Pozakościelna aktywność poznańskiej kapituły katedralnej
8.2. Sejmik województw poznańskiego i kaliskiego
Udział przedstawicieli kapituł w życiu sejmikowym Rzeczypospolitej należy do słabo rozpoznanych zagadnień związanych z historią parlamentaryzmu. Adolf Pawiński w wydanych pod koniec XIX wieku Rządach sejmikowych w Polsce skarżył się, że (…) nie masz wyraźnego śladu obecności stanu duchownego jako stanu, nie widać prałatów i kanoników jako przedstawicieli kapituł, opatów jako przedstawicieli klasztorów, chyba tylko w wypadkach, gdy proboszczowie lub kanonicy przybywali na sejmik jako dzie-dzice swych dóbr osobistych, ojczystych, nie zaś instytucji duchownej. Lubo z milczenia laudów i uchwał sejmikowych wnosić by należało, że stan duchowny, z wyjątkiem tylko biskupa jako senatora, zupełnie się odsunął od obrad sejmikowych .24
Zmiany w ugruntowanym przez lata poglądzie przyniosły badania prof.
W. Dworzaczka nad składem wielkopolskiej reprezentacji sejmowej opubliko-wane pod koniec lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia25 i Prof. L. Łysiaka doty-czące społecznego składu sejmików ziemskich26. Jedynie prof. Henryk Karbownik poświecił udziałowi delegatów kapituł na sejmikach, kilkustronnicowy artykuł27 . Impas przełamały opublikowane w ostatnim czasie przez prof. M. Zwierzykow-skiego wyniki badań nad samorządem sejmikowym województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696–1732. Poznański uczony wykazał, że Rady duchowne – często pojawiające się w aktach sejmików- to arcybiskup gnieźnieński i biskup poznański28. Jak zauważył znawca problematyki sejmikowej, pozostali duchowni wielkopolscy nie byli uprawnieni do aktywnego, gremialnego uczestnictwa w sejmiku, nawet, jeśli wywodzili się ze znamienitych rodów szlacheckich.
Duchowni przybywali jednak na obrady, aby obserwować je, a zapewne także zgłaszać petycje29 .
24 A. Pawiński, Rządy sejmikowe w Polsce, Warszawa 1978, s. 60.
25 W. Dworzaczek, Skład społeczny wielkopolskiej reprezentacji sejmowej w latach 1572–1655, s. 307
26 L. Łysiak, Społeczny skład sejmików ziemskich, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Konstantego Grzybow-skiego, Kraków 1971.
27 H. Karbownik, Udział przedstawicieli kapituł w sejmach i sejmikach dawnej Rzeczypospolitej (XVI--XVIII wieku), CHP 22 (1970).
28 M. Zwierzykowski, Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696–1732, Poznań 2010, s. 93.
29 Ibidem, s. 94. zob. H. Karbownik, Udział przedstawicieli kapituł w sejmach i sejmikach dawnej
Rzeczy-Terytorium sejmiku województw poznańskiego i kaliskiego obejmowało dwie stolice biskupie (Gniezno i Poznań), w których funkcjonowały kapituły katedralne, które od późnego średniowiecza posiadały prawo wysyłania delegatów na sejmik30 . Badania przeprowadzone przez K. Lutyńskiego dla wieku XVI i M. Zwierzy-kowskiego dla panowania Augusta II jednoznacznie wskazały na małą aktywność sejmikową kościelnej korporacji, co znalazło odbicie w napomnieniach prymasa Michała Radziejowskiego dla kapituły gnieźnieńskiej:
Dobry to zwyczaj bywał, gdy zawsze Capitulares wyprawowało personas na każdy sejmik, to się takowe nie działy inkonweniencje in contumaciam. Jeżeli kto się o co skarżył, in promptu zaraz replika była et informatio31 .
Podobnie jak w przypadku sejmów krajowych, aktywność duchownych na sejmiku należy rozpatrywać wielopłaszczyznowo. Do najistotniejszych jej prze-jawów należy wysyłanie delegatów kapituły poznańskiej na sejmikowe obrady.
Na podstawie nieregularnych zapisów w aktach kapituły dla XVII wieku, możliwe okazało się odtworzenie blisko pięćdziesięciu delegacji32. K. Lutyński dla XVI wieku wykazał osiemnaście delegacji, z czego dziesięć dotyczyło sejmików po 1580 roku, co wskazuje na znaczący wzrost zainteresowania środowisk kościelnych polityką organów samorządu szlacheckiego. Wraz z zwycięstwem kontrreformacji. M. Zwie-rzykowski w okresie 1696–1702 ustalił dwanaście delegacji, a dla lat 1720–1727 już tylko cztery33. Pozwala to domniemywać, że właśnie wiek XVII był okresem największej aktywności członków kapituł w życiu regionu.
Kapituła najczęściej delegowała dwóch duchownych, jednoosobowe depu-tacje zanotowano w piętnastu przypadkach34. Analiza składu poselstw potwierdza wnioski, które zaobserwowano dla delegatów sejmów krajowych. Wielokrotnie na delegatów powoływano tych samych duchownych. Jednym z najczęściej wybie-ranym przez korporację był Filip Dunin, reprezentował kapitułę poznańską aż dziesięć razy35, z tego pięciokrotnie jako jedyny wysłannik36 . Wielokrotnie wybie- rano również Piotra Mieszkowskiego, Franciszka Mielżyńskiego, Jana Kuniń-skiego, Franciszka Gostyńskiego, Teodora Korzeniewskiego, Stanisława Kierskiego
30 M. Mika, Udział Poznania w sejmach Rzeczypospolitej od końca XV w. do 1791 r., [w:] Studia nad patrycjatem poznańskim, Poznań 2006, s. 111.
31 cyt. za M. Zwierzykowski, Samorząd, s. 94
32 Wykaz delegacji podaję w Aneksie.
33 M. Zwierzykowski, Samorząd, s. 94.
34 Zob. Aneks, delegacje jednoosobowe wysyłano w latach 1655, 1659, 1661, 1664, 1666, 1668, 1670, 1671, 1676, 1677, 1681, 1687.
35 AAP CP 51, s. 455 (1632); CP 54, s. 219 (1661); CP 54, s. 350; CP 55, s. 35v (1664),CP 55, s. 78 (1666);
CP 55, s. 101v, s. 127 (1667), s. 141, s. 148, s. 151 (1668),
36 Filip Dunin był jedynym reprezentantem kapituły w latach 1661, dwukrotnie 1664, 1666, 1667, 1668.
i Michała Rajskiego37. W znacznej większości delegaci mogli poszczycić się wyższym wykształceniem, przeważnie w zakresie prawa i kilkuletnim stażem w kapitule.
W połowie przypadków deputacjom przewodniczyli prałaci, co z pewnością podkreślało znaczenie reprezentacji stanu duchownego.
Dzięki wydawnictwom akt sejmikowych opracowanym przez W. Dworzaczka dla lat 1572–1632 i M. Zwierzykowksiego dla lat 1696–1732 możliwe jest prześle-dzenie aktywności sejmikowej kapituły. Pełen obraz działalności będzie możliwy do przanalizowania, gdy opracowana zostanie luka dotycząca akt sejmikowych dla okresu od 1632 roku do 1696 roku. W aktach kapituły sprawy związane z sejmikiem stanowią niewielki procent.
Śladem aktywności duchownych w materiałach sejmikowych mogą świadczyć protestacje. Pierwszy raz kapituła sprzeciwiła się wobec punktom instrukcji posel-skiej danej w Środzie, w grudniu 1622 roku38. Szczątkowe informacje o protestacjach zanotowano w aktach czynności kapituły w 1646 roku39 , 1648 roku40 i 1671 roku41 . Do ksiąg wpisano również dwa listy, pierwszy z 7 czerwca 1692 roku skierowany do prałatów i kanoników przez marszałka koła średzkiego, Wojciecha Małdzewskiego surogatora wschowskiego 42, drugi z dnia 17 czerwca 1692 roku43. Korespondencja w całości poświęcona jest sporom kapituły z rodziną Ostaszewskich.
Jak zauważył M. Zwierzykowski o zaangażowaniu deputatów duchownych mogą również świadczyć liczne w materiale sejmikowym supliki, zgłaszane przez koło z prośbami o awanse i wynagrodzenie znamienitszych przedstawicieli wielko-polskiego kleru44 . Praktyka taka zauważalna jest dopiero w ostatnich latach siedem-nastego stulecia. Sejmik przedsejmowy w Środzie 5 maja 1699 roku, w instrukcji danej posłom zaznacza: Zalecają przy tym województwa nasze ichm. panom posłom instancyją do J.K.M p.n.m za j.m. księdzem Karolem Ponińskim kanonikiem poznańskim, posłem od J.K.M. p.n.m na sejmik średzki ordynowanym, aby J.K.M. p.n.m wielkie in Republica meritia j.w. j.m. pana kasztelana gnieźnieńskiego, ojca jego, tudzież j.m. pana posła magnarum qualitatum et magne spei, przy pracowitej i życzliwej od J.K.M. p.n.m poselskiej do województw włożonej na się funkcyi, i imię magnas virtutes jego miały in
37 Wszystkie delegacje zob. aneks.
38 Akta sejmikowe województw poznańskiego i kalskiego red. W. Dworzaczek, Poznań 1962, T. I cz. 2, s. 150.
39 AAP CP 52, s. 762.
40 AAP CP 53, s. 118.
41 AAP CP 55, s. 230.
42 AAP CP 56, s. 231.
43 AAP CP 56, s. 232.
44 M. Zwierzykowski, Samorząd, s. 94.
corde regio i ex munificentia sua regia tegoż jm. Księdza posła ukontentował, o co publico ore in facia Regni instabunt ichm. panowie nasi .45
W tej samej instrukcji polecano również łaskawości monarchy poznańskiego prałata: Nie mniejsze domus ac personae wielebnego jm. księdza Aleksandra Szołdrskiego kustosza poznańskiego w województwach naszych, tak w Kościele Bożym, jako et in Repu-blica, w trybunałach i inszych funkcjach cansentur meritia, za którym serio instabunt ichm.
panowie posłowie nasi do J.K.M. p.m.n, aby J.K.M. podług danej już deklaracyi swojej sekretaryi koronnej, już prawie po województwach naszych pro parte jm. ogłoszonej, J.K.M.
circa functionem hanc jm. księdza kustosza ufundować raczył .46 W kolejnych punktach instrukcji sejmik zalecał także kanonika Jana Kierskiego i Stanisława Głoskowskiego i Franciszka Mierzewskiego47. Podobne zalecenia znalazły się w instrukcji z 1705 roku, w których posłowie sejmikowi zalecali łasce królewskiej kanonika Michała Rajskiego, proboszcza swarzędzkiego, zrujnowanego w Gortatowie pod Swarzę-dzem przez kozaków48. W 1712 roku zalecano królowi i biskupowi poznańskiemu prałata Stanisława Głoskowksiego49 .
Na sejmiki kanonicy poznańscy przybywali także jako legaci królewscy.
Andrzej Opaliński, późniejszy biskup poznański, jako młody duchowny trzy krotnie pełnił funkcję posła królewskiego w 1600 roku50, 1602 roku51 i 1606 roku52 . Kasper Kozielski kanonik poznański i sekretarz królewski czterokrotnie posłował od króla do koła wielkopolskiego w latach 1618 roku53, dwukrotnie w 1621 roku54, 1626 roku55 . W 1626 roku legował również archidiakon i sufragana Jan Trach--Gniński56. Funkcja legata nie wiązała się jednak bezpośrednio z piastowaniem beneficjum przy katerze poznańskiej.
Podsumowując należy zwrócić uwagę, że mimo braku prawa do czynnego udziału w obradach koła rycerskiego prałaci i kanonicy byli aktywnymi uczestni-kami samorządu szlacheckiego zarówno w Wielkopolsce.
45 Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1696-1732 red. M. Zwierzykowski, Poznań 2008, s. 166.
46 Akta sejmikowe województw poznańskiego red. M. Zwierzykowski, s. 167.
47 Ibidem, s. 168.
48 Idem, s. 475.
49 Idem, s. 679.
50 Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego red. W. Dworzaczek, t. I cz. I, ss. 212-226.
51 Akta sejmikowe województw poznańskiego W. Dworzaczek, t. I cz. I, ss. 235-239.
52 Ibidem, s. 297.
53 Ibidem, s. 482.
54 Ibidem, t I. cz. II, s. 53, 91, 94.
55 Idem, s. 215.
56 Idem, s. 195.