2. Eksperymentalna sieć leksykalna języka polskiego
2.4. Kierunek, siła a jakość powiązania – podsumowanie
Zdefiniowanie wyznaczników jakości powiązania pozwala na pełną klasyfika-cję powiązań najmocniejszych (zob. Załącznik 2). Tu, jak poprzednio, przyto-czymy tylko analizowane w rozdziale poprzednim początek i koniec listy po-wiązań najsilniejszych (tab. 18):
Tabela 18. Powiązania najsilniejsze wraz z jakością powiązania i liczbą powiązanych leksemów bodziec odpowiedź jakość
powiązania liczba
odpowiedzi siła powiązania
w % liczba leksemów powiązanych
razowy chleb hiponimia 778 88,81 35
zakaźna choroba hiponimia 769 89,11 33
kiszona kapusta wł. swoista 737 83,18 32
czerstwy chleb wł. swoista 729 83,79 43
Tatry góry nazwa 656 74,04 55
soczysty owoc wł. swoista 637 73,81 53
reszka orzeł komeronim 624 71,81 48
jazz muzyka hiponimia 607 70,42 47
bodziec odpowiedź jakość
powiązania liczba
odpowiedzi siła powiązania
w % liczba leksemów powiązanych
kieszonkowiec złodziej hiponimia 600 67,87 79
z dziurami ser wł. swoista 596 68,27 61
sutanna ksiądz atrybut 556 64,43 73
Wisła rzeka nazwa 555 64,39 42
polski język wł. swoista 549 62,96 80
przed po antonim 546 62,69 84
słona woda hiponimia 545 62,64 42
Oraz powiązania najsłabsze (tab. 19):
Tabela 19. Powiązania najsłabsze wraz z jakością powiązania i liczbą powiązanych leksemów bodziec odpowiedź jakość
powiązania liczba
odpowiedzi siła powiązania
w % liczba leksemów – odpowiedzi
biała flaga składnikowe 84 9,57 148
miękkie łóżko tekstura 84 9,69 146
mózg głowa meronimia 82 9,34 144
książka czytać przeznaczenie 82 9,51 131
spokojny człowiek charakter 79 8,92 174
lekka piórko składnikowe 76 8,6 170
śpiew chór przeznaczenie 75 8,47 146
woda czysta wł. swoista 73 8,26 151
piękny brzydki antonim 72 8,14 147
pokój dom meronimia 71 8,03 150
egzamin stres przyczynowość 71 8,24 118
dolina góra antonim 64 7,35 159
nieujarzmione zwierzę charakter 55 6,36 152
ruch kiosk wiedza 54 6,26 203
człowiek osoba identyfikacja 47 5,45 186
społeczna praca hiponimia 40 4,6 189
Pełna klasyfikacja jakościowa powiązań najmocniejszych pokazuje, iż siły powiązania nie da się jednoznacznie połączyć z jakością. Zgodnie z oczeki-waniem regularność przejawiają powiązania przymiotników, które wyraża-ją cechy swoiste obiektów, np. czerstwy, kiszona, i w konsekwencji bardzo mocno wiążą się z określanym obiektem. Przymiotniki wyrażające inne ce-chy niemające tej właściwości wskazują na preferowaną przez badanych cechę obiektu, np. tekstura miękkie → łóżko 9,69, jednak jest to tylko jedna z cech
charakteryzujących obiekt sieci, gdyż wspomniane łóżko może być także: sze
rokie 1,02, duże 0,11. Podobną do cech swoistych regularność wykazują cechy przyporządkowane, w pierwszym rzędzie nazwa Tatry → góry 74,04, Wisła
→ rzeka 64,39, jednak stereotyp może być bardzo silny: lew → król 33,79 albo bardzo słaby, np. złodziej → polityk 0,57. Relacje paradygmatyczne wykazu-ją zależność podobną do zaobserwowanej przy omawianiu cech. Przykładowo hiponimia tylko dla pewnych znaczeń może być powiązaniem bardzo silnym, np. jazz → muzyka 70,42, kieszonkowiec → złodziej 67,87. Dla innych znaczeń powiązanie hiponimiczne jest zdecydowanie słabsze, np. owca → zwierzę 2,62, lub raczej słabe orzeł → ptak 24,46. Podobną charakterystykę wykazują po-zostałe relacje paradygmatyczne. Można więc powiedzieć, że siła powiązania wskazuje na istotną i preferowaną przez mówiących po polsku właściwość kon-kretnego powiązania dla definicji znaczenia konkon-kretnego leksemu bodźca. Jed-nak pełną sieciową definicję znaczenia bodźca stanowi pełny zbiór powiązań uzyskanych w eksperymencie, a suma siły powiązań charakteryzujących zna-czenie będzie wskazywać na empiryczną preferencję konkretnego znaczenia.
Obserwacja ta potwierdza wnioski, które z analizy skojarzeń anglojęzycznych wyciągnął Deese (1965). Trzeba jednak dodać, iż wśród powiązań najsilniej-szych zauważamy także powiązania składnikowe identyfikujące wielosegmen-tową jednostkę leksykalną biała – flaga, lekka – piórko: lekka jak piórko, które pokazują, że siła powiązania może także wskazywać na zależności strukturalne formy leksemów wielosegmentowych.
Analiza asymetrii siły powiązania obserwowana w powiązaniach zwrotnych prowadzi do wniosku, że uzyskany eksperymentalnie kierunek powiązania nie musi być zgodny z kierunkiem relacji leksykalnej. Wystarczy spojrzeć na tabe-lę 20, w której zebraliśmy wybrane powiązania zwrotne hiponimiczne:
Tabela 20. Kierunek powiązania a kierunek relacji semantycznej
bodziec A bodziec B liczba odpowiedzi
A → B siła A → B liczba
odpowiedzi
B → A siła B → A
jazz muzyka 607 70,42 126 14,62
kieszonkowiec złodziej 600 67,87 143 16,31
krzyżak pająk 488 55,14 152 17,35
planeta ziemia 451 51,54 215 24,71
duchowny ksiądz 431 49,54 33 3,83
owoc jabłko 256 29,26 243 28,13
owad mucha 341 38,31 329 38,17
róża kwiat 339 38,57 91 10,31
Widzimy, że najczęściej kierunek powiązania silniejszego może być zgodny z kierunkiem relacji, tj. od hiponimu (podrzędnik) do hiperonimu (nadrzędnik), np. jazz – muzyka, kieszonkowiec – złodziej, krzyżak – pająk, róża – kwiat.
Choć w przypadku powiązań: planeta – ziemia, owad – mucha, owoc – jabłko, duchowny – ksiądz obserwujemy zależność odwrotną.
Natomiast analiza powiązań zwrotnych konkretnego bodźca pokaże rzeczy-wistą funkcję powiązań zwrotnych. Weźmy za przykład powiązania zwrotne bodźca dom posortowane według siły powiązania silniejszego (podajemy licz-bę odpowiedzi, tabela 21):
Tabela 21. Powiązania zwrotne dla bodźca dom od najsilniejszego
A B A B A B
dom rodzinny 147 486
dom mieszkanie 133 337
dom mój 19 290
dom pusty 12 168
dom wielki 3 150
dom chata 8 115
dom duży 13 95
dom pokój 12 71
dom obiad 2 41
dom zły 10 35
dom wieś 4 24
dom matka 6 20
dom stół 4 5
Tabela (21) pokazuje, iż powiązania przychodzące do bodźca są mocniej-sze niż powiązania wychodzące od bodźca. Wyróżniają się cztery powiązania najsilniejsze, tj. rodzinny, mieszkanie, mój i drewniany, wskazujące na czte-ry różne znaczenia bodźca dom, tj. ‘dom – miejsce rodziny’, ‘dom – miejsce do mieszkania’, ‘dom – moje miejsce’ i ‘dom – budynek’. Jednak powiązania te nie tylko wskazują na wyróżniane w sieci znaczenia leksemu dom, lecz tak-że organizują podsieć znaczenia, włączając do niej powiązania przysługujące leksemom, które wchodzą z bodźcem w powiązanie zwrotne, a więc powiąza-nia leksemu rodzinny do podsieci znaczepowiąza-nia ‘dom – miejsce rodziny’, leksemu mieszkanie do znaczenia ‘dom – miejsce do mieszkania’ itd. (zob. Gatkowska, 2016). Analiza węzłów leksykalnych rzeczownika, w tym również węzła dom z jego podsieciami, w porównaniu ze znaczeniami zdefiniowanymi przez słow-nik przedstawiona zostanie w kolejnym rozdziale.