K <«{»!>»} / « M a n t o « v f tth lt , :<£
; «.»suw*. $»$*» 3$. * m. ; M8KVKik wmu «t. e'Jfcrmk*.
410
>'
ABRYKA CHEMICZNA :
ZAKŁADÓW (¡AZOWYCH ,
i M d 'm imE t a m i f K a n - *0g i : , $
przemysłu chemicznego, dla pełnego rozwoju produkcji barwnikowej brakow a
ło wreszcie półproduktów : benzolu, fenolu, n a fta lin y 218.
W przeciwieństwie do takich gałęzi, jak metalowa, spożywcza czy gar
barska, przemysł chemiczny w pierwszych latach omawianego okresu znajdo
wał się w początkowym stadium rozwoju i ograniczał się do branży tłuszczo
wej, dopiero od lat osiemdziesiątych zaczęły na szerszą skalę powstawać zakła
dy chemiczne w ścisłym tego słowa znaczeniu — ich wielkoprzemysłowy rozwój przypadł dopiero na początek X X w., brakowało jednak dla nich zaplecza naukowo-doświadczalnego.
D o dobrze rozwiniętych branż przemysłu chemicznego należało gazownic
two. Danych statystycznych gazowni warszawskiej nie uwzględniłem, gdyż było to przedsiębiorstwo komunalne. W ytw arzano tam ubocznie produkty wę- glopochodne: smołę, amoniak, naftalen, benzol, które jako półfabrykaty w y
korzystywano w innych zakładach chemicznych.
PRZEMYSŁ M IN ERA LN Y
Funkcje lokalne
Choć przemysł ten zajmował w strukturze gałęziowej jedną z niższych pozy
cji, miał duże znaczenie dla miasta zarówno produkcyjne, jak i usługowe. N a stawiony był głównie na zaspokojenie miejscowych potrzeb, nie w ytw arzał na eksport. Cegielnie, fabryki kafli i wyrobów szklanych oraz cementownie i gipsownie pojawiły się w pierwszej połowie X IX w.
N a pierwsze miejsce w strukturze branżowej przemysłu mineralnego wysu
nęły się cegielnie, które zlokalizowane były na przedmieściach. W wyniku przemian wielkościowych w tej grupie wytwórczości i powstania dużych za
kładów cegielniczych w innych prowincjonalnych ośrodkach, warszawskie ce
gielnie nie mogące sprostać już zapotrzebowaniu i oddalone od pokładów su
rowca (gliny) ulegały w latach dziewięćdziesiątych stopniowej likwidacji.
W okresie 1879 - 1884 do największych cegielni zlokalizowanych na przed
mieściach W arszawy należały: T. W itkowskiego — 150 robotników oraz Koge- na-O ppenheim a i S-ki — 90 robotników . W późniejszym okresie obie cegielnie zmniejszyły znacznie stan zatrudnienia. W latach osiemdziesiątych X IX w.
pojawiła się w Warszawie cegielnia A. Cwilinga, zatrudniająca 150 robotników,
218 W. Leppert, W ielki przem ysł chem iczny, W arszaw a 1915; Organizacja, i w ytw órczość w przem yśle chem icznym , W arszaw a 1918.
35. W id o k ogólny fabryki te k tu r y sm ołow anej i asfaltu A. Tahn e t Co. d. F. Pietschm an, ul. Leszno 86— rys. o k . 1910 r.
która wkrótce została przeniesiona do Odolan w pow. w arszaw skim 219. P ro
dukcja cegielnicza nie utrzym ała się długo, choć jej bliska lokalizacja w stosunku do miasta zapewniała w okresie ożywienia budowlanego (siedemdziesiątych i osiemdziesiątych łat X IX w.) szeroki zbyt 22°.
Pojawiły się wytwórnie cementu, wzrosła także liczba zakładów produku
jących asfalt. Dobrze rozwijały się wytwórnie figur i ozdób gipsowych, stano
wiły one nieodłączny element dekoracyjny wnętrz domów, zaś budownictwo mieszkaniowe stwarzało zapotrzebowanie na kafle i posadzki.
T a b e la 59. Przem ysł mineralny w W arszaw ie w latach 1879- 1893
Lata Liczba fabryk Liczba W arto ść produkcji
ro b o tn ik ó w w ty s. rubli
1879 27 763 830
1884 39 993 589
1893 34 845 809
Ź r ó d ł o : P. A . O r łó w , U kaza tiel fa b rik i z a w o d o w ..., 1 8 81. 18 8 6 , 1895.
N ie wydaje się prawdopodobne, aby ta niewielka branża mogła sprostać miejscowym zamówieniom i potrzebom warszawskiego budownictwa. Braki w tym względzie uzupełniano przywozem, zwłaszcza kafli, z Litw y i U krainy.
Do końca lat siedemdziesiątych X IX w. branża wyrobów szklanych
ogra-219 P. A. O rłów , U k a z a t i e l f a b r i k ..., 1881, s. 608, 687.
220 E n c y k l o p e d i a R o l n i c z a , t. 1, W arszaw a 1873, s. 240.
Tabela 60. Struktura branżowa przemysłu mineralnego w Warszawie w latach 1879-1893 (w procentach)
Branża
Z atru d n ien ie W a rto ść produkcji 1879 r. 1884 r. 1893 r. 1879 r. 1884 r. 1893 r.
C egielnie 71,6 33,1 22,2 44,1 20,4 8,2
K aflarnie 9,2 9,2 2,5 9,6 17,6 4,8
C em en to w n ie 7,2 4,1 — 4,4 9,5 —
A sfaltow nie 8,2 7,9 17,5 28,0 18,5 22,7
G ipsow nie, kam ienlarnle 2,5 18,0 11,8 3,7 8,9 17,5
W y ro b y szklane 1,3 27,7 46,0 10,2 25,1 46,8
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Ź r ó d ł o : ja k tab . 59.
niczała się do kilku niewielkich w ytw órni luster. N ow ym zjawiskiem było powstanie pierwszej w Warszawie huty szkła, stanowiącej własność fabryki chemicznej Kijewski-Scholtze. Budowa tego zakładu, produkującego opakowa
nia szklane na potrzeby fabryki, trw ała zaledwie rok. W skład huty wchodziły dwa oddziały topienia szkła oraz w ytapiania glinki i piasku. H u ta wyposa
żona została także w młyny mielące i inne urządzenia m echaniczne221. Zloka
lizowana blisko stacji Kolei Brzeskiej na Pradze (Targówek), połączona została z nią bocznicą kolejową. W 1884 r. zatrudniano tam ok. 50 robotników 222, a w latach 1890 - 1900 — pracowało ponad 200 osób; w 1908 r. hutę przekaza
no w arendę z powodu trudności finansowych 223.
W 1893 r. w przemyśle mineralnym zmniejszyło się zatrudnienie, co spo
wodowane było stopniową likwidacją pobliskich cegielni. Zlikwidowano także zakłady cementowe z powodu rozwoju dużych cementowni w okolicach Kielc, Opoczna i Częstochowy, które skutecznie wypierały z rynku cement sprowadza
ny do tej pory ze Szczecina i Opola. Produkcja tych fabryk przewyższyła szybko zapotrzebowanie, przyczyniło się to do szybkiego spadku cen 224. Ten rodzaj fabryki, oddalonej od pokładów wapiennych, nie mógł się rozwijać na szerszą skalę w Warszawie, tym bardziej iż po 1890 r. prawie wszystkie więk
sze cementownie w Królestwie Polskim uległy syndykalizacji, co wyelimino
wało drobną wytwórczość 225. W końcu X IX w. rozszerzyły produkcję zakłady obróbki kamienia, większość z nich obsługiwała miejscowe cmentarze, w yra
biano pomniki, płyty nagrobne, figury, obramowania mogił itp.; niektóre
221 „G azeta Przem ysłowo-Rzem ieślnicza” 1878, n r 47, s. 204.
222 P. A. O rłów , U kazatiel fabrik 1884, s. 685.
223 J. Pietruszyński, E. Trepka, Dzieje Zakładów ..., s. 38.
224 „Przegląd Techniczny” 1903, n r 8, s. 490.
225 S. Janicki, Stosunki rolnicze ..., s. 515; J. Domański, Przem ysł cem entow y w Polsce, W arszaw a 1922; W. L itterer, Przem yśl cementowy na ziemiach polskich, W arszaw a 1929 (maszynopis w SGPiS).
z tych zakładów prowadziły, angażując artystów-plastyków, działalność rzeź- biarsko-kamieniarską 226.
Około 1890 r. powstała w Warszawie Miejska Fabryka Betonów (jeden z nielicznych komunalnych zakładów przemysłowych), produkująca p łyty be
tonowe — jej działalność związana była z pracami nad zmianą nawierzchni w centralnych dzielnicach miasta, w związku z robotami kanalizacyjnymi.
W 1893 r. zakład ten dostarczył ok. 5 tys. sztuk p ły t betonowych, a w 1897 r.
aż 300 tys. W tym czasie pracowało tam 140 robotników 227.
Zmiany proporcji w strukturze branżowej przemysłu mineralnego ilustrują przytoczone wyżej przykłady.
Rozwój przemysłu mineralnego po 1900 r.
Prawie całkowicie zanikła produkcja cementu. Pozostały zaledwie dwie cegiel
nie, zatrudniające 80 robotników. W 1914 r. działała już tylko jedna — na przedmieściu wolskim 228.
W zakładach wytwarzających w yroby z gipsu i w apna nastąpiły pewne zmiany asortymentowe, co należy wiązać z powstaniem kilku nowych fabryk, specjalizujących się w produkcji płyt azbestowych i tektury smołowanej. Roz
poczęły działalność fabryki W. Buchwitza i W. Niteckiego. Starsze zakłady kontynuowały dawną produkcję, poszerzając ją przez wyrób materiałów izo
lacyjnych, stosowanych w elektrotechnice. Wymienić tu można fabrykę Rot- mila i Synów, założoną w 1874 r., i fabrykę Tahna, założoną w 1877 r.
Niewielkie zakłady kamieniarskie nabierały charakteru fabrycznego, poja
wiły się także fabryki sztukatorskie. Znacznie wzrosła liczba zakładów w yro
bów szklanych (z 3 do 26), które oprócz luster produkowały witraże i lampy, zakładano także szlifiernie szkła.
Rozwój elektryfikacji w mieście stworzył zapotrzebowanie na produkcję specjalnych kloszów do lamp witrażowych, zainicjowała ten wyrób fabryka Braci Redler założona w 1910 r. Próba rozpoczęcia szerszej fabrykacji socze
wek optycznych podjęta przez A. Grinsburga, nie powiodła się 229.
Zanikły drobne zakłady ceramiczne, wytwarzające głównie kafle. W 1907 r.
powstała jedna z większych fabryk przemysłu mineralnego — Tow. „Britan- nia” , która dostarczała szerokiego asortymentu ceramiczno-fajansowych urzą
dzeń sanitarnych; jako pierwsza tego typu w Warszawie, a także w Królestwie Polskim produkowała płytki glazurowane, umywalki, pisuary, z le w y 2S0.
Interesujący ze względu na całkowitą zmianę asortymentu był zakład
228 Zbiory Przyborowskiego, t. X V III, s. 64; t. 23, s. 50.
227 „G azeta H andlow a” 1899, n r 200, s. 2.
228 Zbiory Przyborowskiego, t. X X X I, s. 269.
229 „Tygodnik Ilustrow any” 1902, nr 18, s. 355.
230 A. R. Sroka, Przem yśl i handel ..., n r 3264.
T a b e la 61. Fabryki przemysłu mineralnego w W arszaw ie w latach 1901 /1 9 U
-1913/
1901 r. 1905 r. 1913/1914 r.
w a rto ść w a rto ść w arto ść
Nazwa liczba p ro liczba p ro
liczba liczba p ro
liczba r o b o t dukcji ro b o t dukcji
KM r o b o t dukcji KM
ników w tys. ników w tys. ników w ty s.
rubli rubli rubli
I. G entzw al 34 40 50 150 40 75
Tahn i Sp. 36 112 40 250 14 90 250 14
I. N orb lin Bartm
ań-ski 69 58 100 200 50 120 200 •
J .W . Sawicki 253 240 290 270 12 520 300 15
M. S ilb erb erg 12 130 30 100 10 30 300 20
Ź r ó d ł o : W . E . W a r z a r , Spisok fa b rik. L. Je z io ra ń s k i. Księga adresowa p rz e m y s łu ...; A . R . S ro k a , Przem ysł i handel D . P. K a n d a u ro w , Fab riczno-zaw od skije...
T a b e la 62. Przem ysł m ineralny W arszaw y w latach 1901 -1913/1914
Liczba W a rto ść
Liczba
Lata Liczba fabryk ro b o tn ik ó w produkcji
KM w tys. rubli
1901 23 1 156 1 492
1905 42 1 554 2 811 157
1913/1914 63 2 761 4 495 467
Ź r ó d ł o : jak tab. 61.
C. Skoryny, jeden z najstarszych w Warszawie. Założony u schyłku X V III w., przez prawie cały X IX w. zajmował się obróbką kamieni do młynów. W ła
tach dziewięćdziesiątych po modernizacji rozszerzył wyrób na różne urzą
dzenia mechaniczne dla młynarstwa, zaś od początku X X w. kamienie m łyń
skie stały się asortymentem ubocznym 231.
Przemysł mineralny reprezentowały nieliczne tylko zakłady duże. Wzrost Zatrudnienia i wartości produkcji w fabrykach mineralnych wykazywał w oma
wianym okresie szybkie tempo rozwoju, choć wielkość tych zmian była propor
cjonalna do jego rozmiarów.
Przemysł m ineralny w ykazywał jednak w porównaniu z innymi gałęziami wolniejsze tempo rozwoju, szybszy wzrost wartości produkcji wiązał się z mechanizacją, która dopiero przed I wojną światową znalazła szersze zasto
sowanie.
231 „K urier W arszawski” 1902, nr 113; Zbiory Przyborowskiego, t. X X X I, s. 162.
PRZEMYSŁ DRZEW N Y
O d rzemiosła do przemysłu
O bok przemysłu konfekcyjnego przemysł drzewny należał do tej gałęzi pro
dukcji, która najpóźniej oddzieliła się od rzemiosła i trw ale zachowała jego cechy. Zasadnicze zmiany dokonały się w końcu X IX w.
W początkowym okresie trudno jest przeprowadzić dokładny podział po
między produkcją przemysłową a rzemieślniczą, asortyment i sposób produkcji były podobne. W latach sześćdziesiątych X IX w. nieliczne jeszcze zakłady drzewne w ytw arzały, podobnie jak w arsztaty rzemieślnicze, drobną galanterię stolarską: forniry, bilardy, gwoździe drewniane, parkiety podłogowe, tylko trzy produkowały meble 232.
Największe firm y drzewne, które w początkach X X w. przekształciły się w wielkokapitalistyczne zakłady, swój rodowód zwykle wywodziły z drob
nych rzemieślniczych warsztatów ciesielsko-stolarskich. Wymienić tu można m.in.
fabrykę mebli W. Tworkowskiego czy Tow. Akc. F. Martens i A. Daab 233.
Jedynie fabryki, które zakładano w końcu stulecia lub w początkach X X w., już w chwili powstania miały w pełni przemysłowy charakter. Do nielicznych przypadków należały fakty otwierania większych fabryk w latach siedemdzie
siątych i osiemdziesiątych X IX w.234
Przemysł drzewny startował z punktu nieomal zerowego. W omawianym okresie zmienił się asortyment od drobnej galanterii drzewnej do coraz lepiej rozwijającego się meblarstwa, którego początki przypadły na lata siedem
dziesiąte X IX w. Produkcja meblarska stanowiła ok. 80% całej drzewnej w y
twórczości.
Przyczyn szybkiego wzrostu produkcji drzewnej w W arszawie należy tak że dopatrywać się w fakcie, iż fabryki tego typu nie powstawały w innych ośrodkach kraju. W początkowym okresie podstawowym odbiorcą był rynek miejscowy, wzrost produkcji meblarskiej i w ogóle drzewnej wiązał się z szyb
kim tempem rozwoju budownictwa mieszkaniowego.
W 1872 r. powstała w Warszawie Spółka Zjednoczonych Stolarzy, grupują
ca ponad 30 fachowców, której celem było zorganizowanie regularnego zbytu swych wyrobów 235. Do lat siedemdziesiątych X IX w. rynek krajow y zaopa
tryw any był przede wszystkim przez meble sprowadzane z Wiednia i Berlina.
Prasa warszawska ubolewała, iż brak jest miejscowych fabryk, a „tylko
tranzy-2S2 Załęski, R ys sta tystyki porównawcze] ...
233 Zbiory Przyborowskiego, t. X X V III, s. 66; T ow . A kc. Z akładów Przem yslowo-Budo w lanych Fr. Martens i A d. Daab w W arszawie, W arszaw a 1929.
234 „Przegląd Tygodniow y” 1870, nr 43, s. 352; 1876, n r 27, s. 4.
235 „G azeta Przem yslowo-Rzem ieślnicza” 1872, n r 6, s. 19.
36. W n ę trz e oddziału fo rn iró w w fabryce stolarskiej W . T w orkow skiego, ul.
C zerniakow ska 7 7 — rys. o k . 1880 r.
tem przez Warszawę przechodzi tysiące mebli niemieckich do Królestwa i Ce
sarstwa” “ 6.
W 1870 r. otw arto w Warszawie pierwszą fabrykę mebli giętych A. Ma- chonbauma, fak t ten gazety odnotowały jako zapowiedź pomyślnych zmian i szybkiego rozwoju tej wytwórczości. W 1872 r. w m ajątku Wojciechów hr. A. Poletyllo, w powiecie krasnostawskim, właściciel otworzył pierwszą na prowincji fabrykę mebli giętych, w krótce otw arto zakład filialny w Warszawie przy ul. Gęsiej, gdzie obok wyrobu mebli przygotowywano drewniane elemen
ty na potrzeby innych fabryk warszawskich. W pierwszych latach zatrudnia
no fachowców zagranicznych. W krótce zaczęły napływać zamówienia z Rosji.
Fabryka prosperowała dobrze i już w połowie lat osiemdziesiątych X IX w.
zatrudniała ok. 300 robotników. Po śmierci właściciela nabyła ją spółka udzia
łowa i pod firm ą Fabryka Mebli Giętych „Wojciechów” w 1884 r. została prze
kształcona w spółkę akcyjną. W tym samym czasie przeniesiono ją na Pragę na ul. W ałową M7.
W pobliżu budynku, gdzie mieściła się do 1884 r. fabryka Poletyłły urucho
miono fabrykę wyrobów drewnianych spółki Szokalski i Żarski. Pierwszy z w ła
ścicieli był inżynierem budowlanych, drugi mechanikiem. Zakład wyposażony był nowocześnie; pasy transmisyjne, tartaki, piłownie, szlifiernie i heblarnie po
chodziły z miejscowych fabryk wyrobów metalowych. W zakładzie działało 20 Warsztatów stolarskich, zatrudniano 50 robotników, fabryka dysponowała sil
nikiem parowym o mocy 25 K M 23s.
236 „Przegląd Tygodniow y” 1870, n r 43, s. 352.
237 „G azeta Przem yslowo-Rzem ieślnicza” 1874, n r 46, s. 22; W. Czajewski, W arszawa ilustrowana ..., t. 4, s. 58; P. A. O rlow , U kazatiel fabrik ..., 1887.
238 „Tygodnik Ilustrow any” 1876, n r 27, s. 4.
W końcu lat siedemdziesiątych X IX w. niewielka część wytwórczości drzewnej nabrała charakteru przemysłowego. O d lat osiemdziesiątych przemysł drzew
ny przy nie zmieniającej się zasadniczo liczbie fabryk powiększał stan zatrud
nienia. Szczególnie dynamiczny okres rozwoju przypadł na początek lat dzie
więćdziesiątych X IX w. Asortyment przesunął się ostatecznie na wyroby bu- dowlano-stolarskie, co związane było z rozwojem budownictwa miejskiego oraz meblarstwa, zdobywającego sobie rynek rosyjski.
Największą aktywność rożwijały zakłady F. Martens i A. Daab, zlokalizo
wane na Powiślu. Ożywienie ruchu budowlanego w ostatnim dziesięcioleciu X IX w. sprawiło, iż fabryka powiększała się nie tylko przez rozszerzenie swo
jej produkcji stolarsko-budowlanej i ciesielskiej, ale także przyjmując coraz licz
niejsze zamówienia na wykonywanie różnego rodzaju inwestycji budowlanych, co uczyniło z niej wreszcie przedsiębiorstwo budowlane 239.
W połowie lat osiemdziesiątych dużego znaczenia nabrała fabryka mebli W. Tworkowskiego, działająca na Powiślu, zatrudniająca ok. 150 robotników, specjalizowała się w produkcji mebli mahoniowych, surowiec sprowadzała z zagranicy; miała swoje agendy w Tyflisie i Sewastopolu 24°. Niewielka sto
larnia J. Mireckiego została przekształcona w fabrykę parow ą fornirów i sto
larki budowlanej, zatrudniała ok. 50 robotników 241.
Pojawiły się pierwsze tartaki, poddające wstępnej obróbce surowiec przez
naczony dla tutejszych zakładów, ponieważ tylko nieliczne fabryki drewna dysponowały urządzeniami tartacznymi. Pierwszy większy tartak powstał w 1883 r. nad Wisłą, na wysokości ul. Targowej, wyposażony był w maszynę parow ą; przed tartakiem od strony rzeki urządzono port drzewny 242.
Przemysł drzewny przez cały omawiany okres ograniczał się do różnorod
nej mechanicznej obróbki drewna, bez poddawania surowca drzewnego innym procesom. Chemiczna obróbka drewna, stanowiąca wyższe technicznie stadium wykorzystania tego materiału, nie była prawie wcale praktykow ana. Pierwszą próbę podjęto w fabryce inż. Skotnickiego w Mokotowie, k tóra produkowała dachówki z trocin drzewnych i środków chemicznych 243. W zakładach meblar- sko-stolarskich Wegnera, Waliszewskiego, Tworkowskiego, Szokalskiego i in
nych prowadzone były roboty bednarskie i kołodziejskie. W fabryce Tw orkow
skiego urządzono parowe suszarnie, co zapewniło efektywniejszą produkcję trwałych, drobnych elementów drewnianych, przede wszystkim klepek podło
gowych 244. Inny zakład — Załęskiego i S-ki, zatrudniający w latach dziewięć-Rozwój przemysłowy
-239 Tow. A kc. Z akładów Przem ysłowo-Budow lanych ..., s. 8.
240 Zbiory Przyborowskiego, t. X X V III, s. 66; „K łosy” 1886, n r 1105, s. 154.
241 „Przegląd Tygodniow y” 1885, n r 31, s. 418.
242 „K urier W arszawski” 1883, nr 253, s. 5; A. Czerniaków , Przem yśl tartaczny, „M ie
sięcznik Statystyczny” 1921, t. 3, s. 199.
243 „G azeta Przem ysłowo-Rzem ieślnicza” 1898, nr 16, s. 128.
244 Encyklopedia Rolnicza, t. 1, W arszaw a 1890, s. 284.
T a b e la 63. Przem ysł d rzew ny w W arszaw ie w latach 1866-1879
Lata Liczba fabryk Liczba
ro b o tn ik ó w
W a rto ść produkcji w t / s . rubli
1866 13 29 13
1869 8 61 42
1874 10 143 137
1876 13 408 280
1879 16 794 491
Ź r ó d ł o : W . Z a łę s k i, Rys sta tysty ki p o ró w n a w cz e j...; Obzor goroda W a rsz a w y ...
T a b e la 64. Przem ysł drzew ny w W arszaw ie w latach 1880-1900
Lata Liczba fabryk Liczba
ro b o tn ik ó w
W a rto ść produkcji w ty s. rubli
1880 18 1 100 634
1882 15 982 829
1884 16 694 618
1886 18 894 665
1888 13 1 017 972
1892 16 1 270 826
1894 22 1 796 1 270
1896 27 1 686 1 302
1898 29 1 795 1 727
1900 29 1 642 1 938
Ź r ó d ł o : O bzor goroda W a rsz a w y ... op. d t .
dziesiątych ok. 200 robotników — miał własne zakłady tapicerskie. Fabryka prow adziła wypożyczalnię mebli dla osób, które tymczasowo wynajmowały mieszkania w Warszawie. Zakład łączył funkcję produkcyjną i usługową, zaj
mował się komisową sprzedażą metalowych mebli z fabryki W. Gostyńskiego i Tow. „Wojciechów” 245.
O wielkości przemysłu drzewnego w Warszawie decydowało nadal meblar
stwo, zdobycze technologiczne tej branży (wynalazek Thoneta polegający na udoskonaleniu produkcji okładzin meblowych) zapewniły mu szybki rozwój, istniała także możliwość korzystania z miejscowego surowca, głównie drewna jesionowego, brzozowego oraz orzechowego 246.
Przemysł drzewny nie wykorzystał potencjalnie istniejących warunków dla szerszej produkcji; mimo szybkiego wzrostu nie osiągnął odpowiednich na po
trzeby ryn ku rozm iarów, nie w ykorzystano w pełni najtańszej dla przewozu
245 W. Czajewski, W arszawa ilustrowana . . . , t . 4, s. 60.
246 L. Pączewski, Lasy i przem ysł, handel drzew em w Polsce, W arszaw a 1924, s. 2;
S. N arębski, J. Gostwicka, Zarys historii meblarstwa, T oruń 1968, s. 8 9 -9 1 .
37. W id o k ogólny Tow. Akc. Zakładów Budowlanych F. M artens — A. Daab ul. C zerniakow ska 51 — fot. ok. 1900 r.
tego surowca wodnej drogi komunikacyjnej. Wpłynęło na to nieuregulowanie rzek, zły stan nielicznych kanałów. Korzystano głównie z przew ozów kole
jowych, co podnosiło znacznie koszty produkcji. Spław w skutek braku portów na Wiśle wykorzystywano przeważnie przy eksporcie drewna poza granicę Królestwa Polskiego 247.
N ależy także uwzględnić fakt postępującego od drugiej połowy X IX w.
procesu deforestacji. W latach 1852 - 1890 ubyło ok. 1 min ha lasów, rozwój komunikacji i uprzemysłowienia kraju wiązał się ze wzrostem zapotrzebowania na drewno. Najmniejszą lesistość miały gubernie kaliska i warszawska, a więc położone najbliżej W arszawy. Wysoki natom iast wskaźnik zalesienia miały gu
bernie wschodnie Królestwa, skąd jednak utrudniony był transport z powodu niedostatecznej regulacji sieci rzecznej. W Warszawie koncentrowały się liczne m agazyny drewna, brakowało jednak odpowiednio dużych placów, gdzie po ich częściowej adaptacji drewno mogłoby schnąć we właściwych warunkach.
Brak tych placów spowodowany był wygórowanymi cenami kupna czy dzierża
w y wolnych posesji 248.
247 A. Czerniaków , P rzem yśl tartaczny ..., s. 207.
248 W. Skolyszewski, Eksport drzewa na ziemiach polskich przed wojną, K raków [b .r.w .];
Dzieje lasów i drzew nictw a w Polsce, W arszaw a 1965, s. 209; J. Bronikowski, Lasy i p rze
mysł drzew ny w Polsce, W arszaw a 1939 (maszynopis w SG PiS); M. Romanowski, Zm iany w zalesieniu Królestw a Polskiego w ostatnim stuleciu, „Czasopismo G eograficzne” X II-1934, N r 3/4.
W tym okresie zachodziły duże zmiany asortymentowe i wielkościowe, następo
wał rozwój drobnych i małych zakładów stolarskich, powstawały towarzystwa akcyjne w wyniku wzrostu fabryk już istniejących.
Około 1906 r. zakład Tow. Akc. „Wojciechów” został zlikwidowany w W ar
szawie i przeniesiony do miejscowości Kamińsk w gub. piotrkowskiej. Zmiana lokalizacji zakładu, który w 1904 r. zatrudniał prawie półtora tysiąca robotni
ków 249, obniżyła wskaźniki wielkościowe dla całego przemysłu drzewnego.
Do końca omawianego okresu istniały w tym przemyśle dwa towarzystwa ak
cyjne. W 1900 r., po przystąpieniu do firm y A. E. M artensa, nowego wspólnika A. Daaba, powstało Tow. Akc. A. E. Martens i A. Daab w Warszawie, które stało się ostatecznie przedsiębiorstwem budowlanym, choć utrzym ano nadal produkcję stolarsko-ciesielską 25°. W 1901 r. otw arta została w Warszawie fa
bryka mebli Z. Szczerbińskiego i S-ki inicjując produkcję mebli artystycznych.
W yroby tej fabryki skutecznie konkurowały z meblami niemieckimi i fran cuskimi, zakład w pierwszym roku swej działalności zatrudniał ok. 100 robot
ników 251. W 1906 r. fabryka przekształcona została w Tow. Akc. W arszaw
skiej Fabryki Mebli Stylowych Szczerbiński i S-ka 252. Zatrudnienie w 1904 r.
z ok. 250 robotników wzrosło do ok. 400 w 1914 r., kilkuoddziałowa fabryka mieściła się w trzypiętrow ym budynku, kierownikami pracowni i projektowni byli artysta rzeźbiarz oraz architekt.
Do innych wysoko wyspecjalizowanych fabryk należały także i dawniej otwierane. W ymienić tu m ożna fabrykę stolarską B. Bevense, gdzie zatrudnie
nie w latach 1904 - 1914 wzrosło z 300 do ok. 500 robotników oraz fabrykę mebli J. Karmańskiego i Sp., w której liczba robotników powiększyła się od
powiednio z 74 do 120 253.
Rozwój przemysłu drzewnego dokonywał się nie tylko przez wzrost iloś
ciowy, różnicował się również asortyment produkcji. Powstawały zakłady nie
kiedy o bardzo wąskiej specjalizacji.
O tw arcie w początkach X X w. fabryki k op yt szewskich E. Makowskiego miało duże znaczenie dla warszawskiego szewstwa, ponieważ kopyta, tak waż
n y element pom ocniczy w produkcji obuwniczej, m ożna było według form i m iar ustalać i produkować na miejscu; dotychczas produkt ten sprowadzano do W arszawy z Rygi 254.
Zmiany wielkokapitalistyczne po 1900 r.
249 L. Jeziorański, Księga adresowa ..., n r 2959.
250 Tow . A kc. Z akładów P rzem ysłowo-Budow lanych ..., s. 7.
251 „G azeta Przem ysłowo-Rzem ieślnicza” 1901, n r 42, s. 353.
252 Ustawa Tow . A kc. W arszaw skiej Fabryki M ebli Stylo w ych Szczerbiński i S-ka, W arszawa 1906.
253 Zbiory Przyborowskiego, t. X V III, s. 58; L. Jeziorański, Księga adresowa ..., n r 2913;
A. R. Sroka, Przem yśl i handel ..., n r 9492.
254 „Tygodnik Polski” 1902, n r 11, s. 173.
T a b e la 65. Przem ysł drzew ny w W arszaw ie w latach 1901 -1913/1914
Liczba Liczba W a rto ść
Liczba
Rok fabryk ro b o tn ik ó w produkcji
w ty s. rubli KM
1901 24 2 1 7 8 2 662 .
1904 74 6 811 6 279 1 387
1913/1914 130 5 022 7 410 1 254
Ź r ó d ł o : W . E . W a r z a r , Spisok f a b r i k ...; L . Je z io ra ń s k i, Księga a d re so w a ...; A . R . S ro k a , Przem ysł i h a n d e l...;
D . P. K a n d a u ro w , Fabriczno-zaw odskije. ..
U w a g a : T ab e la p rzed staw ia ro zw ó j w arszaw skieg o p rzem ysłu d rzew ne go w o p arciu o n ie całk o w icie je d n o lity ma
te ria ł s ta ty s ty czn y . D a n e z1 9 0 1 r . nie obejm ują w s z y stk ich rze cz yw iście istn ie jący ch w te d y zakład ó w p rzed e w szy stk im d ro b n y ch i małych — a ich w ie lk o ś ć z a tru d n ie n ia i w a rto ś ć p ro d u k cji w sposób isto tn y w p ły w a ły na ogólne ro zm ia ry
te ria ł s ta ty s ty czn y . D a n e z1 9 0 1 r . nie obejm ują w s z y stk ich rze cz yw iście istn ie jący ch w te d y zakład ó w p rzed e w szy stk im d ro b n y ch i małych — a ich w ie lk o ś ć z a tru d n ie n ia i w a rto ś ć p ro d u k cji w sposób isto tn y w p ły w a ły na ogólne ro zm ia ry