polskiego języka

Eksperymentalna

polskiego

sieć

języka ^leksykalna

Gatkowska

Eksperymentalna

polskiego

sieć

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

języka ^leksykalna

RECENZENT

Prof. dr hab. Henryk Wróbel PROJEKT OKŁADKI Marta Jaszczuk

© Copyright by Izabela Gatkowska & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2017

All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszech- niany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, na- grywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-4260-1 ISBN 978-83-233-9659-8 (e-book)

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Przedmowa ... 7

Wstęp... 9

1. Eksperyment swobodnych skojarzeń słownych ... 13

1.1. Swobodne skojarzenia słowne – test podstawowy ... 13

1.2. Swobodne skojarzenia słowne – eksperyment cykliczny ... 16

1.3. Eksperymentalna sieć powiązań leksykalnych zbudowana za pomocą eksperymentu cyklicznego ... 18

1.4. Eksperyment podstawowy a eksperyment cykliczny – porównanie danych ... 25

2. Eksperymentalna sieć leksykalna języka polskiego ... 27

2.1. Eksperyment autorski ... 27

2.1.1. Dobór bodźców ... 27

2.1.2. Osoby badane ... 29

2.1.3. Sposób przeprowadzenia eksperymentu – narzędzia informatyczne 29 2.1.4. Wynik eksperymentu ... 30

2.2. Ogólna charakterystyka eksperymentalnej sieci języka polskiego ... 31

2.2.1. Struktura sieci ... 31

2.2.2. Charakterystyka węzłów sieci ... 33

2.2.3. Struktura powiązań ... 34

2.2.4. Powiązania najmocniejsze ... 35

2.2.5. Powiązania zwrotne ... 42

2.2.6. Sieć eksperymentalna a sieć korpusowa ... 45

2.3. Jakość powiązań w sieci, wyznaczniki jakości powiązania ... 48

2.3.1. Powiązania paradygmatyczne ... 51

2.3.2. Powiązania syntagmatyczne ... 58

2.4. Kierunek, siła a jakość powiązania – podsumowanie ... 69

3. Eksperymentalna sieć leksykalna jako słownik ... 73

3.1. Założenia wstępne ... 73

3.1.1. Wyróżnianie znaczeń i interpretacja powiązań ... 74

3.1.2. Analizowany materiał ... 77

3.1.3. Schemat opisu podsieci węzła leksykalnego ... 78

3.2. Znaczenie leksykalne w eksperymentalnej sieci ... 79

3.2.1. Człowiek ... 79

Osoby: mężczyzna, kobieta, dziewczyna, chłopiec, dziecko, niemowlę ... 79

Ciało: głowa, stopa, ręka, żołądek ... 108

Umysł: pamięć ... 129

Uczucia: złość, radość, obawa ... 133

Stan fizyczny: zdrowie, choroba ... 144

Role społeczne: żołnierz, złodziej, ksiądz, król, doktor ... 153

Czynności: praca ... 176

Sytuacje egzystencjalne: kłopot ... 182

3.2.2. Wytwory materialne ... 185

Pożywienie: jedzenie, chleb, masło, ser, sól, baranina, owoc, kapusta . 185 Używki: wódka, tytoń ... 218

Narzędzia: młotek, nożyczki, igła ... 227

Mieszkanie i jego wyposażenie: lampa, dywan, łóżko, krzesło, stół ... 242

Miejsca bytowania i ich składniki: miasto, ulica, dom, chata, okno ... 265

3.2.3. Wytwory abstrakcyjne ... 288

Etyczne: sprawiedliwość ... 288

Duchowe: religia, Biblia ... 292

Estetyczne: muzyka ... 301

3.2.4. Przyroda i jej wytwory ... 307

Zwierzęta: lew, owca, pająk, orzeł, motyl ... 307

Rośliny i ich części: łodyga, kwiecie, kapusta, tytoń ... 330

Obiekty naturalne: ziemia, księżyc, rzeka, ocean, góra ... 343

Zjawiska naturalne: światło ... 366

3.3. Znaczenie w eksperymentalnej sieci leksykalnej – wnioski ... 371

4. Zakończenie ... 377

Bibliografia ... 381

Indeks nazwisk ... 387

Indeks rzeczowy ... 389

Załączniki ... 393

Załącznik 1. ... 393

Załącznik 2. ... 394

Spis rysunków ... 403

Spis tabel ... 409

Eksperymentalna sieć powiązań leksykalnych języka polskiego powstała jako rezultat cyklicznego eksperymentu badania swobodnych skojarzeń słownych wśród studentów krakowskich uczelni: Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akade- mii Górniczo-Hutniczej. Badania prowadziłam w latach 2011–2014 bez grantu, więc nie mogłabym ich zrealizować bez pomocy koleżanek i kolegów.

Przede wszystkim chciałabym z całego serca podziękować Panu Profesoro- wi Wiesławowi Lubaszewskiemu, Kierownikowi Katedry Lingwistyki Kom- puterowej WZiKS UJ za udostępnienie mi potrzebnych narzędzi informatycz- nych, a także za życzliwość i wsparcie w prowadzonych badaniach.

Serdecznie dziękuję Panu Maciejowi Godnemu, absolwentowi kierunku elektroniczne przetwarzanie informacji, za wsparcie informatyczne, tj. napi- sanie programu komputerowego umożliwiającego przeprowadzenie ekspery- mentu, w którym każdy z uczestników korzystał z komputera, a wynik od razu zasilał bazę, również zbudowaną przez Pana Macieja Godnego. Dzięki dobrze skonstruowanej bazie mogłam sprawnie analizować obszerne dane lingwi- styczne, mając dostęp do interesujących mnie zależności. Pan Maciej Godny towarzyszył mi też podczas eksperymentu, który przeprowadzano w warun- kach kontrolowanych, tj. w laboratorium komputerowym.

Dziękuję Koleżankom i Kolegom, którzy okazali mi życzliwość i bezintere- sowną pomoc, udzielając zgody, by Ich studenci uczestniczyli w eksperymen- cie lingwistycznym. Jestem bardzo wdzięczna wszystkim osobom biorącym udział w badaniu swobodnych skojarzeń słownych. Szanowni Państwo, rze- czywiście odpowiadali Państwo szczerze i spontanicznie, wypełniając całość testu, to dzięki Wam powstała sieć odznaczająca się spójnością i logiką natural- nych zależności leksykalnych. Często, przyglądając się danym empirycznym, myślałam: „jaka ta sieć mądra!”. Pragnę podkreślić, że wszystkie analizy, opisy i modele powstały wyłącznie na podstawie danych eksperymentalnych. Jako badacz mogłam jedynie dobrać bodźce w eksperymencie, nie mam jednak żad- nego wpływu na strukturę sieci, tj. wszelkich zależności między węzłami lek- sykalnymi sieci. Ja również tę sieć poznawałam i budowałam narzędzia do jej opisu, które, mam nadzieję, posłużą do dalszych prac badawczych.

Wszystkim składam gorące podziękowania.

Izabela Gatkowska Kraków, 1 grudnia 2016 r.

Leksykografia tradycyjnie korzysta z tekstów do uzasadniania znaczeń wy- różnianych w słowniku. Jednak o sposobie doboru materiału (kontekstów) poświadczających znaczenie i sposobie definiowania decyduje leksykograf, odwołując się do przyjętej metody wyróżniania i definiowania znaczeń oraz do swej wiedzy i intuicji (Kucała, 1994). W latach 60. XX wieku korzystając z możliwości, jakie dawały systemy komputerowe, próbowano zobiektywizo- wać badania nad słownictwem, stosując metody statystyczne. Jednak stosunko- wo szybko okazało się, że algorytmy statystyczne, nawet operujące na bardzo dużych zbiorach tekstów (Church i Hanks, 1990), nie potrafią odróżnić konteks- tów definiujących znaczenie konkretnej jednostki leksykalnej, np. mieszkam w domu z czerwonym dachem, od kontekstów nadmiarowych z punktu definicji znaczenia leksemu, np. ten dom jest do sprzedania – sprzedać można wszystko, co jest czyjąś własnością. W rezultacie współczesny leksykograf pomimo tego, że dysponuje obszerniejszym niż dawniej zbiorem kontekstów, musi wyróżniać i definiować znaczenia, stosując metody dobrze ugruntowane w tradycji lek- sykograficznej. Nadal też kluczową rolę przy wyróżnianiu znaczeń odgrywa wiedza i intuicja leksykografa, który musi zdecydować, jak opisać w słowniku pojawiające się w zbiorze kontekstów wyrażenia metaforyczne, takie jak: obu­

dzisz cały dom czy miała nie tylko dom na głowie. Intuicję leksykografa można jednak skonfrontować z mechanizmem językowym odpowiednio licznej gru- py osób uczestniczącej w eksperymencie psycholingwistycznym. Wydaje się, że najlepszą z punktu widzenia leksykografii metodą ekstrahowania natural- nej (wolnej od sugestii eksperymentatora) definicji znaczenia jest opracowany przez psychiatrów (Kent, Rosanoff, 1910) test swobodnych skojarzeń słow- nych, w którym osoba badana podaje pierwszy leksem, jaki przychodzi na myśl po zrozumieniu leksemu bodźca¹. W wyniku testu jednostka leksykalna użyta

1 Termin test swobodnych skojarzeń słownych wprowadziła I. Kurcz (1967) jako odpowied- nik angielskiego terminu the free word association test.

jako bodziec uzyskuje charakterystykę, którą tworzą leksemy podawane przez badanych w odpowiedzi na bodziec, np. dla bodźca dom uzyskamy odpowiedzi rodzinny, mieszkanie, rodzina, spokój, ciepło, ogród, dach, mama, …, usze- regowane według liczby osób, które udzieliły konkretnej odpowiedzi. Kilku- krotne powtórzenie testu swobodnych skojarzeń słownych dla listy bodźców opracowanej przez Kent i Rosanoffa (Schellenberg, 1930, Russell, Jenkins, 1954, Palermo, Jenkins, 1964) pokazało niezależną od zbioru badanych powta- rzalność zbioru skojarzeń do konkretnego bodźca². W konsekwencji J. Deese (1964, 1965) analizując wyniki testu swobodnych skojarzeń słownych, uznał, że uzyskany w wyniku testu zbiór leksemów powiązanych (skojarzonych) z leksemem bodźcem definiuje znaczenie bodźca, i nazwał eksperymentalnie zdefiniowane znaczenie znaczeniem asocjacyjnym (assiociative meaning). Ła- two zauważyć, że proponowane przez Deese’a traktowanie zbioru skojarzeń jako definicji znaczenia jest niesprzeczne z definicją znaczenia jednostki leksy- kalnej, jaką zaproponował J. Lyons (1968: 443):

As far as the empirical investigation of the structure of language is concerned, the sense of a lexical item may be defined to be, not only dependent upon, but iden- tical with, the set of relations which hold between the item in question and other items in the same lexical system.

Możemy więc przyjąć, że eksperymentalny sposób definiowania znaczenia jednostki leksykalnej dostarcza leksykografii cennego materiału porównawcze- go, wyselekcjonowana bowiem przez mechanizm językowy badanych osób de- finicja znaczenia, tj. zbiór leksemów powiązanych z leksemem definiowanym, jest odseparowana od kontekstów zdaniowych. Przykładowo w zbiorze lekse- mów powiązanych eksperymentalnie z leksemem dom pojawia się tylko jeden czasownik mieszkać (Gatkowska, 2016) wobec licznego zbioru różnych cza- sowników współwystępujących z leksemem dom, wyselekcjonowanych z kor- pusu tekstów polskich przez współczesny algorytm budujący sieć leksykalną na podstawie korpusu tekstów (Biemann i inni, 2007). Można więc porównać zbiór znaczeń wyróżnionych według występowania leksemu w zdaniu ze zbio- rem znaczeń odseparowanych od kontekstu zdaniowego, preferowanych przez ludzki mechanizm językowy. Wynik porównania może dać podstawy do spoj- rzenia na organizację systemu leksykalnego z nowej perspektywy.

2 Kent i Rosanoff przeprowadzili swój eksperyment na grupie 1000 zdrowych psychicznie kobiet i mężczyzn w różnym wieku, wywodzących się z różnych grup społecznych i legitymują- cych się różnym wykształceniem. Kolejne badania przeprowadzano na grupach studentów. Schel- lenberg (1930), W.A. Russell i J. Jenkins (1954), D. Palermo i J. Jenkins (1964) przeprowadzili równoległe badanie 500 uczniów ostatnich klas nauczania początkowego oraz 1000 studentów.

Pełną eksperymentalną definicję znaczenia można uzyskać, modyfiku- jąc test Kent–Rosanoffa. Obserwacje Deese’a zainspirowały zespół badaczy z Edynburga (Kiss i inni, 1973), którzy doszli do wniosku, że modyfikacja te- stu polegająca na przeprowadzeniu eksperymentu w cyklach, tzn. użyciu jako bodźców w cyklu drugim odpowiedzi uzyskanych w cyklu pierwszym, pozwoli zbudować naturalny tezaurus języka angielskiego The Edinburgh Associative Thesaurus (EAT). EAT jest pierwszą stworzoną eksperymentalnie siecią lek- sykalną. Obecnie eksperymentalne sieci leksykalne zbudowano dla kilku języ- ków, co pozwala badać naturalną, automatyczną i niezależną od kontekstu zda- niowego łączliwość znaczeń leksemu definiowanego i leksemów definiujących.

Celem pracy jest przedstawienie eksperymentalnej sieci leksykalnej języka polskiego oraz analiza sposobu, w jaki sieć reprezentuje znaczenie leksykalne, i ukazanie eksperymentalnych modeli znaczeń.

Część pierwsza pracy, Eksperyment swobodnych skojarzeń słownych, przed- stawia opis przeprowadzonego przez Autorkę w latach 2011–2014 cyklicz nego eksperymentu swobodnych skojarzeń słownych, którego celem była budo- wa eksperymentalnej sieci leksykalnej języka polskiego. W doświadczeniu, prowadzonym w warunkach laboratoryjnych, przebadano ponad 900 studentów UJ i AGH, a więc uczelni, na których studiują osoby z różnych środowisk i z róż- nych stron Polski. Przyjęliśmy wzorem poprzedników, że studenci to reprezen- tatywna grupa nosicieli języka ogólnego. Podstawą eksperymentu były 322 lek- semy bodźce: 63 rzeczowniki z listy Kent–Rosanoffa oraz 259 leksemów, które były najczęstszymi odpowiedziami do tych bodźców w eksperymencie I. Kurcz (1967). W wyniku eksperymentu powstała sieć leksykalna liczą ca 10 448 lekse- mów (węzłów sieci) i 35 170 powiązań pomiędzy leksemami.

Część druga, Eksperymentalna sieć leksykalna – charakterystyka ogólna, przedstawia formalną strukturę sieci zbudowanej za pomocą eksperymentu, kładąc nacisk na obserwowane w sieci języka polskiego podobieństwa struk- turalne do sieci zbudowanych dla języków innych niż polski (angielski i nider- landzki). Główną część analizy stanowi opis gramatyczno-statystycznej cha- rakterystyki połączeń zachodzących pomiędzy leksemami (węzłami) w sieci.

Omówienie kończy propozycja jakościowej klasyfikacji powiązań zachodzą- cych pomiędzy leksemami w sieci. Mówiąc najogólniej, występujące w sieci powiązania między leksemami reprezentują semantyczne relacje leksykalne, np. hiponimia: owca – zwierzę, cechy fizyczne obiektów, np. owca – biała, i zależności funkcjonalne, np. owca – trawa.

Część trzecia, Eksperymentalna sieć leksykalna jako słownik, przedstawia analizę sieciowej definicji znaczenia 63 bodźców, które mają najbogatszą cha- rakterystykę sieciową. Analizowane bodźce to leksemy znajdujące się na liście

Kent–Rosanoffa, która była konstruowana tak, by znalazły się na niej lekse- my należące do języka ogólnego, których znaczenie jest powszechnie znane i które zaliczają się do różnych obszarów znaczeniowych: osoby i części ciała, zwierzęta, rośliny i ich części, konkretne i abstrakcyjne wytwory człowieka, wytwory natury i stany. Analiza reprezentacji znaczenia w sieci leksykalnej polega na przyporządkowaniu występujących w sieci par leksem definiowa- ny – leksem definiujący konkretnym znaczeniom leksemu definiowanego wy- różnionym przez słownik, np. powiązanie dom – dach przyporządkowujemy znaczeniu ‘budynek mieszkalny’. Kolejny krok analizy to określenie jakości powiązania zachodzącego pomiędzy leksemem definiowanym a leksemem de- finiującym – w naszym przykładzie jakość powiązania określa relacja meroni- mii. Klasyfikacja jakościowa wszystkich powiązań reprezentujących konkretne znaczenie wyróżniane przez słownik pozwala na budowę eksperymentalnego modelu tego znaczenia. Ponieważ każde powiązanie leksem definiowany – lek- sem definiujący ma uzyskaną eksperymentalnie siłę powiązania, tj. liczbę osób, które powiązały leksem definiowany z leksemem definiującym, możemy przy- jąć, że suma siły wszystkich powiązań reprezentujących konkretne znaczenie wyraża istotność tego znaczenia dla mechanizmu językowego badanych osób.

W sytuacji, gdy sieć reprezentuje więcej niż jedno znaczenie, sumaryczna siła powiązania pozwala zauważyć preferencję znaczeń.

Przeanalizowana próbka danych leksykalnych jest wycinkiem sieci, stąd wnioski z analizy są formułowane ostrożnie jako obserwacje podsumowują- ce. Trzeba jednak podkreślić, że te ostrożne wnioski są poparte analizą ponad 10 400 powiązań zachodzących pomiędzy leksemami definiowanymi a lekse- mami definiującymi.

Praca omawia tylko jeden z aspektów eksperymentalnej sieci leksykalnej, stąd podsumowanie sygnalizuje możliwe kierunki dalszych analiz.

1. EKSPERYMENT SWOBODNYCH SKOJARZEŃ SŁOWNYCH

Badania skojarzeń leksykalnych mające na celu pozyskanie danych ekspery- mentalnych można podzielić na swobodne i kierowane. Badania kierowane to takie, w których badacz przedstawia określony problem badawczy i w związ- ku z tym tak formułuje polecenie kierowane do badanych, by uzyskać określo- ną reakcję przynoszącą empiryczną charakterystykę interesującego problemu, np. eksperymentalna budowa ciągów hierarchicznych znaczeń pozwala zbadać psycholingwistyczny mechanizm inkluzji znaczeń (Sambor, Zagrodzka, 1993), (Gatkowska, 2003). Natomiast polecenie nakazujące zdefiniowanie znacze- nia leksemów wskazanych przez badacza pozwala badać naturalne mechani- zmy budowania definicji znaczeń (Mikołajczak-Matyja, 1998). Innymi słowy, w bada niach kierowanych badany jest świadom celu i rygorów eksperymentu.

Badania swobodne to takie, w których instrukcja jest sformułowana w sposób maksymalnie ogólny, by jak najmniej wpływać na badanego i uzyskać sponta- niczną reakcję, np. instrukcja może mieć postać: podaj pierwsze słowo, jakie przychodzi na myśl po przeczytaniu wyrazu bodźca. Eksperyment skojarzeń swobodnych może mieć charakter ciągły: uczestnik podaje dowolny ciąg sko- jarzeń, jaki przychodzi mu na myśl po podaniu bodźca, bądź może być ogra- niczony do jednej reakcji słownej uczestnika, tzw. test prosty lub podstawowy (Kent, Rosanoff, 1910).

1.1. Swobodne skojarzenia słowne – test podstawowy

Podstawowy test skojarzeniowy jest metodą pozyskiwania zależności leksy- kalnych przechowywanych w ludzkim umyśle. Przebieg testu jest prosty – badany podaje pierwszy leksem, jaki przyjdzie mu na myśl po zrozumieniu leksemu bodźca przedstawionego przez badającego. Pierwszy raz do celów naukowych metodę skojarzeniową wykorzystano w 1910 roku. Para amerykań- skich lekarzy psychiatrów – Grace Kent i Aaron Rosanoff (1910) – opracowała

i przeprowadziła test swobodnych skojarzeń słownych dla 100 leksemów, w któ- rym uczestniczyło 1000 zdrowych osób (kobiet i mężczyzn, różnych zawodów i poziomu wykształcenia). Celem testu było zbudowanie wzorca diagnostycz- nego (association norms), z którym porównywano zestawy skojarzeń uzyskane od osób z zaburzeniami psychicznymi.

Listę skojarzeniową (asscociation norms) tworzą: leksem bodziec i lekse- my odpowiedzi otrzymane jako reakcje dla bodźca. Dobrą ilustracją wyniku testu będzie początek listy skojarzeniowej uzyskanej dla bodźca stół przez Idę Kurcz (1967), która dokładnie powtórzyła badanie Kent–Rosanoffa dla języka polskiego:

stół: krzesło 302, noga 114, drewniany 51, okrągły 38, duży 36, mebel 36, drewno 26, pokój 20, obiad 18, ciemny 17, blat 16, drzewo 15, dębowy 14, stoi 14, przedmiot 13, czarny 11 itd.,

gdzie odpowiedzi są uszeregowane według liczby osób, które udzieliły kon- kretnej odpowiedzi.

Badania Kent–Rosanoffa przeprowadzono ponownie w odstępach dwudzie- stoletnich: Schellenberg (1930 niepublikowana rozprawa doktorska, Uniwer- sytet Minnesota, za: Postman, Keppel, 1970) oraz W.A. Russell i J. Jenkins (1954). W obydwu przypadkach badano studentów uczelni amerykańskich.

Badania powtórzone przyniosły wyniki zaskakująco zbieżne z wynikami testu oryginalnego, co prowadziło do wniosku, że powiązania leksykalne uzyskane w wyniku testu swobodnych skojarzeń słownych są stałe i niezależne od bada- nej grupy osób. W wyniku tej obserwacji w kolejnych badaniach zdecydowano się na zmniejszenie liczby uczestników eksperymentu, a zwiększenie liczby bodźców (Palermo, Jenkins, 1964 – 200 bodźców; 500 badanych uczniów na- uczania początkowego oraz 1000 badanych studentów). Idąc dalej tym tokiem myślenia, badacze brytyjscy Kiss, Armstrong, Milroy, Piper (1973) zreduko- wali liczbę uczestników do 100 badanych na każde 100 bodźców, co pozwoli- ło na przebadanie 8400 leksemów bodźców. Ponieważ badani byli studentami uczelni brytyjskich, badacze mogli skorzystać ze statystyk rządowych, by do- brać każdą stuosobową grupę badanych według tego samego klucza geogra- ficznego i społecznego.

Powtarzalność wyników badań anglojęzycznych spowodowała to, iż w dru- giej połowie XX w. przetłumaczono listę Kent–Rosanoffa na wiele języków, otwierając nowy rozdział w badaniach. Badania skojarzeniowe przeprowadzo- no między innymi dla języków: francuskiego – Rosenzweig (1957), niemiec- kiego – Russell i Meseck (1959), włoskiego – Rosenzweig (1961), polskiego – Kurcz (1967). Badania skojarzeń prowadzi się także współcześnie. Jednak

skala przeprowadzonego eksperymentu, tj. liczba uczestników oraz liczba wyrazów, jest różna. Różne także są cele, jakie stawiają przed sobą badacze, co często wpływa na konstrukcję i przebieg eksperymentu. Jednak ciągle w badaniach nad skojarzeniami przeważają te, które prowadzą do uzyskania list skojarzeniowych lub norm skojarzeniowych, np.: dla języka, przykładowo holenderskiego (Lauteslager, Schaap, Schievels, 1986), francuskiego (Ferrand i Alario, 1998). Badanie skojarzeń można wykorzystać do badań porównaw- czych, np. dla języków niemieckiego i włoskiego przebadano 50 leksemów z 10 obszarów pojęciowych, w badaniu wzięło udział 73 Niemców i 69 Wło- chów w wieku od 15 do 19 lat (Kremer, Baroni i inni, 2011), czy polsko- -rosyjskich (Gawarkiewicz, Pietrzyk, Rodziewicz, 2008), w których zbiór badanych dla każdego języka wynosił 500 osób. Spośród eksperymentów skojarzeń słownych, które zaprojektowano z myślą o potrzebach badań języ- koznawczych na uwagę zasługują prowadzone przez Internet badania łączli- wości rzeczowników Sabine Schulte im Walde (2015), która eksperymentalnie za pośrednictwem Internetu bada łączliwość 246 rzeczowników i porównuje dane skojarzeniowe z danymi korpusowymi. Trzeba podkreślić, że pełny opis prowadzonych na świecie badań skojarzeniowych to materiał na osobne opra- cowanie. Przytoczone przykłady mają tylko ilustrować zakres i intensywność badań prowadzonych za pomocą testu skojarzeń słownych.

Natomiast dokładniejszego omówienia wymagają eksperymenty swobod- nych skojarzeń słownych dla języka polskiego przeprowadzone na dużych gru- pach badanych.

Pierwsze badanie swobodnych skojarzeń słownych za pomocą listy Kent–

Rosanoffa przeprowadziła Ida Kurcz (1967). Było to dokładne powtórzenie testu Kent–Rosanoffa na przetłumaczonej na język polski liście bodźców uży- tych przez twórców testu. Kurcz przebadała grupę 1000 warszawskich studen- tów i opublikowała wyniki jako tzw. polskie normy powszechności skojarzeń swobodnych na 100 słów z listy Kent–Rosanoffa (Kurcz, 1967). W artykule wprowadzającym badaczka wskazała na możliwości wykorzystania wyników w badaniach porównujących wynik testu polskiego z analogicznymi testami przeprowadzonymi dla innych języków. Zdaniem uczonej warto też przeprowa- dzać badania skojarzeniowe w różnych grupach wiekowych oraz zawodowych i społecznych, a następnie wykazywać podobieństwa i różnice w wynikach.

Kurcz zauważyła też, iż skojarzenia są miernikiem znaczenia słów oraz wy- znaczają przebieg generalizacji semantycznych. Niestety, autorka nie dokonała jakościowej analizy lingwistycznej zebranego materiału językowego.

Kolejne duże badanie nad słownictwem polskim z udziałem kilkuset- osobowej grupy badanych (500 badanych) przeprowadził zespół badaczy

szczecińskich (Gawarkiewicz, Pietrzyk, Rodziewicz, 2008). Celem bada- nia była budowa słownika asocjacyjnego, który opracowano na potrzeby polsko-rosyjskich badań kontrastywnych. Słownik asocjacyjny zbudowano za pomocą testu podstawowego dla 110 bodźców. W efekcie słownik asocja- cyjny jest zbliżony do list skojarzeniowych (association norms) uzyskanych w wyniku eksperymentu Kurcz. Oba badania różnią się jedynie sposobem prezentacji wyników. Listy asocjacyjne Kurcz zawierają bodziec i zbiór od- powiedzi, z których każda jest opatrzona liczbą określającą, ilu badanych po- dało tę właśnie odpowiedź. W słowniku asocjacyjnym mamy dwa rodzaje list. Pierwszy typ listy – jak u Kurcz – podaje bodziec i listę odpowiedzi do tego bodźca, przy czym każda odpowiedź jest opatrzona liczbą odpowia- dających. Drugi typ listy zawiera konkretną odpowiedź i listę bodźców, które wywołały tę odpowiedź, przy czym liczba odpowiadających wiążących bo- dziec z odpowiedzią jest umieszczona przy bodźcu. Kurcz nie opublikowała drugiego typu list, ponieważ nie zalicza się ich do wzorców diagnostycznych association norms.

1.2. Swobodne skojarzenia słowne – eksperyment cykliczny

James Deese (1962, 1964, 1965) jako pierwszy zaobserwował, że pewne lekse- my mogą się pojawiać jako odpowiedzi do różnych bodźców, co doprowadziło go do wniosku, iż zbiór powiązań uzyskanych w eksperymencie swobodnych skojarzeń słownych tworzy strukturę wielowymiarową, którą można rozpatry- wać także jako sieć. Deese zauważył też, że powiązania leksemów w sieci mogą być objaśniane przez semantyczne relacje leksykalne, synonimię, antoni- mię, hiponimię (1965), zwraca także uwagę na pojawiające się skojarzenia wy- rażające powiązania syntagmatyczne, np. concord – grape, glass – drink oraz na zależności, które nie wchodzą w bezpośrednią zależność, np. climb – walk, confetti – party. George Kiss (1968) zaobserwował, że sieć leksykalną można przedstawić w postaci grafu. Na rysunku 1. przedstawiono graf wycinka sieci zbudowanego wokół leksemu (węzła) matka (w centrum), który łączy się z wy- cinkami zorganizowanymi wokół węzłów dobra (po lewej), dziecko (po prawej u góry) i dom (po prawej u dołu). Dane pochodzą z eksperymentu autorskiego.

Obserwacje Deese’a i Kissa zainspirowały zespół badaczy z Edynburga (Kiss, Armstrong, Milroy, Piper, 1973), którzy zmodyfikowali eksperyment swobodnych skojarzeń słownych w ten sposób, że podzielili badanie na cy- kle. W cyklu początkowym użyli określonego zestawu bodźców – początko- wy zestaw bodźców liczył nieco ponad 2000 jednostek leksykalnych języka

Rysunek 1. Graf wycinka sieci dla leksemów: matka, dobra, dziecko, dom Źródło: opracowanie własne

matka dziecko

dom dobra

angielskiego³. W cyklu drugim badacze użyli nowego zestawu bodźców, włą- czając do niego określony zbiór odpowiedzi uzyskanych w cyklu początko- wym. W kolejnym cyklu pojawił się także nowy zestaw bodźców zawierający wybrane odpowiedzi uzyskane w cyklu poprzednim. Przebadano w ten sposób 8400 leksemów bodźców, w wyniku badania powstała pierwsza eksperymental- na sieć leksykalna języka angielskiego, tj. The Edinburgh Associative Thesau­

rus (EAT), która, jak piszą twórcy, dostarcza wiarygodnych danych odnośnie

3 (a) the 200 stimuli used in the Palermo and Jenkins (1964) norm, (b) the 1,000 most fre- quent words of the Thorndike and Lorge (1944) word frequency count and (c) the basic English vocabulary of Ogden (1954). Wymienione na początku 200 bodźców Palermo i Jenkinsa to roz- szerzona lista Kent–Rosanoffa (Kiss i inni, 1973).

szczecińskich (Gawarkiewicz, Pietrzyk, Rodziewicz, 2008). Celem bada- nia była budowa słownika asocjacyjnego, który opracowano na potrzeby polsko-rosyjskich badań kontrastywnych. Słownik asocjacyjny zbudowano za pomocą testu podstawowego dla 110 bodźców. W efekcie słownik asocja- cyjny jest zbliżony do list skojarzeniowych (association norms) uzyskanych w wyniku eksperymentu Kurcz. Oba badania różnią się jedynie sposobem prezentacji wyników. Listy asocjacyjne Kurcz zawierają bodziec i zbiór od- powiedzi, z których każda jest opatrzona liczbą określającą, ilu badanych po- dało tę właśnie odpowiedź. W słowniku asocjacyjnym mamy dwa rodzaje list. Pierwszy typ listy – jak u Kurcz – podaje bodziec i listę odpowiedzi do tego bodźca, przy czym każda odpowiedź jest opatrzona liczbą odpowia- dających. Drugi typ listy zawiera konkretną odpowiedź i listę bodźców, które wywołały tę odpowiedź, przy czym liczba odpowiadających wiążących bo- dziec z odpowiedzią jest umieszczona przy bodźcu. Kurcz nie opublikowała drugiego typu list, ponieważ nie zalicza się ich do wzorców diagnostycznych association norms.

1.2. Swobodne skojarzenia słowne – eksperyment cykliczny

James Deese (1962, 1964, 1965) jako pierwszy zaobserwował, że pewne lekse- my mogą się pojawiać jako odpowiedzi do różnych bodźców, co doprowadziło go do wniosku, iż zbiór powiązań uzyskanych w eksperymencie swobodnych skojarzeń słownych tworzy strukturę wielowymiarową, którą można rozpatry- wać także jako sieć. Deese zauważył też, że powiązania leksemów w sieci mogą być objaśniane przez semantyczne relacje leksykalne, synonimię, antoni- mię, hiponimię (1965), zwraca także uwagę na pojawiające się skojarzenia wy- rażające powiązania syntagmatyczne, np. concord – grape, glass – drink oraz na zależności, które nie wchodzą w bezpośrednią zależność, np. climb – walk, confetti – party. George Kiss (1968) zaobserwował, że sieć leksykalną można przedstawić w postaci grafu. Na rysunku 1. przedstawiono graf wycinka sieci zbudowanego wokół leksemu (węzła) matka (w centrum), który łączy się z wy- cinkami zorganizowanymi wokół węzłów dobra (po lewej), dziecko (po prawej u góry) i dom (po prawej u dołu). Dane pochodzą z eksperymentu autorskiego.

Obserwacje Deese’a i Kissa zainspirowały zespół badaczy z Edynburga (Kiss, Armstrong, Milroy, Piper, 1973), którzy zmodyfikowali eksperyment swobodnych skojarzeń słownych w ten sposób, że podzielili badanie na cy- kle. W cyklu początkowym użyli określonego zestawu bodźców – początko- wy zestaw bodźców liczył nieco ponad 2000 jednostek leksykalnych języka

Rysunek 1. Graf wycinka sieci dla leksemów: matka, dobra, dziecko, dom Źródło: opracowanie własne

matka dziecko

dom dobra

do łączliwości znaczeń⁴. Nieco później podobne badanie przeprowadzili bada- cze z Uniwersytetu Południowej Florydy (Nelson, McEvoy, Schreiber, 2004), którzy zbudowali eksperymentalną sieć leksykalną języka angielskiego (Ame- rican English) w eksperymencie trwającym ponad 20 lat. W eksperymencie użyto 5019 leksemów bodźców i przebadano ponad 6000 osób.

Kolejny duży eksperyment cykliczny, tym razem dla języka niderlandz- kiego, przeprowadzili badacze z uniwersytetu w Louvain (De Deyne, Storms, 2008). W eksperymencie użyto 1400 leksemów bodźców, a każdy badany po- dawał po trzy odpowiedzi do każdego bodźca, w ten sposób bodziec wchodził w powiązanie z 268 leksemami odpowiedziami (2010)⁵.

Podsumowując, można powiedzieć, że od momentu powstania EAT wyraź- nie wyróżniają się dwa nurty badań posługujących się testem skojarzeń słow- nych. Nurt pierwszy to badania mechanizmów psycholingwistycznych, posłu- gujące się zazwyczaj stosunkowo nielicznym zbiorem bodźców i prowadzone na stosunkowo nielicznych grupach osób. Badania te są wykorzystywane głów- nie dla potrzeb psychologii. Nurt drugi to badania służące poznaniu struktury słownictwa i łączliwości znaczeń, prowadzone dla licznych zbiorów bodźców i na stosunkowo dużych grupach osób. Badania te często rezygnują z rygorów eksperymentu psycholingwistycznego, tj. są prowadzone przez Internet i bada- ni mają podać więcej niż jeden wyraz kojarzący się z bodźcem, np. De Deyne, Storms (2008), Schulte im Walde, Borgwaldt, Jauch (2012).

1.3. Eksperymentalna sieć powiązań leksykalnych zbudowana za pomocą eksperymentu cyklicznego

Jak już powiedzieliśmy, wynikiem testu swobodnych skojarzeń słownych jest tzw. lista skojarzeniowa, tj. zbiór leksemów stanowiących odpowiedzi zwią- zane z konkretnym bodźcem, np. początek listy uzyskanej w naszym ekspery- mencie dla bodźca okno ma postać szyba, widok, świat, na świat, drzwi, duże, dom, otwarte, światło, rama. Listę można także przedstawić w postaci grafu radialnego, gdzie strzałki oznaczają kierunek powiązania, zawsze od bodźca do odpowiedzi:

4 EAT „provide a psychologically credible basis for semantic linking between words” – zob.

http://www.eat.rl.ac.uk – dostęp w latach 2011–2016. Trzeba odnotować, że od grudnia 2016 roku zlikwidowano internetowy dostęp do EAT. Teraz EAT jest dostępny jako baza danych, którą trze- ba zainstalować na własnym komputerze.

5 http://www.kuleuven.be/semlab/interface/index.php [dostęp: 19.07.2016].

szyba widok świat na świat

drzwi okno światło

duże dom otwarte

Rysunek 2. Graf radialny Źródło: opracowanie własne

Jeśli jednak przeprowadzimy eksperyment w sposób zaproponowany przez twórców EAT (Kiss, Armstrong, Milroy, Piper, 1973) to znaczy cyklicznie, używając odpowiedzi uzyskanych w cyklu pierwszym jako bodźców w cyklu następnym, to bodźce i zbiory odpowiedzi tworzą sieć. Utworzona ekspery- mentalnie sieć leksykalna to zbiór jednostek leksykalnych (np.: okno, dom, pies, rzeka itd.) oraz zbiór powiązań między jednostkami leksykalnymi. Struk- tura sieci zbudowanej za pomocą eksperymentu cyklicznego jest strukturą wie- lowymiarową. Niech tę zmianę zilustruje przykład z naszej sieci, w którym posługujemy się tylko wybranymi powiązaniami bodźców wykorzystanymi w pierwszym i w drugim cyklu eksperymentu: morze, rzeka, ocean, woda.

Jeśli przyjmiemy, że istnieją wyrazy A, B, C, D, E i skojarzenia, tj. pary bodziec – odpowiedź A → D, np. morze → woda, A → B, np. morze → rzeka, A → C, np morze → ocean, B → C, np. rzeka → ocean, C → A, np. ocean

→ morze, D → B, np. woda → rzeka i B → E, np. rzeka → rwąca, to zbiór par bodziec – odpowiedź tworzy sieć o postaci:

E rwąca

D woda

B rzeka

A

ocean C

morze

Rysunek 3. Graf zależności sieciowych Źródło: opracowanie własne

Leksemy są węzłami sieci, a strzałki oznaczają powiązanie i jego kieru- nek – zawsze od bodźca do odpowiedzi. Powiązanie o tak zdefiniowanym

kierunku zachodzące pomiędzy dwoma węzłami sieci np. A → B jest dla wę- zła A powiązaniem wychodzącym, a dla węzła B powiązaniem przychodzą- cym. Tak więc w naszej przykładowej sieci węzeł morze ma trzy powiązania wychodzące: morze → woda, morze → ocean i morze → rzeka oraz jedno powiązanie przychodzące morze ← ocean.

Sekwencja powiązań tworzy w sieci ścieżkę, np. A → B → C, gdzie A jest węzłem początkowym, a C węzłem końcowym ścieżki. Długość ścieżki okre- ślana poprzez liczbę powiązań w ścieżce nie ma formalnych ograniczeń. W sie- ci leksykalnej wyróżniamy dwa rodzaje ścieżek: zamknięte i otwarte. Ścieżki zamknięte to takie, w których konkretny węzeł (leksem) jest jednocześnie wę- złem początkowym i węzłem końcowym ścieżki, np. A → D → B → C → A, czyli: morze → woda → rzeka → ocean → morze. Konkretny węzeł może roz- poczynać wiele ścieżek zamkniętych, w naszym przykładzie będą to sekwencje powiązań: A → D → B → C → A, czyli: morze → woda → rzeka → ocean

→ morze oraz A → B → C → A, czyli: morze → rzeka → ocean → morze.

Ścieżki otwarte to ścieżki, w których węzeł początkowy ścieżki jest róż- ny od węzła końcowego; w naszym przykładzie będą to ścieżki np. A → D

→ B → E, czyli morze → woda → rzeka → rwąca oraz np. A → B → E, czyli morze → rzeka → rwąca.

Powiązania bezpośrednie. Każde powiązanie między dwoma węzłami w sieci, np. A → B, jest nazywane powiązaniem bezpośrednim, zatem wszyst- kie powiązania wychodzące i przychodzące są powiązaniami bezpośrednimi.

Istnieją jednak w sieci powiązania bezpośrednie, które mają tę właściwość, że można je zastąpić ścieżką otwartą, w której jeden z węzłów wchodzących w powiązanie bezpośrednie jest węzłem początkowym, a drugi węzłem koń- cowym ścieżki, a więc dla powiązania A → B może to być ścieżka A → C

→ D → B. Powiązanie takie nazywamy powiązaniem odległym. Dobrym em- pirycznym przykładem powiązania odległego jest powiązanie baran → sweter, któremu w sieci eksperymentalnej odpowiada ścieżka: baran → runo → wełna

→ sweter.

Powiązania zwrotne to powiązania zachodzące pomiędzy węzłami, któ- re w eksperymencie były zamiennie bodźcem i odpowiedzią, tj. A → C oraz C → A, w skrócie A ↔ C. Na rysunku 3. przykład morze ↔ ocean. Każde po- wiązanie w sieci zbudowanej za pomocą eksperymentu swobodnych skojarzeń słownych ma siłę powiązania. Siła powiązania to stosunek liczby badanych łączących bodziec A z odpowiedzią B do liczby wszystkich badanych, którzy udzielili odpowiedzi dla bodźca A. Przykładowo, gdy liczba wszystkich bada- nych, którzy udzielili odpowiedzi dla bodźca A, wynosi 95, z czego 49 osób odpowiedziało B, to siła powiązania A–B wynosi 52% (49/95 po zaokrągleniu).

Każdy leksem (węzeł), który w sieci jest powiązany z innymi leksemami (węzłami), tworzy podsieć, którą będziemy nazywać podsiecią węzła leksy- kalnego. Jeśli leksem – węzeł w sieci ma kilka znaczeń, np. kapusta ‘roślina’

i ‘potrawa’, to w podsieci węzła leksykalnego możemy wyróżnić podsieci re- prezentujące znaczenia, w tym przypadku podsieć znaczenia ‘roślina’ i podsieć znaczenia ‘potrawa’.

Ze względu na strukturę powiązań będziemy wyróżniać dwa typy węzłów leksykalnych: węzły pełne i zredukowane.

Węzeł pełny to taki, w którym leksem węzłowy (organizujący podsieć) ma powiązania wychodzące i przychodzące, co wynika z tego, że leksem tworzą- cy ten typ węzła był bodźcem w eksperymencie. Przykładem węzła pełnego może być węzeł leksykalny leksemu ocean⁶, który w naszym eksperymen- cie uzyskał powiązania wychodzące: ocean → woda, ocean → morze, oce­

an → spokojny, ocean → wielki, ocean → niebieski, ocean → spokój, ocean

→ głęboki, ocean → Atlantycki i ocean → przestrzeń oraz powiązania przy- chodzące: ocean ← głęboki, ocean ← morze, ocean ← spokojny, ocean ← pły­

nąć, ocean ← głęboka, ocean ← wielki. Zbiór powiązań bezpośrednich węzła ocean można przedstawić w postaci grafu, gdzie strzałki pokazują kierunek powiązania.

ocean

niebieski

woda

przestrzeń

spokojny spokoju

głęboki spokój

atlantycki

wielki szeroki

morze

Rysunek 4. Graf łączny ocean Źródło: opracowanie własne

6 Na potrzeby ilustracyjne ze 181 powiązań wychodzących i 16 przychodzących wybrali- śmy tylko powiązania najsilniejsze. W przykładzie pomijamy uzyskaną eksperymentalnie siłę powiązania.

czarne

cichy

kwaśna

wielka sen

czerwone głębokie zimna

mokra dół

słona dom

butelka

twarda

bałtyckie

mokro

martwe

woda

płynąć ocean spokojny

morze głęboki

ogień rów

czysta dzień

oddech staw

wdech

opanowany

życie człowiek

picie rzeka

głęboka szeroka

niebieskie szerokie płytki

mineralna

Rysunek 5. Węzeł pełny ocean w wycinku sieci Źródło: opracowanie własne

Jak widać, graf zawierający powiązania wychodzące i przychodzące pozwa- la pokazać charakterystyczne dla sieci eksperymentalnej powiązania zwrotne, a więc: ocean ↔ spokojny, ocean ↔ morze i ocean ↔ wielki.

Jeśli uwzględnimy fakt, że wszystkie węzły wchodzące w powiązania bez- pośrednie z węzłem ocean mają własne powiązania wychodzące i/lub przycho- dzące, które tworzą ścieżki podsieci węzła leksykalnego, to graf węzła leksy- kalnego uzyska postać struktury wielowymiarowej, która na dwuwymiarowym rysunku byłaby nieczytelna. Dla zachowania czytelności rysunek przedstawia graf zredukowany, tj. uwzględniający jedynie powiązania o sile przekraczającej 0,2 (dwa procenty) oraz tylko bezpośrednie powiązania właściwe dla węzłów wchodzących w powiązania bezpośrednie z węzłem ocean⁷.

Węzeł zredukowany to taki, w którym leksem węzłowy (organizujący pod- sieć) wchodzi tylko w powiązania przychodzące. Ten typ węzła leksykalnego tworzą leksemy, które nie były bodźcami i pojawiły się jedynie jako odpowiedź

7 Graf wygenerowano za pomocą pakietu graficznego GraphViz, opracowanego w AT&T.

koszula

kolorowy

krawiec biała

lekka czerwona

puszysty

czysta

chłopiec z dziurami

mężczyzna czarna

mucha wisząca cienka

Rysunek 6. Węzeł zredukowany koszula Źródło: opracowanie własne

czarne

cichy

kwaśna

wielka sen

czerwone głębokie zimna

mokra dół

słona dom

butelka

twarda

bałtyckie

mokro

martwe

woda

płynąć ocean spokojny

morze głęboki

ogień rów

czysta dzień

oddech staw

wdech

opanowany

życie człowiek

picie rzeka

głęboka szeroka

niebieskie szerokie płytki

mineralna

Rysunek 5. Węzeł pełny ocean w wycinku sieci Źródło: opracowanie własne

Jak widać, graf zawierający powiązania wychodzące i przychodzące pozwa- la pokazać charakterystyczne dla sieci eksperymentalnej powiązania zwrotne, a więc: ocean ↔ spokojny, ocean ↔ morze i ocean ↔ wielki.

Jeśli uwzględnimy fakt, że wszystkie węzły wchodzące w powiązania bez- pośrednie z węzłem ocean mają własne powiązania wychodzące i/lub przycho- dzące, które tworzą ścieżki podsieci węzła leksykalnego, to graf węzła leksy- kalnego uzyska postać struktury wielowymiarowej, która na dwuwymiarowym rysunku byłaby nieczytelna. Dla zachowania czytelności rysunek przedstawia graf zredukowany, tj. uwzględniający jedynie powiązania o sile przekraczającej 0,2 (dwa procenty) oraz tylko bezpośrednie powiązania właściwe dla węzłów wchodzących w powiązania bezpośrednie z węzłem ocean⁷.

Węzeł zredukowany to taki, w którym leksem węzłowy (organizujący pod- sieć) wchodzi tylko w powiązania przychodzące. Ten typ węzła leksykalnego tworzą leksemy, które nie były bodźcami i pojawiły się jedynie jako odpowiedź

7 Graf wygenerowano za pomocą pakietu graficznego GraphViz, opracowanego w AT&T.

koszula

kolorowy

krawiec biała

lekka czerwona

puszysty

czysta

chłopiec z dziurami

mężczyzna czarna

mucha wisząca cienka

Rysunek 6. Węzeł zredukowany koszula Źródło: opracowanie własne

w eksperymencie. Dobrym przykładem ilustrującym strukturę węzła zredu- kowanego jest węzeł leksemu koszula, który wchodzi tylko w powiązania przychodzące: koszula ← czysta, koszula ← wisząca, koszula ← biała, koszu­

la ← czerwona, koszula ← krawiec, koszula ← z dziurami, koszula ← mężczy­

zna, koszula ← czarna, koszula ← cienka, koszula ← puszysty, koszula ← chło­

piec, koszula ← mucha, koszula ← lekka, koszula ← kolorowy.

Powiązania bezpośrednie zredukowanego węzła koszula, można przedsta- wić w postaci grafu (rysunek 6).

W sytuacji, gdy uwzględnimy powiązania bezpośrednie węzłów łączących się z węzłem koszula, graf węzła zredukowanego będzie zbyt duży, gdyż więk- szość powiązań przychodzących do węzła koszula wychodzi od węzłów (lekse- mów), które są przymiotnikami. Zatem dla ilustracji struktury węzła zreduko- wanego pokażemy tylko wycinek dla powiązania koszula ← czysta.

Opis węzła zredukowanego kończy omówienie struktury sieci leksykal- nej uzyskanej za pomocą cyklicznego eksperymentu swobodnych skojarzeń słownych.

krew szyba

rzeka bielizna

woda brudna

podłoga

pościel

koszula

kartka

wódka czysta

Rysunek 7. Węzeł zredukowany koszula w wycinku sieci Źródło: opracowanie własne

Eksperymentalna sieć leksykalna ma strukturę podobną do struktury słownika. Statystyczna analiza struktury sieci leksykalnych (Steyvers, Tenen- baum, 2005),która nie uwzględniała kierunku powiązania pomiędzy węzłami sieci, pokazuje, że empiryczna sieć leksykalna i słowniki semantyczne, takie jak Roget’s Thesaurus i WordNet, mają wspólne cechy strukturalne i że ce- chy te zdecydowanie odróżniają sieć powiązań leksykalnych od analizowanych za pomocą tych samych metod statystycznych sieci modelujących zjawiska przyrody czy zjawiska społeczne. Wynik porównania eksperymentalnej sieci leksykalnej ze słownikami semantycznymi potwierdza językoznawczą intuicję, która każe przyjąć, że wszystkie przychodzące i wychodzące powiązania lek- semu będącego węzłem w sieci oraz wszystkie ścieżki zamknięte i otwarte, w których leksem-węzeł jest węzłem początkowym, definiują znaczenie lek- semu węzłowego. Jednak analiza językoznawcza węzła leksykalnego ekspery- mentalnej sieci leksykalnej musi wykroczyć poza analizę statystyczną, powin- na bowiem uwzględniać fakt, że uzyskane empirycznie powiązania zachodzą pomiędzy znaczeniami leksemów występujących w sieci.

1.4. Eksperyment podstawowy a eksperyment cykliczny – porównanie danych

Omówienie struktury sieci pozwala porównać dane uzyskane w wyniku pod- stawowego oraz cyklicznego eksperymentu swobodnych skojarzeń słownych.

W wyniku eksperymentu podstawowego (Kurcz, 1967; Gawarkiewicz, Pie- trzyk, Rodziewicz, 2008) można uzyskać dwa rodzaje list: listy zbudowa- ne z powiązań wychodzących od konkretnego bodźca oraz listy zbudowane z powiązań przychodzących do konkretnej odpowiedzi. Listy powiązań wy- chodzących uzyskane od osób zdrowych w zamierzeniu twórców eksperymen- tu (Kent–Rosanoff) miały służyć jako wzorzec diagnostyczny (association norms), pozwalający psychiatrze ocenić odpowiedzi pacjenta poddanego testo- wi swobodnych skojarzeń słownych. Natomiast list powiązań przychodzących nie uznawano za wzorzec diagnostyczny, więc nie były umieszczane w opisie wyników eksperymentu. Ten punkt widzenia zdecydował o sposobie prezenta- cji wyników eksperymentu Kurcz, która opublikowała tylko listy powiązań wy- chodzących. Patrząc na problem z językoznawczego punktu widzenia, można przyjąć, iż listy powiązań przychodzących także charakteryzują leksem. Dlate- go słownik asocjacyjny (Gawarkiewicz, Pietrzyk, Rodziewicz, 2008) zawiera oba typy list, tj. listy powiązań wychodzących od bodźca oraz listy powiązań przychodzących do odpowiedzi. W rezultacie słownik asocjacyjny zawiera dwa typy haseł: hasła leksemów bodźców zbudowane z powiązań wychodzących i hasła leksemów odpowiedzi zbudowane z powiązań przychodzących.

Natomiast leksem bodziec użyty w eksperymencie cyklicznym ma zarówno powiązania wychodzące, jak i przychodzące, co sprawia, że bodziec w ekspe- rymencie cyklicznym ma znacznie bogatszą charakterystykę niż bodziec użyty w eksperymencie podstawowym. Różnice pokażemy na przykładzie bodźca biały, występującego w eksperymencie Gawarkiewicza, Pietrzyk i Rodziewicz (2008) oraz w naszym doświadczeniu. Dla potrzeb porównania w danych z na- szego eksperymentu pominiemy wyrażaną w procentach siłę powiązania, po- dając tylko liczbę odpowiedzi, gdyż takie dane o liczbie odpowiedzi udostępnia słownik asocjacyjny. Ponieważ listy powiązań uzyskane w obu eksperymen- tach są różnej długości, do porównania wybraliśmy po 14 najmocniejszych po- wiązań do bodźca biały.

Tabela 1. Leksem bodziec biały

słownik asocjacyjny eksperymentalna sieć leksykalna

wychodzące wychodzące przychodzące

czarny 128 śnieg 181 137 orzeł

kolor 78 kolor 111 131 czarny

śnieg 61 czarny 79 66 fartuch

czystość 28 kruk 43 47 ser

czysty 26 dom 34 39 cukier

niewinność 18 miś 28 30 mleko

bałwan 7 obrus 26 21 dym

anioł 6 koń 17 20 bielinek

kruk 6 ser 17 13 jasny

mleko 6 kieł 15 9 baran

orzeł 6 orzeł 15 5 owca

dobry 5 dzień 13 4 doktor

gołąb 5 papier 11 4 lekarz

flaga 4 kot 10 4 motyl

Porównanie powiązań wychodzących uzyskanych w obu badaniach poka- zuje wspomnianą wcześniej powtarzalność wyników testu skojarzeniowego – różnice w sile powiązań mogą wynikać ze sposobu przeprowadzania testu (test Gawarkiewicza nie ograniczał czasu przeznaczonego na udzielenie odpowiedzi dla konkretnego bodźca) oraz z różnej liczby badanych. Porównanie pokazuje, że powiązania przychodzące wzbogacają uzyskaną eksperymentalnie charakte- rystykę bodźca, np. biały ← fartuch, mleko, cukier itd. Eksperyment cykliczny pozwala także uzyskać powiązania zwrotne, biały → czarny i biały ← czarny, wskazujące istotne cechy bodźca. Dodajmy, że porównanie z konieczności po- mija informację zawartą w ścieżkach podsieci węzła leksykalnego zbudowane- go w eksperymencie cyklicznym.

2. EKSPERYMENTALNA SIEĆ LEKSYKALNA JĘZYKA POLSKIEGO

2.1. Eksperyment autorski

Celem badania było zbudowanie eksperymentalnej sieci leksykalnej, dlatego eksperyment przeprowadzony w Katedrze Lingwistyki Komputerowej UJ zo- stał zaprojektowany jako badanie cykliczne.

2.1.1. Dobór bodźców

Podstawę językową naszego eksperymentu stanowiły leksemy bodźce użyte w eksperymencie Grace Kent i Aarona Rosanoffa w 1910 roku, które zostały przetłumaczone na język polski i wykorzystane w przeprowadzonym w latach 1964–1965 teście swobodnych skojarzeń słownych przez Idę Kurcz. Na liście Kent–Rosanoffa znajduje się 100 leksemów bodźców (zob. załącznik). Staran- nie przetłumaczona i kompletna lista Kent–Rosanoffa została wykorzystana przez Idę Kurcz (zob. załącznik). Jednakże, co należy podkreślić, w naszym eksperymencie nie użyliśmy wszystkich bodźców z listy Kent–Rosanoffa.

W pierwszym cyklu badania wykorzystano tylko 63 bodźce, tj. 63 rzeczowni- ki – są to tzw. bodźce prymarne.

Bodźce prymarne (I cykl) – uporządkowane losowo – to:

stół, muzyka, choroba, mężczyzna, jedzenie, góra, dom, baranina, ręka, owoc, motyl, krzesło, kobieta, rzeka, okno, stopa, pająk, igła, złość, dywan, dziew­

czyna, praca, ziemia, kłopot, żołnierz, kapusta, orzeł, żołądek, łodyga, lampa, chleb, sprawiedliwość, chłopiec, światło, zdrowie, Biblia, pamięć, owca, chata, ksiądz, ocean, głowa, religia, wódka, dziecko, młotek, miasto, masło, doktor, złodziej, lew, radość, łóżko, tytoń, niemowlę, księżyc, nożyczki, sól, ulica, król, ser, kwiecie, obawa.

Jak widzimy, lista obejmuje zestaw leksemów bardzo zróżnicowanych se- mantycznie: od konkretnych po abstrakcyjne, od obiektów naturalnych oży- wionych i nieożywionych po ludzkie wytwory konkretne i abstrakcyjne. Pro- pozycja uporządkowania semantycznego bodźców prymarnych znajduje się w części: Eksperymentalna sieć leksykalna jako słownik.

W drugim cyklu jako bodźce wykorzystano najsilniejsze skojarzenia do bodźców prymarnych uzyskane w eksperymencie Kurcz. Użyliśmy jako bodźców po 5 skojarzeń dla każdego bodźca prymarnego – są to tzw. bodźce sekundarne w liczbie 259. Zredukowana liczba bodźców sekundarnych wynika z tego, że jeśli jakiś leksem pojawiał się w zbiorze 5. najczęstszych odpowiedzi dla kilku bodźców prymarnych, to leksem taki występował w zbiorze bodźców drugiego cyklu tylko raz.

Bodźce sekundarne (II cykl) – uporządkowane alfabetycznie – to:

alkohol, bandyta, baran, biała, biały, bielinek, bogata, boleć, boli, Bóg, ból, but, butelka, ciąć, ciemna, ciemno, ciemność, cienka, ciężka, ciężki, cukier, czarna, czarny, czerstwy, czerwona, człowiek, czysta, dłoń, długa, do papieru, dobra, dobre, dojrzały, dolina, dół, drewniany, duchowny, duża, duże, duży, dym, dziu­

ra, egzamin, fajka, fartuch, głęboka, głęboki, głód, gniew, godło, gorzka, grypa, grzywa, gwóźdź, jabłko, jasne, jasność, jasny, jazz, kara, karabin, katolicka, kie­

liszek, kieszonkowiec, kieszonkowy, kiszona, kolorowy, korona, kościół, kowadło, kradzież, kraść, krawiec, królowa, krótka, krzyk, krzyżak, książka, księga, kula, kwaśna, kwiat, Lear, lekarz, lekka, lęk, liść, luna, ładna, ładny, łąka, Maciuś, małe, mały, margaryna, maślane, matka, mądra, mebel, medycyna, mieszkanie, miękki, miękkie, mięso, mija, miłe, miły, mleko, młoda, młody, moja, morze, mój, mózg, mucha, mundur, na świat, naftowa, narzędzie, nauka, nerwy, nić, nie ma, niepokój, niesprawiedliwość, nieujarzmione, nitka, noc, noga, obiad, obowiązek, obrońca, okrągła, okrągły, ostre, ostry, otwarte, owad, pajęczyna, palce, palenie, palić, papieros, pełnia, pełny, perski, pielucha, pieluszka, pieniądz, piękna, pięk­

ny, pijak, planeta, płacz, płacze, płaska, płonna, płynąć, podłoga, pokój, polski, pościel, poważna, powszedni, prawa, prawo, proboszcz, przed, przystojny, ptak, pusta, pusty, puszysty, razowy, reszka, rodzinny, roślina, róża, ruch, ryczeć, sąd, sen, sędzia, siadać, sieć, silny, słodki, słona, słoneczne, słońce, smaczna, smacz­

ne, smaczny, smutek, soczysty, spać, spokojny, społeczna, strach, sutanna, szczyt, szeroka, szerokie, szkodzi, szlachetne, szwajcarski, szyba, śmiech, śpiew, świecą­

ca, świecić, świeże, świeży, święta, Tatry, tłusta, tłuszcz, tron, troska, trud, twar­

da, ucho, uśmiech, Warszawa, wełna, wiara, wiejska, wieku, Wieliczka, wielka, wielki, wieś, wiosna, wisieć, Wisła, wisząca, władca, włosy, woda, wojsko, wuja

Toma, wygodne, wysiłek, wysoka, wysoki, z dziurami, za wsią, zakaźna, zawodna, zielona, zły, zmartwienie, zoo, zwierzę, żelazny, żelazo, żółty, życie, życiowa.

Ogółem w pierwszym i w drugim cyklu badania wykorzystano 322 bodźce.

Struktura gramatyczna bodźców użytych w eksperymencie przedstawia się na- stępująco: 195 rzeczowników, 96 przymiotników, 15 czasowników, 2 zaimki, przysłówek, przyimek, 7 nazw własnych oraz 5 wyrażeń.

Liczba bodźców wybranych do eksperymentu wynika z przyczyn praktycz- nych. Ponieważ badanie dużej grupy osób prowadzone w warunkach kontrolo- wanych, które opiszemy niżej, musi trwać długo, dlatego wszystkie bodźce prymar ne i sekundarne przedstawiliśmy grupie badanych w trakcie jednej sesji. Sprawdziliśmy doświadczalnie, iż większa liczba bodźców byłaby zbyt dużym obciążeniem percepcyjnym dla uczestnika eksperymentu. Natomiast wybrana do eksperymentu liczba bodźców mieści się w granicach możliwości percepcji uczestnika i daje podstawę do tego, by testy były wykonane komplet- nie i sensownie.

2.1.2. Osoby badane

W trakcie eksperymentu prowadzonego w latach 2011–2014 przebadano 900 studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Badanymi byli rodzimi użytkownicy języka wywodzący się z róż- nych środowisk i studiujący różne kierunki studiów. Wiek badanych zawierał się w przedziale 19–24 lata. Wśród badanych nie było studentów kierunków psychologii ani filologicznych, których wiedza o języku mogłaby wpłynąć na wyniki testu. Na podstawie danych pochodzących z testów skojarzeniowych dla języka angielskiego wiemy, że dla wartości wyniku, tj. ujawnionych ekspe- rymentalnie zależności leksykalnych, nie jest istotne, czy uczestnikami bada- nia były osoby dorosłe (por. Kent–Rosanoff), czy studenci (por. Schellenberg, 1930; Russell, Jenkins, 1952; EAT), przyjmujemy więc, że grupa badanych dostarcza wiarygodnych informacji o zależnościach zachodzących pomiędzy leksemami w systemie leksykalnym języka polskiego.

2.1.3. Sposób przeprowadzenia eksperymentu – narzędzia informatyczne

Eksperyment przeprowadziliśmy w warunkach kontrolowanych. Badanie było anonimowe, uczestnik podawał tylko wiek i płeć. Test odbywał się w labo- ratorium komputerowym, wykorzystano do niego specjalnie zaprojektowany

system komputerowy (Godny, 2013), co jest nowością w stosunku do wymie- nionych wcześniej badań, w których zastosowano metodę formularzy papiero- wych (Kurcz, 1967; Gawarkiewicz, Pietrzyk, Rodziewicz, 2008).

Eksperyment przebiegał następująco. Każdy uczestnik miał do dyspozycji komputer, na którego ekranie system wyświetlał bodźce. Polecenie brzmiało:

„zapisz pierwszy wyraz, który przychodzi na myśl po przeczytaniu i zrozumie- niu wyrazu bodźca”. Badany miał ustalony empirycznie czas (5 sekund), by rozpocząć wpisywanie odpowiedzi (skojarzenia). Jeśli badany nie rozpoczął wpisywania odpowiedzi w ciągu 5 sekund, wówczas system zapisywał odpo- wiedź pustą, a na ekranie wyświetlał się kolejny bodziec. Dzięki takiej orga- nizacji eksperymentu uczestnik testu nie miał możliwości powrotu do bodź- ca, który wyświetlił się wcześniej (backtracking). Nie mógł więc skorygować raz udzielonej odpowiedzi ani też uzupełnić odpowiedzi brakujących, co było możliwe w eksperymencie tradycyjnym, prowadzonym za pomocą formularzy papierowych. Bodźce były uporządkowane losowo.

2.1.4. Wynik eksperymentu

Można powiedzieć, że prowadzenie testu za pomocą systemu komputerowego wymusza spontaniczność skojarzeń leksykalnych, dostarczając zarazem danych istotnych dla lingwistyki i psychologii. W wyniku eksperymentu uzyskaliśmy:

Dane leksykalne

– Sieć leksykalna zbudowana z par bodziec – odpowiedź odwzorowująca eksperymentalną strukturę wycinka systemu leksykalnego polszczyzny.

– Siła powiązania pomiędzy leksemami występującymi w sieci, która wskazuje na powiązania preferowane spontanicznie, pozwalając zarazem na wyróżnienie preferowanych przez uczestników badania znaczeń lek- semów bodźców.

– Kierunek powiązania łączącego leksemy w sieci umożliwiający ustalenie ścieżki wyjaśniającej powiązania odległe.

Dane psycholingwistyczne

– Pomiar czasu reakcji każdego badanego dla każdego bodźca – to informa- cja, która pozwala zaobserwować, czy wystąpił proces intelektualny, tzn.

badany rozpoznał znaczenie bodźca, oraz w jakim czasie udzielił odpo- wiedzi. Zakładamy, że bardzo krótki czas reakcji, tj. do 1 sekundy, nie po- zwala na udzielenie istotnej dla wyniku eksperymentu odpowiedzi. Nasze

założenie ma podstawy empiryczne: wynika z analizy odpowiedzi i czasów reakcji badanych.

– Odpowiedzi puste – stanowią cenną informację dotyczącą rozpoznania zna- czenia bodźca przez badanego. Z pewnością stanowią sygnał o trudności w identyfikacji znaczenia bodźca. W przypadku pustych odpowiedzi udzie- lonych przez kilkuset badanych są cenną informacją odnośnie do stopnia trudności w rozpoznaniu znaczenia. Puste odpowiedzi mogą być także wynikiem procesu intelektualnego (myślenia) zakończonego fiaskiem.

Możemy tak twierdzić dzięki niekiedy bardzo długim czasom reakcji (Gat- kowska, 2015a). Dane te uzyskano dzięki temu, że system komputerowy uniemożliwiał uczestnikowi powrót do pominiętego bodźca.

– Odpowiedzi zawierające jawne przyznanie się do braku znajomości zna­

czenia leksemu bodźca.

– Odpowiedzi kopiowane – często udzielane szybko i z reguły to taka sama odpowiedź od tego samego uczestnika dla różnych bodźców. Odpowiedzi takie są niezbyt liczne i mogą sygnalizować zmianę postawy badanego, pojawiają się dopiero po serii odpowiedzi spontanicznych.

– Płeć uczestnika – pozwalająca zbadać, czy płeć wpływa na wynik testu.

– Kierunek studiów – informacja rejestrowana przez eksperymentatora, umożliwiająca zbadanie tego, w jaki sposób trening edukacyjny determi- nuje rozpoznanie znaczenia i udzielenie odpowiedzi.

Podsumowując, możemy powiedzieć, że cykliczność eksperymentu oraz wy- korzystanie systemu komputerowego w czasie eksperymentu są nowością w ba- daniach polskiego słownictwa i odróżniają nasze badania od badań poprzedników.

2.2. Ogólna charakterystyka eksperymentalnej sieci języka polskiego

2.2.1. Struktura sieci

W wyniku eksperymentu, w którym użyliśmy 322 bodźców (63 w fazie pierw- szej i 259 w fazie drugiej), uzyskaliśmy sieć, w której występuje: 10 448 węzłów leksykalnych (jednostek słownika) oraz 35 170 powiązań pomiędzy węzłami – dane po odliczeniu nazw własnych, wyrażeń, odpowiedzi z błędem literowym i odpowiedzi kopiowanych, które pojawiły się jako odpowiedzi dla 322 bodź- ców. Dla porównania EAT, który zbudowano, używając 8400 bodźców, liczy 23 219 węzłów leksykalnych i 325 624 powiązań pomiędzy węzłami. Przedsta- wione dane liczbowe wymagają komentarza. W pierwszym rzędzie zwraca uwagę

dysproporcja w liczbie węzłów leksykalnych – sieć leksykalna zbudowana przez 322 bodźce ma liczbę węzłów leksykalnych tylko o połowę mniejszą od sieci zbudowanej dla 8400 bodźców (dokładnie liczba węzłów naszej sieci to aż 45%

liczby węzłów EAT). Najprawdopodobniejszą przyczyną wskazanej dyspropor- cji pomiędzy liczbą bodźców użytych w eksperymencie a liczbą węzłów w sieci będzie liczba badanych osób. W eksperymencie służącym do budowy EAT zbiór bodźców podzielono na zestawy po 100 bodźców każdy i każdy zestaw został wykorzystany do przebadania tylko 100 osób. W rezultacie zbiór powiązań wy- chodzących od konkretnego bodźca w EAT liczy około 50 powiązań. Natomiast w naszym eksperymencie uczestniczyło 900 osób, które odpowiadały na każdy z 322 bodźców, a w rezultacie liczba powiązań wychodzących dla konkretnego bodźca średnio wynosi 150, z czego – po odliczeniu odpowiedzi z błędem litero- wym, nazw własnych i wyrażeń, np.: głowa → reka, sól → Wieliczka, sprawie­

dliwość → nie ma, bielinek → co to itp., aż 109 odpowiedzi to jednostki leksy- kalne notowane w słownikach języka polskiego. Można więc powiedzieć, że im większa liczba badanych, tym bogatsza struktura podsieci węzła leksykalnego, co zwiększa prawdopodobieństwo znalezienia w węźle leksykalnym ścieżek wy- jaśniających powiązania odległe, np. baranina – sweter. Natomiast różnica po- między liczbą powiązań w obu sieciach (35 170 wobec 325 624) wynika z liczby bodźców użytych do budowy sieci (322 wobec 8400).

Jednak mimo różnic w liczbie węzłów i powiązań obie sieci mają wspólne właściwości strukturalne, które wynikają z ludzkiego mechanizmu kojarzenia znaczeń uruchamianego w trakcie eksperymentu. W obu sieciach istnieją tzw.

skojarzenia najsilniejsze, tj. takie, których siła powiązania pomiędzy bodźcem a odpowiedzią przewyższa (niekiedy zdecydowanie) siłę powiązania pozostałych odpowiedzi uzyskanych do tego samego bodźca, np. dla bodźca home najsilniej- szym skojarzeniem jest house 0,25 wobec następnych w kolejności: family 0,06, mother 0,05, away 0,04, life 0,03, parents 0,03 i podobnie dla polskiego dom najsilniejsze powiązanie ma rodzinny 0,16, wobec następnych: mieszkanie 0,15, rodzina 0,12, spokój 0,03 – siłę powiązania podajemy w procentach, gdyż w ten sposób uniezależniamy wartość siły powiązania od liczby badanych.

Kolejna wspólna cecha strukturalna to powiązania najsłabsze, w obu sie- ciach istnieją bowiem skojarzenia, w których bodziec z odpowiedzią połączyła tylko jedna osoba, np. home → Liverpool, Norwich, Wales w EAT wobec: dom

→ Katowice, Ryki, Tatry w naszej sieci. Struktura powiązań najsłabszych wy- gląda podobnie w obu sieciach: powiązania najsłabsze to aż 70 procent wszyst- kich powiązań sieci EAT i 67 procent wszystkich powiązań w naszej sieci.

Wreszcie w obu sieciach istnieją powiązania zwrotne wskazujące na nieza- leżną od siły powiązania szczególnie istotną zależność pomiędzy znaczeniami,