Í T '
f e
'^'/AN NWitold Pruss
R O Z W Ó J
P R Z E M Y Ś L U
W A R S Z A W S K I E G O W L A T A C H
1864-1914
&
P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e • W a rsza w a 1977
Redaktor Małgorzata Tworzecka Projekt okładki Stefan Nargielło Redaktor techniczny Irena Wisławska
T y tu ł dotow any przez U rząd Miasta Stołecznego W arszaw y
C opyright by Państw ow e W ydaw nictw o N aukow e W arszaw a 1977
W S T Ę P
ZAKRES PROBLEM ATYKI
Dzieje przemysłu warszawskiego przedstawione monograficznie powinny objąć kompleks wielu spraw: ekonomicznych, technicznych, prawnych, a także spo
łecznych i politycznych. Zakres tematyczny tej pracy jest węższy. Pragnę prze
śledzić etapy rozwoju wielogałęziowej wytworczosci warszawskiej oraz jej zmian w asortymencie produkcji.
W pracy tej skupiam uwagę na zagadnieniu ogolnych przekształceń prze
mysłu warszawskiego, operuję ujęciem makroanalitycznym, choć także analizą jednostkową. Zależało mi przede wszystkim na prześledzeniu przeobrażeń wie- logałęziowego przemysłu stołecznego w okresie kapitalizmu, z uwzględnieniem dwóch zasadniczych tendencji: dynamiki wzrostu i przemian strukturalnych.
Tylko ogólnie ustaliłem zasadnicze przyczyny warunkujące ten wzrost, rezy
gnując z bardziej szczegółowych badań.
Omówienie całego okresu ogranicza możliwość odpowiedzi na niejedno py
tanie badawcze, tym bardziej iż źródła są zdekompletowane.
W toku opisu przemysłu warszawskiego pomijam jego niektóre działy, jak:
produkcję pozostającą w gestii władz wojskowych, w arsztaty naprawcze kolei
żelaznych, a także przedsiębiorstwa komunalne, tj. gazownię, elektrownię,
rzeźnię. Niewątpliwie ich funkcje przemysłowe (niektóre z nich stanowiły
ważne elementy infrastruktury przemysłu) nie uzasadniają wyłączenia, ale
brak kompletnych materiałów statystycznych, a także zasady metodologiczne
przyjęte w tej pracy spowodowały, iż zdecydowałem się na marginalne tylko
ujęcie tego zagadnienia.
Zakreślone cezury nawiązują do ogólnie przyjętej periodyzacji dziejów Królestwa Polskiego drugiej połowy X IX w.
Zasadnicze zmiany w stosunkach agrarnych po 1864 r. i wcześniejsze znie
sienie granicy celnej (w 1851 r.) pomiędzy Królestwem i Cesarstwem stworzyły warunki dla rozwoju przemysłu, których skutki uwidoczniły się dopiero od połowy lat siedemdziesiątych X IX w. Końcową cezurą jest rok 1914. Wybuch I wojny światowej przerwał bowiem dynamiczny rozwój przemysłu.
Przemysł warszawski traktuję globalnie próbując dać obraz jego wzrostu, wyrażającego się w stałym powiększaniu podstawowych wskaźników: liczby fabryk i zatrudnionych, wartości produkcji i zainstalowanej mocy w KM. Służą temu, choć niepełne, szeregi chronologiczne.
Starałem się przedstawić zmiany struktury wielkościowej przemysłu. Ze względu na inny typ wykorzystanych materiałów źródłowych zagadnienie to ukazałem tylko w kilku przekrojach lat: 1879, 1893, 1900, 1904, 1913/1914.
Przeprowadziłem także wstępną analizę struktury prawno-organizacyjnej dla lat 1893 i 1913/1914.
Centralne problemy industrializacji wiążą się ze zjawiskiem przew rotu technicznego. Ze względu na całkowicie odmienne tendencje i inne daty po
czątków i zakończenia przew rotu technicznego w różnych gałęziach, proces ten prześledziłem odrębnie w każdej gałęzi przemysłu. Starałem się wyznaczyć możliwie dokładnie lata kolejnych etapów przew rotu technicznego przez usta
lenie dla nich wskaźników.
Uwzględniłem następujące gałęzie przemysłu: metalowy, spożywczy, gar
barski, chemiczny, mineralny, drzewny, papierniczy, poligraficzny, włókienni
czy, konfekcyjny i inne. W ramach poszczególnych gałęzi wyróżniłem podga- łęzie, umownie w tej pracy nazywane dalej branżami. W wyniku specjalizacji dokonywały się zmiany struktury branżowej oraz funkcji kolejnych gałęzi na tle całej gospodarki przemysłowej miasta. Produkcję rzemieślniczą i jej struk
turę gałęziowo-branżową zestawiłem porównawczo z przemysłem miasta.
Analizę lokalizacji przeprowadziłem dla całego miasta w granicach za
kreślonych przez inkorporację z 1916 r., tj. W arszawy i strefy podmiejskiej.
Starałem się scharakteryzować strukturę gałęziowo-branżową przemysłu w dzielnicach ukształtowanych historycznie i funkcjonalnie, wskazując na prze
mysłową rolę poszczególnych dzielnic.
Wyjaśniając genezę przemysłu w dzielnicach, uwzględniłem zależności po
między rodzajem i skalą przemysłu a rodzajem dzielnicy. Wyodrębniłem na
stępujące: śródmieście, Łazienkowską, Zachodnią, Muranów, Stare Miasto, Po
wiśle, a na peryferiach: Mokotów, Wolę i Pragę.
W zakończeniu pracy starałem się omówić rolę przemysłu warszawskiego na tle przemysłu Królestwa Polskiego w wybranych przekrojach chronologicz
nych oraz podjąłem wstępną próbę porównania z przemysłem innych dużych miast na ziemiach polskich.
Wiele zagadnień dotyczących rozwoju przemysłu można by lepiej wyjaśnić
na podstawie studiów monograficznych nad dziejami zakładów przemysłowych.
Dotyczy to przestrzennego rozlokowania, techniki i technologii, struktury pro
dukcji i ekonomiki przedsiębiorstw, spraw inwestycji i wydajności pracy. Szcze
gółowe rozwinięcie tych tematów wymagałoby pogłębionej specjalizacji oraz badań nie tylko historycznych.
Ponadto, zbyt skąpe i szczątkowe archiwalia przedsiębiorstw warszawskich są niedostateczną podstawą dla takich ujęć.
Rozwój przemysłu warszawskiego w dobie przemian kapitalistycznych był procesem wynikającym bezpośrednio z układów ekonomicznych poprzedniego okresu i rzutujących na lata późniejsze.
W wytwórczości warszawskiej doby przedkapitalistycznej genetycznie naj
wcześniejsze było rzemiosło. W ywodziło się bezpośrednio z tradycji średnio
wiecznych cechów, które do początków X IX w. zachowały swoją praw no-or
ganizacyjną ciągłość. Obok tego rozwijało się historycznie późniejsze (trudno statystycznie uchwytne) rzemiosło pozacechowe i chałupnictwo.
W arszawa jako prężny ośrodek wytwórczości rzemieślniczej pozostała nim w dalszym ciągu przez całe X IX stulecie aż do 1939 r.
Rzemiosło przewyższało zatrudnieniem przemysł i utrzym ało te pozycje do połowy lat dziewięćdziesiątych X IX w., z niego wywodziły się często niektóre branże przemysłowe.
Naw iązując do wcześniejszych badań T. Łepkowskiego1 należy stwierdzić, co potwierdzają badania dla lat późniejszych, iż do połowy X IX w. uwidocz
niły się w rozwoju warszawskiej wytwórczości elementy trwałe, powstało wtedy ok. 25% zakładów, które w początkach X X w. stały się fabrykam i wielkich i dużych rozmiarów. W tych latach charakterystyczną cechą przemysłu była jego wielobranżowość typow a dla przemysłu ośrodków wielkomiejskich.
N iektóre branże na długie lata zdobyły sobie przodującą pozycję: tytonio- wo-tabaczana, piwowarska, maszynowa, platernicza.
Lokalizacja przemysłu w pierwszej połowie X IX w. w ykazywała w nie
których wypadkach w yraźną koncentrację (Powiśle). Zakłady największe ini
cjując stosowanie urządzeń mechanicznych torow ały drogę przejścia od m anu
faktury do systemu fabrycznego.
W arszawa, największe miejskie skupisko na ziemiach Królestwa Polskiego, już wtedy była jedynym producentem niektórych rodzajów wytwórczości.
Po powstaniu listopadowym, carat zastosował wobec Królestwa Polskiego ostre restrykcje gospodarcze. Zamknięcie rynków wschodnich wysokimi tary fa
mi dla towarów przemysłowych zachwiało na lat kilkanaście przemysłem W arszawy. Ludność zajmująca się wytwórczością opuszczała miasto. Dopiero ukaz z 1851 r. znoszący cła między Królestwem i Rosją umożliwił ponowny rozwój tak ważnego (zwłaszcza w drugiej połowie X IX w.) dla przemysłu W arszawy — handlu wschodniego.
1 T. Łepkowski, Początki klasy robotniczej W arszaw y, W arszaw a 1956, s. 7 0 - 7 7 ; Prze
m yśl w arszaw ski u progu epoki kapitalistyczne) 1815 - 1868, W arszaw a 1960.
ŹRÓDŁA I M ETODY
Bazą źródłową pracy są drukowane m ateriały statystyczne urzędowe i nieurzę- dowe. Do pierwszych należą: O bzory goroda W arszawy i jednostkowe spisy przemysłowe P. A. O rłow a pt. Ukazatiel fabrik..., spis W. E. W arzara oraz
Adres kalendar. Z wydawnictw nieurzędowych wykorzystałem spisy fabryk:L. Jeziorańskiego i A. R. Sroki. Seria tego wydawnictwa za lata 1904 - 1914 po
w stała z inicjatywy Stowarzyszenia Techników w Królestwie Polskim, zbliżony charakter posiada spis fabryk w całym imperium pod redakcją D. P. Kandau- rowa.
Spisy te służyły odtworzeniu struktury wielkościowej i gałęziowo-branżowej przemysłu oraz jego lokalizacji. Ten typ materiału umożliwił przeprowadzenie grupowania statystycznego. Obzory... są wydawnictwem ciągłym, obejmują okres 1873 - 1913, luki głównie dla lat osiemdziesiątych X IX w. dało się uzupełnić innym materiałem. Porównanie danych o przemyśle zestawionych na podstawie Obzorów i spisów jednostkowych, zwłaszcza od końca X IX w., wykazuje znaczne różnice. O bzory musiały jednak służyć analizie dynamiki i opracowaniu indeksów, prześledzeniu w skali rocznej zmian w udziale posz
czególnych gałęzi na tle całej struktury gałęziowej przemysłu oraz ukazaniu stopnia współzależności pomiędzy zatrudnieniem i produkcją (współczynnik korelacji). Dane z Obzorów (dla X IX w.) oraz ze spisów jednostkowych (dla X X w.) były podstawą dla obliczenia średniej rocznej stopy wzrostu zatrudnie
nia i produkcji wszystkich gałęzi przemysłu warszawskiego.
Ze względu na znaczne różnice ilościowe pomiędzy danymi Obzorów i spi
sów jednostkowych, ustalenia dotyczące tempa wzrostu przemysłu w rozdziale poświęconym dynamice rozwoju są odmienne od ustaleń zaw artych w roz
dziale o zmianach strukturalnych przemysłu, a dotyczących m.in. tem pa wzro
stu zatrudnienia i wartości produkcji.
Sprawę komplikuje jeszcze inny zakres terytorialny danych liczbowych z obu źródeł. Wiadomości z Obzorów dotyczą obszaru W arszawy w ówczesnych granicach administracyjnych, a dane ze spisów uwzględniają także tereny w granicach W arszawy z 1916 r.
Pomimo tych zastrzeżeń oba te źródła musiałem wykorzystać, służyły one bowiem innym celom badawczym, a materiał z nich uzyskany opracowany zo
stał za pomocą różnych metod statystycznych.
Wprowadzenie jednolitego szeregu wielkościowego (strukturalnego) dla ca
łej zbiorowości (wedle liczby zatrudnionych: 6 - 15; 16 - 50; 51 - 100; 101 - 500;
i więcej niż 500 robotników, są to zakłady: drobne, małe, średnie, duże, wiel
kie) umożliwiło analizę porównawczą poszczególnych gałęzi i prześledzenie zmian tendencji centralnej, średnią arytm etyczną oraz dominantę i m edianę2.
2 D la obliczenia dom inanty zastosowałem roboczo podział wielkościowy na rów ne klasy.
Szereg ten służył obliczeniu koncentracji zatrudnienia w poszczególnych gałęziach i w całym przemyśle. Oba więc typy wykorzystanych źródeł wzajem
nie się uzupełniały i pomimo ich braków i nieścisłości stanowią jedyny dostęp
ny m ateriał dla tak przeprowadzonej analizy statystycznej3.
Do źródeł zawierających m ateriał statystyczny należą prace współczesnych temu okresowi ekonomistów, którzy wykorzystyw ali dostępne m ateriały, opra
cowywali je i opatryw ali komentarzem.
Te w tórne źródła statystyczne są materiałem uzupełniającym, przynoszą bowiem wiele uwag na tem at stopnia wiarygodności urzędowych danych sta
tystycznych i propozycje ich doszacowania. Są to książki: S. Koszutskiego, 2 . Pietkiewicza, H . Radziszewskiego i W. Załęskiego.
Zakres problemowy tej pracy wyjaśnia konieczność kompletowania druków statystycznych i usprawiedliwia też ograniczenia w dziedzinie wykorzystania źródeł archiwalnych. Stan ich zachowania uniemożliwia obserwowanie intere
sujących nas zjawisk w ciągłości chronologicznej.
Kwerenda przeprowadzona w aktach Warszawskiego Komitetu Przemysło
wego za lata 1872- 1915 i Zespołu Kancelarii Generał Gubernatora W arszaw
skiego za lata 1903 - 1909 przyniosła skąpy m ateriał w yryw kow y i nie dający podstaw dla zbiorczego opracowania. Informacje, jakie tam znalazłem, doty
czyły głównie zatrudnienia w przemyśle i służyły do konfrontacji z wiadomoś
ciami czerpanymi z drukowanych źródeł statystycznych. Zespół ten jest także poważnie zdekompletowany.
A kta Starszego Inspektora Fabrycznego Guberni Warszawskiej pochodzą jednak z okresu, dla którego dysponowałem kompletnym i wiarygodnym dru
kowanym materiałem statystycznym. Porównanie natomiast danych ogólnych
3 Szczegółowa analiza spisu A. R. Sroki z 1913 r. w ykazała, iż ok. 30% ogólnej liczby zarejestrowanych zakładów przem ysłow ych posiada pełną informację. N p . w przypadku prze
mysłu metalowego na ogólną liczbę 503 badanych zakładów tylko w 110 w ypadkach stw ier
dziłem kompletność danych.
Ustalenie pełniejszego kw estionariusza fab ry k w ym agało uzupełnienia w oparciu o spis Kandaurow a.
Kompletność m ateriału uzależniona była w dużym stopniu od techniki zbierania danych.
Spisy O rłow a, a także i w ykaz opracow any przez W arzara, ułożone zostały na podstawie m ateriału zebranego przez W ydział Przem ysłu w M inisterstwie Skarbu za pośrednictwem in
spektorów fabrycznych.
Księgi adresowe redagow ane przez Jeziorańskiego i Srokę pow stały w w yniku ankiet ro
zesłanych bezpośrednio fabrykantom , co w płynęło na fragm entaryczność wielu odpow iedzi.
N ie wszyscy przem ysłowcy odnieśli się życzliwie do akcji Stow arzyszenia Techników, która patronow ała tej inicjatywie.
Statystyka urzędow a, mimo dysponow ania nakazem posiadała także wiele błędów i nie
dociągnięć. W zględnie systematycznie grom adzony m ateriał o przem yśle K rólestw a Polskiego, prezentow any od 1904 r. w w ydaw nictw ie: Przem ysł i handel K rólestw a Polskiego, wówczas uznany przez specjalistów za najszczegółowszy i najbardziej zbliżony do rzeczywistego obrazu stanu przem ysłu (Z. Pietkiew icz, Stan przem ysłu w Królestwie Polskim wedle danych z 1910 r.
zaw artych w V I I I R oczniku Przem ysłu i handlu K rólestwa Polskiego, W arszaw a 1912).
z tego zespołu z wynikami uzyskanymi z analizy współczesnych drukowanych materiałów statystycznych ujawnia fragmentaryczność tego źródła archiwalne
go dla odtworzenia ogólnego stanu przemysłu. Podstawowy zespół akt ober- policmajstra warszawskiego zawiera głównie dokumentację wydarzeń życia społeczno-politycznego Warszawy.
Odrębną grupą źródeł drukowanych są katalogi wystaw przemysłowych; za
wierają one niekiedy szczegółowy m ateriał statystyczno-opisowy o fabrykach uczestniczących w wystawach. Służył on jako przewodnik po wystawie, speł
niał także rolę reklamy.
Przemysł W arszawy próbowałem przedstawić także w ujęciu przestrzennym, co uzyskałem przez naniesienie na plan W arszawy znaków (figury geometrycz
ne) symbolizujących zakłady przemysłowe wedle ich rozmiarów. Ze względu na duże ich zagęszczenie w niektórych dzielnicach oraz brak dokładniejszego adre
su, lokalizacja ustalona jest z pewnym przybliżeniem.
W pracy wykorzystałem przewodniki, adresarze oraz inform atory przemy
słowe i handlowe, pomocne były tu także kalendarze branżowe.
Uwzględniłem czasopiśmiennictwo codzienne i periodyczne, zarówno o cha
rakterze ogólnym, jak i specjalistycznym. Prasa okazała się cennym źródłem dla historii przemysłu warszawskiego, materiał opisowy dobrze uzupełniał da
ne statystyczne. Niekiedy ton informacji jest stronniczy, często jej celem była reklama. W sumie jednak obraz przemysłowy W arszawy dzięki tym przekazom staje się bliższy. Czasopisma dostarczyły także materiału ikonograficznego.
M ateriał ten to równoprawne źródło historyczne. W tej pracy nie został jednak w pełni wykorzystany, brak jeszcze ku temu w arsztatu metodologiczne
go. Traktuję go jako uzupełnienie i ilustrację tekstu.
Szerzej uwzględniłem „Ekonomistę”, „Gazetę Przemysłowo-Rzemieślniczą” ,
„Gazetę H andlow ą”, „Kurier W arszawski”, „Przegląd Tygodniowy” , „Prze
gląd Techniczny” i „Świat” . Pomocne były opracowania dawniejsze i współ
czesne: bibliografie, encyklopedie i książki podręcznikowe, wszystkie o różnym stopniu przydatności. Część z nich służyła jako tekst informacyjny, co znajduje odzwierciedlenie w przypisach, niektóre ułatwiły sformułowanie ogólnych myśli i pośrednio przyczyniły się do powstania zawartych w opracowywaniu stwier
dzeń.
PRZEMYSŁ W ARSZAWSKI W H IST O R IO G R A FII
Dzieje przemysłu warszawskiego drugiej połowy X IX w. nie doczekały się szer
szego opracowania.
Najwcześniejszą znaną mi charakterystykę przemysłu W arszawy w drugiej
połowie X IX w. (1866 -1871) zawiera artykuł W. Załęskiego, publikowany
w „Ekonomiście” 4, w którym autor ograniczył się tylko do opisu zewnętrznego me analizując głębiej przyczyn i tendencji rozwojowych.
Podobny charakter posiada opracowanie J. G. Blocha o przemyśle fabrycz
nym Królestwa Polskiego i W arszawy w latach 1871 - 1880. Uwzględnione zostały w nim wybrane zakłady fabryczne, wykorzystano dostępny już wtedy pierwszy spis fabryk w opracowaniu P. A. O rłowa za 1879 r. Broszura J. Ben- zem era5 to komentarz kolejnego spisu P. A. O rłow a za 1884 r.
Interesującego nas tematu dotyczy artykuł H . Radziszewskiego6 oparty na statystykach przemysłowych za lata 1876 i 1896, gdzie zestawiono porównaw
czo przemysł i rzemiosło.
W arto wymienić też książkę W. Czajewskiego7, opracowanie o charakte
rze popularnym , zawierające krótkie omówienie rozwoju przemysłu warszaw
skiego i historię niektórych wybranych zakładów.
Zagadnienie uprzemysłowienia poruszane było w studiach ówczesnych eko
nomistów ujmujących tę problematykę w skali ogólnokrajowej, tem atyka w ar
szawska traktow ana była jednak m arginalnie8.
Pierwszą pełniejszą próbą charakterystyki życia gospodarczego W arszawy jest praca S. Dziewulskiego i H . Radziszewskiego 9 oraz opracowanie A. Suli- gowskiego o warszawskich przedsiębiorstwach komunalnych 10.
Z okresu międzywojennego brak jest opracowań dotyczących tego tematu;
choć ukazało się kilka pozycji o historii miasta, nie uwzględniały one jednak dziejów przemysłu.
Cenna książka S. Rychlińskiego “ , ukazująca Warszawę jako centrum dyspo
zycyjne życia gospodarczego odrodzonej Polski i uwypuklająca jej ogólnokra
jowe znaczenie, nie traktuje szerzej o przemyśle XIX-wiecznym.
W 1938 r. z inicjatywy S. Sempołowskiej i pod jej redakcją ukazała się obszerna praca o W arszaw ie12 (tylko tom pierwszy). Projektowany tom drugi, częściowo przygotowany, nie ukazał się drukiem.
Po 1945 r. badania nad historią przemysłu W arszawy w X IX w. poczyniły pewne postępy.
4 W. Załęski, R ys sta tystyki porów naw czej miasta W arszaw y, cz. II : S ta tystyka prze
mysłu rzemieślniczego i fabrycznego, „Ekonom ista” 1873, n r 3 - 4 . 5 J. Benzemer, Zarys przem ysłu w kraju naszym , W arszaw a 1886.
6 H . Radziszewski, Zarys rozwoju przem ysłu w Królestwie Polskim [w :] N asze sprawy, t- 2, W arszawa 1900.
7 W. Czajewski, W arszawa ilustrowana, t. 1 - 2 , Opis i historia starej W arszaw y, t. 3, R ys rozwoju przem ysłu i handlu, t. 4, W arszaw a 1895.
8 S. Koszutski, R o zw ó j ekonom iczny K rólestwa Polskiego w ostatnim trzydziestoleciu (1 870-1900), W arszaw a 1905; R o zw ó j przem ysłu wielkiego w Królestwie Polskim, W arsza
wa 1901.
9 S. Dziewulski, H . Radziszewski, W arszawa, t. 2: Gospodarstwo miejskie, W arszaw a 1915.
10 A. Suligowski, W arszawa i jej urządzenia kom unalne, W arszaw a 1903.
11 S. Rychliński, W arszawa jako stolica Polski, W arszaw a 1936.
12 S. Sempolowska, W arszawa w czoraj i dziś, praca zbiorowa, W arszaw a 1938.
Charakterystykę przemysłu W arszawy w związku z urbanizacją miasta dał E. Szw ankow ski13.
Rozbudowana tematycznie praca S. Bystronia 14 całkowicie pominęła inte
resujące nas sprawy gospodarcze.
Zagadnienia przemysłu W arszawy i okręgu w początkach X X w. podjęła w swym studium I. Pietrzak-Paw łow ska15.
Pierwsze pogłębione badania nad dziejami przemysłu warszawskiego roz
począł T. Łepkowski. Praca na tem at początków klasy robotniczej W arszawy wymagała pełniejszego opracowania problemów industrializacji miasta. A utor skupił swoją uwagę na okresie kapitalistycznym, do lat sześćdziesiątych X IX w.
Wyniki jego badań przyczyniają się do poznania genezy przemysłu warszaw
skiego Studia nad przemysłem W arszawy wczesnokapitalistycznej zostały po
głębione w kolejnej pracy tegoż autora.
Praca J. Łukasiewicza 16 uwzględnia zagadnienie przemysłu warszawskiego (metalowy i spożywczy) w aspekcie dokonującego się przewrotu technicznego i wnosi wiele pożytecznych ustaleń.
Pierwszą próbą przedstawienia rozwoju przemysłu W arszawy w okresie półtora wieku od 1815 r. do współczesności jest praca S. M isztala17. Wyjaśnia ona genetycznie przyczyny uformowania się aglomeracji Warszawskiego O krę
gu Przemysłowego. Ramy chronologiczne tej pracy i jej założenia nie pozwo
liły na dokładniejszą charakterystykę przemysłu. Brak jest analizy jednostkowej i problem atyki przew rotu technicznego, uwagę poświęcono natomiast strukturze gałęziowej i lokalizacji. Dane liczbowe zestawione w ujęciu porównawczym, choć podlegające weryfikacji, ujawniają główne tendencje rozwojowe prze
mysłu.
Ożywienie badań nad problem atyką warszawską z okazji 700-lecia stolicy wniosło także nowe elementy w omawiany tu temat. Referat I. Pietrzak- Paw łow skiej18 o przemyśle W arszawy i okręgu w okresie 1864 - 1918 dał syn
tetyczny obraz rozwoju przemysłu, wskazując na jego cykliczność. Przyjętą tam periodyzację wykorzystuję w swej pracy.
Drugim zakresem tematycznym referatu były przem iany strukturalne w kategoriach ilościowo-wielkościowych i ekonomiczno-organizacyjnych.
Wstępnie przedstawiono kwestię zasięgu obszaru produkcyjnego, w nawią
13 E. Szwankowski, W arszawa — rozwój urbanistyczny, W arszaw a 1952, s. 2 1 0 -2 1 1 . 14 S. Bystroń, W arszawa, W arszaw a 1949.
15 I. Pietrzak-Paw łow ska, Królestwo Polskie w początkach im perializm u 1900 -1 9 0 }, W arszawa 1955, s. 354 - 360.
16 J. Lukasiewicz, Przew rót techniczny w przem yśle Królestw a Polskiego 1852 -1886, W arszaw a 1963.
17 S. Misztal, W arszaw ski okręg przem ysłow y. Studium rozwoju i lokalizacji przem ysłu, W arszaw a 1962; Przem iany w strukturze przestrzennej przem ysłu na ziemiach polskich w latach 1860 - 1965, W arszaw a 1970, s. 83 - 86.
18 I. Pietrzak-Paw łow ska, W ielki przem ysł W arszaw y i okręgu (18 6 4 - 1918), „Rocznik W arszawski” 1966, t. 7, s. 362 - 382.
zaniu do przyczyn formowania się skupisk przemysłowych na terenie miasta i jego okolic.
Studia i materiały na tem at zakładów przemysłowych w Polsce, stanowiące
wynik badań interdyscyplinarnych, zawierają artykuł Z. Pustuły o typach zakładów i przedsiębiorstw w przemyśle metalowym Warszawskiego Okręgu Przemysłowego (1870 - 1913) 19.
Opierając się na analizie statystycznej jednostkowych spisów przemysło
wych przedstawiono strukturę wielkościową i prawno-organizacyjną fabryk me
talowych oraz ich lokalizację.
W yniki badań Z. Pustuły na temat kapitału monopolistycznego w przemy
śle hutniczym i m etalow ym 20 przynoszą nowe wnioski. Choć autor obejmuje badaniami całość ziem Królestwa Polskiego, poświęca wiele uwagi Warszawie — centrum przemysłu metalowego w kraju.
Przemysłem w dobie kapitalizmu zajął się I. Ihnatowicz w pracy poświęco
nej burżuazji w arszaw skiej21. Zarysowane przez autora tezy ogólne na temat tendencji rozwojowych przemysłu potwierdzają badania szczegółowe, praca charakteryzuje także i rzemiosło warszawskie.
W naukowopopularnej syntezie historii W arszawy M. M. Drozdowskiego 1 A. Zahorskiego22 uwzględniono spraw y przemysłu miasta w ramach jedne
go rozdziału traktującego o gospodarce stolicy. Ze względu na charakter tej książki nie mogli autorzy wykroczyć poza elementarny zakres informacji.
Zasygnalizowano następujące problemy: dynamika rozwoju przemysłowego, Podstawowe zręby struktury gałęziowej i lokalizacja przemysłu.
Z powyższych uwag o historiografii warszawskiego przemysłu wynika, że zainteresowanie tym zagadnieniem pojawiło się jeszcze w początkach lat dru- g[ej połowy X IX w. i było przedmiotem opracowań współczesnych ekonomi
stów i statystyków.
Słabo akcentowano przyczyny i nie podjęto analizy statystycznej, uwzględ
niano natomiast konieczność zestawień porównawczych.
Dwudziestolecie międzywojenne nie wniosło w tym względzie nic no
wego.
Nie wspominam o monografiach przedsiębiorstw przemysłowych wydaw a
nych z okazji jubileuszu oraz o drobnych, sporadycznie ukazujących się roz
prawkach branżowych, które mają charakter pomocniczy.
Książka ta jest przeredagowaną wersją pracy doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem prof. d r Ireny Pietrzak-Pawłowskiej w seminarium historii gospodarczej X IX - X X w. w Instytucie Historycznym Uniwersytetu W ar
19 2 . Pustuła, T y p y zakładów i przedsiębiorstw przem ysłow ych w przem yśle m etalow ym W arszawskiego O kręgu Przem ysłowego 187 0 -1 9 1 3 [w :] Z a kła d y przem ysłow e w Polsce w X I X - X X w . Studia i m ateriały, pod red. I. Pietrzak-Paw łow skiej, W rocław 1967, s. 68 - 84.
20 Z. Pustuła, Początki kapitału m onopolistycznego w przem yśle hutniczo-m etalow ym Królestwa Polskiego (1882 - 1900), W arszaw a 1968.
21 I. Ihnatow icz, Burżuazja warszawska, W arszaw a 1972, s. 111 - 120.
22 M. M. D rozdow ski, A. Zahorski, H istoria W arszaw y, W arszaw a 1975, s. 195 - 203.
szawskiego. Pragnę wyrazić swemu Promotorowi serdeczne podziękowanie za opiekę i pomoc w czasie powstawania tej pracy.
Dziękuję także recenzentom: prof. dr. Stefanowi Kieniewiczowi, prof. dr.
Juliuszowi Łukasiewiczowi oraz prof. dr. Marianowi M arkowi Drozdowskie
mu za cenną krytykę, którą starałem się uwzględnić przygotowując tekst do druku.
N iektóre problemy tej pracy miałem okazję poddać dyskusji w semi
narium historii powszechnej X IX - X X w., którego kierownikowi prof. dr. R a
fałowi Gerberowi dziękuję za pożyteczne uwagi.
PO CZĄ TK I PRZEMYSŁOW EGO R O ZW O JU WARSZAWY
Produkcję warszawską w okresie przedkapitalistycznym charakteryzowało cał
kowite skupienie jej w zakładach rękodzielniczych.
Rozwijająca się na terenie miasta wytwórczość rękodzielnicza (do poło
wy X V III w.) w formach cechów rzemieślniczych miała wybitnie wielobran
żowy charakter i w związku z tym zaspokajała różnorodne konsumpcyjne, a także usługowe potrzeby ludności W arszawy i jej najbliższego zaplecza.
Od przełomu X V II i X V III w. coraz lepiej rozwijała się wytwórczość rze
mieślnicza pozacechowa na terenach usytuowanych w pobliżu starej i nowej Warszawy, stanowiących do 1791 r. samodzielne jednostki administracyjne — jurydyki. N iektóre z nich jak: Leszno, Wielopole, Grzybów, rozwijały obok swych funkcji rolniczych także produkcyjno-handlowe.
Od połowy X V III w. ze zdewastowanych licznymi wojnami miast pol
skich najprędzej podnosiła się z upadku W arszawa. Swój szybki rozwój zawdzięczała stołeczności. W ścisłym związku z jej wszechstronnym rozkw i
tem pozostawał rozwój produkcji — nadal jeszcze — w formie rękodziel
niczej. W dobie stanisławowskiej zaszły istotne zmiany w wytwórczości W ar
szawy, ich nowy etap zapoczątkował proces rozwarstwienia feudalnego rze
miosła cechowego. Pierwsze sygnały zmian kapitalistycznych, to pojawienie się m anufaktur zwanych współcześnie fabrykami.
Jednocześnie rzemieślnik majster zaczynał pracować nie tylko na zamó
wienie, ale i na rynek dla anonimowego odbiorcy, co spowodowało koniecz
ność zatrudniania pracowników najemnych.
W Warszawie pojawiła się więc grupa rozszerzonych zakładów rzemieślni
czych, zbliżona swym charakterem do drobnotowarowych warsztatów i manu
fak tur scentralizowanych.
Powstające m anufaktury przybierały trzy formy: królewskich, magnackich i mieszczańskich, z których tylko te ostatnie miały cechy przedsiębiorstw kapi
talistycznych.
Cechą wytwórczości manufakturowej była wielobranżowość tak typowa dla późniejszego przemysłu W arszawy.
Najliczniej reprezentowane było włókiennictwo, następnie drukarnie, far- biarnie, wytwórnie wyrobów szklanych, papierowych i metalowych (przodu
jące pozycje zajmowały w tym ostatnim dziale ludwisarnia i mennica), egzy
stowały także m anufaktury produkujące artykuły spożywcze, stolarskie, w ju- rydykach zaś działały browary, cegielnie i garbarnie.
T. Korzon pisze o istnieniu 50 m anufaktur i ok. 230 zakładów, które były prawdopodobnie większymi warsztatam i rzemieślniczymi.
Kilka z ówczesnych m anufaktur osiągnęło wysoki stopień koncentracji za
trudnienia: m anufaktura powozowa Dangla — 300 robotników, sukiennicza Rehana — 200 robotników, a tabaczana, własność spółki Blanc-Deckert-Rafa- łowicz — 100 robotników.
Lokalizacja m anufaktur i zakładów rzemieślniczych wykazywała znaczne rozproszenie przestrzenne, choć już w tym okresie można mowie i o pewnej ich koncentracji terytorialnej: np. na Powiślu, w jurydykach Grzybów, Leszno, Wielopole (późniejsza Dzielnica Zachodnia) oraz na Pradze, która jednak w przeciwieństwie do poprzednich dzielnic do końca X IX w. utraciła swe przemysłowe funkcje.
M anufaktury i zakłady rzemieślnicze uzależnione były od rynku w ar
szawskiego, a zaspokajały zapewne i potrzeby licznie przyjeżdżającej do W ar
szawy szlachty i arystokracji. Pozwala to twierdzić, że choc warszawska w y
twórczość nie wysyłała swych produktów na dalsze rynki krajowe, to jednak zaopatryw ała w dużym stopniu warstw y zamożne w Rzeczypospolitej, w schył
kowym okresie jej bytu państwowego.
Dynamiczny rozwój produkcji manufakturowej przerwały wydarzenia po
lityczne 1794/1795 r.
W dobie rządów pruskich liczba ludności W arszawy zmniejszyła się o po
łowę (ze 120 tys. w 1792 r. do 63 tys. w 1800 r.). M anufaktury królewskie
* magnackie upadły całkowicie i wszelki ślad po nich zaginął.
Przetrw ały niektóre m anufaktury, np. Dangla, ale znacznie zmniejszyły swoje rozmiary. O prawie połowę skurczył się stan warszawskiego rzemiosła.
Jak twierdzą badacze tego okresu, zahamowanie rozwoju tutejszej w ytw ór
czości było wynikiem zwężenia się rynku zbytu po trzecim rozbiorze. Dopiero okres Księstwa Warszawskiego z działalnością protekcyjną rządu, spowodo
wał ożywienie ekonomiczne, ale nieustabilizowana sytuacja polityczna nie sprzyjała na szerszą skalę rozwojowi produkcji manufakturowej i rzemieślni
czej.
Lata Księstwa Warszawskiego zapoczątkowały ten etap uprzemysłowienia, który w latach 1815-1831 osiągnął szybkie tempo wzrostu.
Z okresu Księstwa Warszawskiego datuje się powstanie kilku zakładów, które miały w późniejszych latach duże znaczenie. Powstał wtedy w arsztat D. Hoecka, późniejsza fabryka maszyn Tow. Akc. Borman-Szwede i S-ka.
Działał zakład platerniczy N orblina i Bucha, przemysł garbarski reprezento
wały późniejsze wielkie garbarnie: Pfeiffera i Temlera, małym warsztatem szczotkarskim była późniejsza duża fabryka Feista.
Produkcją piwa zajmowały się browary, z których kilka drogą sukcesji zmieniało właścicieli, aby w późniejszym okresie osiągnąć poziom wielkoka
pitalistycznych wytwórni piwa (E. Reych, Haberbusch-Schiele, K. Machlejd).
W ostatnim dwudziestoleciu X V III i w początkach X IX w. w wytwórczości warszawskiej dokonało się przejście od produkcji cechowej — rzemieślniczej do m anufaktury, która w następnym okresie przekształcała się często w wielko
przemysłową fabrykę.
Okres Królestwa Kongresowego otwierał nowy etap w dziejach w ytw ór
czości warszawskiej. Charakteryzując jej rozwój w Warszawie, trzeba pod
kreślić duży udział autonomicznych władz Królestwa w finansowaniu prze
mysłu — uruchomiono np. dawną Mennicę Królewską, w której obok monet i medali produkowano galanterię metalową. N a Solcu zbudowano Rządową Fabrykę Machin, instalując w niej maszynę parow ą; pracowało tam ok. 100 robotników. Arsenał stał się miejscem produkcji zbrojeniowej.
W omawianym okresie zaczęła działalność fabryka wyrobów żelaznych i mosiężnych, a potem i maszyn rolniczych Evansów, gdzie zatrudniano ok.
100 robotników. Była ona zaczątkiem późniejszych wielkich metalowych za
kładów Tow. Akc. Lilpop, Rau i Loewenstein. Produkcją platerniczą zajmo
wała się fabryka J. Frageta, a produkcją narzędzi chirurgicznych — fabryki Gerlacha i Manna. N adal dobrze prosperowały zakłady, które powstały w okre
sie Księstwa Warszawskiego.
W latach 1815 - 1830 rozwinął się znacznie przemysł włókienniczy. Dzięki umiejętnie prowadzonej polityce celnej został — w związku z obniżką ceł — otw arty rynek rosyjski, co przede wszystkim miało wielkie znaczenie dla warszawskiego włókiennictwa.
Pierwsze miejsce w tej grupie zajęła fabryka dywanów na Solcu, oprócz niej istniało jeszcze kilka innych dużych fabryk, w większości zmechanizo
wanych i stosujących w produkcji napęd parowy.
R ozkw it przemysłu włókienniczego trw ał zasadniczo do powstania listo
padowego, jego upadek — spowodowany restrykcjami celnymi — był całkowi
ty, a o swoistym „renesansie” warszawskiego włókiennictwa można mówić dopiero od końca X IX w.
W gałęzi spożywczej nadal dobrze prosperowało browarnictwo; rozwój przemysłowego m łynarstwa zapoczątkował zbudowany na Solcu czteropię
trow y młyn parowy.
Wysoką pozycję w garbarstwie warszawskim zajmował zakład Temlera.
Rozwijała się także poligrafia, co spowodowane było bujnym życiem poli
tycznym i kulturalnym stolicy Królestwa Kongresowego.
Rozwój przemysłu chemicznego zainicjowała fabryka Hirschmana-Kijew-
skiego, zaś przemysłu papierniczego otw arta w latach dwudziestych X IX w.,
znana fabryka Franaszka.
W omawianych więc latach przemysł W arszawy w ykazywał dużą różno
rodność.
Ogółem w ośmiu zakładach warszawskich stosowano w produkcji siłę pa
rową, ale nie ona decydowała jeszcze całkowicie o rozmiarach wytwórczości, pojawienie się jej zapowiadało natomiast przew rót techniczny, który przesą
dził o zwycięstwie kapitalistycznych stosunków.
Powstanie listopadowe zahamowało na krótko dalszy wzrost przemysłu warszawskiego, poza włókiennictwem. Przez kilka pierwszych miesięcy jego trw ania, zapotrzebowanie ze strony armii wpłynęło na rozwinięcie produkcji zbrojeniowej w zakładach metalowych; jest to przykładem oddziaływania, choć bardzo krótkotrwałego, koniunktury militarnej na przemysł metalowy.
Produkcję zbrojeniową zorganizowano zbyt późno, jej większy rozwój rozpoczął się dopiero przed klęską powstania.
Upadek powstania listopadowego pociągnął za sobą represje polityczne i gospodarcze, niekorzystna sytuacja zahamowała rozwój przemysłu na ok.
20 lat, co nie oznacza, iż ruch przemysłowy na terenie W arszawy całkowicie ustał.
U padł przemysł włókienniczy, ponieważ był najsilniej związany z rynka
mi rosyjskimi. Pozostałe gałęzie pracujące na potrzeby lokalne mniej odczuły skutki nowych tary f celnych. N adal rozwijały się wspomniane poprzednio fabryki metalowe i garbarskie.
Lata po 1831 r. były okresem otwierania nowych zakładów różnych branż, które w drugiej połowie X IX w. należały do przodujących. W okresie do lat sześćdziesiątych X IX w. powstały nowe zakłady. I tak przemysł metalowy reprezentowała fabryka Rudzkiego — później jedno z największych przedsię
biorstw w przemyśle metalowym Królestwa Polskiego, dalej zakłady Wedla i Fuchsa reprezentujące branżę cukierniczą, Pulsa i Sommera — największe zakłady wyrobów kosmetycznych, fabryka luster Silbergera, największy zakład drukarski Orgelbranda, zakład obuwniczy Leisermana, który w początkach X X w. przekształcił się w dużą fabrykę mechaniczną, czy wreszcie zakłady dostarczające wyrobów luksusowych, jak np. fabryki powozów Rentla, Stop- czyka i Sommera, fabryka znanych z wysokiej jakości pianin K erntopfa i Szy
mańskiego bądź fabryka organów Blomberga.
W połowie lat czterdziestych X IX w. w przemyśle warszawskim praco
wało prawdopodobnie ok. 3,5 tys. robotników (poziom zatrudnienia z okre
su poprzedzającego powstanie listopadowe). W strukturze gałęziowej pierwsze miejsce utrzym ała wytwórczość spożywcza, następnie metalowa i garbarska.
Przyspieszone tempo wzrostu osiągnął przemysł warszawski w latach pięć
dziesiątych i sześćdziesiątych X IX w. (ok. 1862/1863 w fabrykach miasta pracowało ok. 6,0 tys. robotników). Przemysł koncentrował się na Powiślu, w Dzielnicy Zachodniej i na Muranowie, poza tym poszczególne zakłady dzia
łały w innych częściach miasta.
U progu przemian wielkokapitalistycznych przemysł warszawski miał w y
raźnie ukształtowaną strukturę, jego liczne zakłady, które przetrw ały wstrząsy
ekonomiczne i polityczne poprzednich okresów, były na drodze do wielko
przemysłowego rozwoju.
Pewne cechy trw ałe rzutowały na dzieje przemysłowe W arszawy w drugiej połowie X IX w., który to okres jest przedmiotem szczegółowej analizy tej pracy.
W A R U N K I PRZEM YSŁOW EGO R O ZW O JU WARSZAWY
W arszawa w połowie X IX w., w przeciwieństwie do wielu innych ośrodków miejskich o znaczeniu przemysłowym na ziemiach polskich, nie wyrosła tylko pod wpływem rozwoju sił wytwórczych, ale już od dawna była miastem du
żym. Rozwijająca się jednak w średniowieczu wielobranżowa wytwórczość rzemieślnicza zaspokajała wielorakie potrzeby mieszkańców i okolicznych miejscowości, istniał szerszy rynek zbytu, tak istotny w dobie kapitalistycznej.
Najbardziej prężne rzemiosła reprezentowała głównie wytwórczość spożywcza, konfekcyjna i metalowa.
Rozwarstwienie feudalnego rzemiosła zrzeszonego w cechach, pojawienie się m anufaktur wyznaczyło drogi rozwoju kapitalistycznej produkcji. Niektóre m anufaktury warszawskie osiągnęły w yjątkow o wysoką jak na owe czasy koncentrację zatrudnienia.
Rozbudowa miasta i wzrost ludnościowy, rola W arszawy jako ośrodka rezydencjonalnego sprzyjały rozwojowi wytwórczości, służącej miejscowemu konsumentowi. Ekonomiczne funkcje miasta, jako obszaru koncentrującego produkcję i usługi, warunkowane były już liczebnością mieszkańców, a także znaczeniem W arszawy jako metropolii. Rozwój przemysłu manufakturowego i rzemiosł zmienił u schyłku X V III w. Warszawę w duże skupisko produkcyjne w skali Rzeczypospolitej. Według spisu z 1792 r. zatrudnieni w rzemiośle i ma
nufakturach stanowili 36°/o ogółu czynnych zawodowo 23.
W ydarzenia polityczne następnego okresu nie sprzyjały na szerszą skalę rozwojowi tutejszej wytwórczości.
Dopiero lata po 1815 r. przyniosły kolejne ożywienie gospodarcze, do czego przyczyniła się protekcyjna polityka autonomicznych władz Królestwa Kongresowego. D o W arszawy, znęceni realnymi obietnicami zysków, zjeżdżali przemysłowcy cudzoziemcy (J. Fraget, T. A. Evansowie, L. Norblin, L. Hirsch- man, K. Scholtze).
W 1828 r. rozpoczął działalność Bank Polski, którego celem było finan
sowanie akcji przemysłowej.
23 H . D rzażdżyńska, Ludność W arszaw y w 1792 r., „K w artalnik Statystyczny” 1931, t. 8, z. 1.
Rozwijający się w tym okresie przemysł m anufakturow y reprezentował w ogólnych zarysach pełną strukturę gałęziową, choć wąski był jeszcze stopień specjalizacji.
W pierwszej połowie X IX w. tempo zmian ekonomicznych stanowiących jeden z ważnych składników rozwojowych Warszawy zależne było od ogólno
krajowych warunków w sferze zaopatrzenia i zbytu. Rozwijający się przemysł i handel decydowały o awansie gospodarczym miasta, którego miejsce w ukła
dzie stosunków rynkowych określał do połowy X IX w. naturalny szlak rzeczny.
Choć podziały rozbiorowe komplikowały transport międzydzielnicowy, wykorzystywano jednak Wisłę do przewozu podstawowych surowców i pro
duktów: surówki żelaza z Zagłębia Staropolskiego, drzewa z Galicji; z Anglii natomiast przez Gdańsk sprowadzano wyroby metalowe i pierwsze maszyny parowe, których zastosowanie, początkowo sporadyczne, miało znaczenie dla przewrotu technicznego w przemyśle.
Przez Gdańsk szlakiem wiślanym transportowano również pierwsze urządze
nia i maszyny parowe dla budowy linii kolejowej Warszawsko-Wiedeńskiej.
Znaczne podwyższenie w 1832 r. tary fy celnej na granicy z Cesarstwem od
działało hamująco na tempo przemian ekonomicznych.
Jednak konsekwencje tych rozporządzeń dotkliwie odczuł tylko przemysł włókienniczy, o czym już wspominałem. Pozostałe rodzaje przemysłu, pracują
ce na potrzeby lokalne, rozwijajały się nadal. Mechanizacja czyniła postę
py, liczba zakładów wyposażonych w maszyny parowe, niewielka w stosunku do wszystkich działających, stale wzrastała. Od lat czterdziestych X IX w., choć nadal obowiązywały niekorzystne przepisy celne, fabryki warszawskie zaczęły wysyłać swoje tow ary do Rosji (F. Sobieszczański podaje, iż ok. 15°/o Produkcji trafiało na rynki rosyjskie). Równolegle z przemysłem dobrze pros
perowało warszawskie rzemiosło.
W strukturze gałęziowej wysunął się na czoło przemysł spożywczy. Inten
syfikacja rolnictwa wzmagała zapotrzebowanie na narzędzia rolnicze oraz ma
szyny na potrzeby krajowego cukrownictwa, gorzelnictwa i browarnictwa.
Pobudziło to również rozwój przemysłu metalowego (branża maszynowa).
N ow y etap rozw oju przem ysłu warszawskiego rozpoczął się w drugiej Połowie X IX w. w zmienionych w arunkach polityczno-ekonom icznych.
Rozwój kolejnictwa na ziemiach polskich spowodował przew rót w ukła
dzie stosunków rynkowych. W arszawa została połączona z zagłębiami górni
czymi: D ąbrowskim od 1848 r. i Górnośląskim od 1859 r. Dow óz węgla umożliwił szersze zastosowanie i upowszechnienie maszyn parowych.
Postępujące w drugiej połowie X IX i na początku X X w. budownictwo kolejowe rozwijało się przestrzennie, czyniąc z W arszawy w ażny węzeł ko
lejowy. Duże znaczenie dla przemysłowego wzrostu W arszawy miały linie ko
lejowe: Warszawsko-Wiedeńska od 1848 r., Fabryczno-Łódzka od 1866 r., W ar-
szawsko-Terespolska i Moskiewsko-Brzeska otwarte w latach 1866 - 1870, W ar-
szawsko-Petersburska w 1862 r., warszawska linia obwodowa od 1876 r., N a d
w iślańska— 1877 r., Dąbrow sko-D ęblińska— 1885 r., W arszaw sko-K aliska—
1903 r. Większość tych linii wyznaczała kierunek wschód-zachód, co wiązało się z układem ogólnoeuropejskiej wymiany.
Pewne znaczenie odegrały także warszawskie kolejki wąskotorowe: W ila
nowska otw arta w 1892 r., Piaseczyńska — w 1896 r., a także do Góry K al
warii i Jabłonny — w 1900 r. i Radzymina — w 1907 r.
Powstanie nowego układu komunikacyjnego opartego na kolejnictwie zmniej
szyło rolę Wisły w gospodarce miasta.
Szczytowy okres budownictwa kolejowego w Królestwie Polskim w latach 1860- 1877 dokonał się dzięki funduszom fabrykantów i bankierów warszaw
skich, zainteresowanych w inwestycjach przemysłowych.
Rozwój kolejnictwa przyśpieszał transport surowca i zbyt, ożywił i zwie
lokrotnił obrót towarowy, umożliwił wysyłanie produkcji na odległe tereny.
Przełomem w stosunkach rynkowych dla przemysłu warszawskiego była budo
wa warszawskiego węzła kolejowego, ostatecznie zakończona w latach 1876 - 1878.
Połączył on lewobrzeżny układ sieci kolejowej normalnotorowej linii W ar- szawsko-Wiedeńskiej z prawobrzeżnym układem szerokotorowym, przez co po
wiązał system kolejowy Królestwa z obszarami białoruskimi i ukraińskimi oraz dalszymi rynkam i centralnych i wschodnich guberni Rosji. Po zniesieniu w 1851 r. granicy celnej między Królestwem Polskim i Cesarstwem i po roz
budowie linii kolejowych do Petersburga i Moskwy, powstały wielkie możli
wości wywozu wyrobów przemysłu warszawskiego na rynki wschodnie.
Likwidacja barier celnych, ujednolicenie taryfy na zewnętrznych granicach państw a włączyło Królestwo Polskie w skład jednolitego obszaru celnego na ważnym szlaku handlowym między Rosją a Europą Zachodnią.
W prowadzona w 1877 r. protekcyjna polityka celna zabezpieczyła nie
które gałęzie przemysłu przed konkurencją fabryk zachodnioeuropejskich. Roz
budowywany także protekcyjny system wewnętrzny wobec przemysłu krajo
wego stw arzał dla przedsiębiorców warszawskich dogodne warunki rozwoju wytwórczości, głównie metalowej.
Jednak przemysł warszawski rozwijał się nie tylko w związku z polityką gospodarczą rządu rosyjskiego.
Korzystając z wysokiego stopnia zaludnienia miasta i całego kraju, z fa
chowych sił miejscowych w ytw arzał on (przemysł średni i mały) przede wszystkim na rynek wewnętrzny.
Duże znaczenie miała także inicjatywa miejscowa, wychodząca naprzeciw wzrastającemu popytowi na tow ary poszukiwane w miastach i na wsi pol
skiej. Niejednokrotnie ich nadwyżki zbywane były w Rosji. Podział rynków był w yraźny, jak i ich współistnienie w procesie dystrybucji.
Zmiana statusu prawnego ludności wiejskiej w Królestwie w 1864 r. oraz proces stopniowego proletaryzow ania się chłopów, nie mogących utrzym ać się na wsi, powodowały, iż część wlościaństwa masowo napływ ała do W ar
szawy, szukając pracy w rozwijającym się przemyśle.
Stała migracja do W arszawy wzmagała dynamiczny wzrost ludnościowy miasta i wiązała się z rozwojem funkcji przemysłowych.
Wśród ludności napływowej przeważali mieszkańcy najsłabiej uprzemy
słowionych i zurbanizowanych terenów Królestwa.
Proletariat fabryczny zasilała, oprócz migracji prowincjonalnej, grupa ro
botników m anufakturowych, a także rzemieślników, którzy przechodzili do pracy w przemyśle.
Proletariat wywodził się, choć w mniejszym stopniu, z części sproletaryzo- wanej szlachty i grupy cudzoziemców imigrantów, głównie Niemców.
W kształtowaniu się obszaru produkcyjnego brała udział ludność żydow
ska (ok. 35% wszystkich mieszkańców W arszawy). Rzemiosło pozacechowe i drobna wytwórczość skupiała się w rękach żydowskich. Żydzi byli właścicie
lami licznych małych zakładów. O d końca X IX w. napływało z guberni Ce
sarstwa dużo drobnomieszczaństwa pochodzenia żydowskiego.
Rozwijający się w W arszawie kapitalistyczny przemysł wymagał zaplecza finansowego. Pryw atne domy bankowe nie zapewniały właściwego oparcia.
N ow y ty p gospodarki kapitalistycznej oddziałał na powstawanie spółkowo- akcyjnych instytucji kredytow ych, co powodowało dużą koncentrację ka
pitałów.
W okresie popowstaniow ym istniał jeszcze Bank Polski (1828 - 1886), choć Jego rola ulegała stałemu zawężeniu, ograniczone zostały bowiem możliwości pożyczek. Po likwidacji Banku Polskiego utw orzono Warszawski K antor Banku Państwa.
Kontynuowały nadal działalność instytucje kredytowe (Towarzystwo Kre
dytowe Ziemskie, Towarzystwo Wzajemnego K redytu, Kasa Pożyczkowa Prze
mysłowców).
Pewne znaczenie odegrały banki pryw atne i kantory, jednak ich możliwości finansowe i ograniczenia formalnoprawne nie były w stanie zaspokoić potrzeb r ynku pieniężnego. Do znaczniejszych należały banki M. Epsteina, L. Kro- nenberga, H . Wawelberga, A. i J. Natansonów , A. Patzera i innych.
Działalność bankowo-kredytową prow adziły również mniejsze kantory Weksli.
Duża liczba tych instytucji (ok. 100) świadczy o wielkich potrzebach i ist
nieniu szerokiego pola dla rozwoju operacji kredytowych. Powstające w la
tach siedemdziesiątych X IX w. banki akcyjne zwiększały swoje obroty.
Rozwijały się i służyły przemysłowi następujące instytucje kredytowe:
Kasa Pożyczkowa Przemysłowców Warszawskich (od 1869 r.), Bank H andlo
wy Tow. Akc. (1870 r.), Tow. Kredytowe m. W arszawy (1870 r.), Bank Dyskontowy Tow. Akc. (1871 r.), Towarzystwo Wzajemnego Kredytu (1872 r.), Bank dla H andlu i Przemysłu (1910 r.) i Warszawski Bank Przemysłowy Tow.
Akc. (od 1910 r.).24
24 F. P iltz, Instytucje kredytow e w W arszawie, księga zbiorowa, W arszaw a 1929; I. Ihna- towicz, Burżuazja warszawska... s. 98 - 100.
Centralizacja zapoczątkowana przez Bank H andlow y służyła także eks
pansji kapitałów przemysłowców warszawskich na teren Królestwa Polskiego, co przyczyniło się do w ytw orzenia powiązań produkcji, handlu i finansów W arszawy z szerszym rynkiem i nadało miastu rangę ośrodka dyspozycji gos
podarczej.
Wysoka dynamika obrotów kredytowych oraz szybkie tempo przemian ekonomicznych stwarzało warunki do pełnego wykorzystania nawet małych kapitałów ; dawało to o wiele większe szanse, niż gdzie indziej, wybicia się jednostki na polu przemysłowej działalności.
Koncentracja środków obrotowych nie dotyczyła drobnych i małych za
kładów w takim samym stopniu jak fabryk wielkoprzemysłowych, jednak ich egzystencji sprzyjało, jak i we wcześniejszym okresie, istnienie miejscowego chłonnego rynku warszawskiego. W Warszawie znajdowały rację bytu drobne i małe zakłady, zacofane technicznie.
Czynniki kształtujące wytwórczość miasta sprawiły, że w Warszawie roz
wijał się przemysł artykułów precyzyjnych i artykułów codziennej potrzeby.
Powstawał przemysł posługujący się surowcem kosztownym, w ytwarzający artykuły luksusowe, a równocześnie przemysł produkujący przedmioty tanie, nieskomplikowane, ale niezbędne. Wiele branży przemysłowych w Warszawie, zwłaszcza niektóre rodzaje wytwórczości metalowej, pracow ały okresowo na konkretne zamówienia rządowe.
Obszar produkcyjny miasta ukształtował się w wyniku oddziaływania kil
ku podstawowych czynników, jak: skupisko demograficzne, dogodne warunki zbytu i zaopatrzenia, chłonny rynek, wewnętrzne więzi produkcji, baza trans
portowa, a także istniejące wcześniej tradycje rzemiosła i m anufaktury. Pozba
wiona była W arszawa bogactw naturalnych, co nadało jej przemysłowi wy
bitnie przetwórczy charakter. W arunki przemysłowego rozwoju W arszawy i jej rola produkcyjna wynikały i łączyły się z kilkoma jeszcze podstawowymi ce
chami miasta.
W arszawa wyrosła w X IX w. na centralny ośrodek wielkomiejski w skali obszaru dawnej Rzeczypospolitej, do czego przyczyniły się obiektywne w a
runki ekonomiczne i korzystne geograficzne położenie miasta. Funkcje ośrodka stołecznego utrzym ało ono pomimo formalnej degradacji.
Stolica w omawianym okresie rozwijała się urbanistyczne. Proces uprze
mysłowienia postępował wraz z integracją przestrzenną miasta i przekształcaniem jego historycznych i samodzielnych do końca X V III w. obszarów jurydyk w funkcjonalne dzielnice. Powstał centralny rejon śródmieścia, skupiający instytucje gospodarcze, społeczne, a także kulturalne odpowiadające ówczesnym stosun
kom kapitalistycznym. Formowały się dzielnice o funkcjach przemysłowo- handlowych, którym podporządkow any był charakter zabudowy mieszkalnej, komunalnej, przemysłowej i handlowej. W miarę rozwoju miasta kształtowała się strefa podmiejska, spełniając rolę zaplecza rolniczego, a także w miarę po
stępów industrializacji — przemysłowego.
Bezpośrednie funkcje przem ysłu w rozw oju urbanistycznym Warszawy
przejawiały się w budownictwie dużych pomieszczeń dla modernizowanych fabryk i nowo zakładanych na skalę wielkoprzemysłową (od końca X IX w.).
Na rozwój urbanistyczny oddziałała również lokalizacja siedzib instytucji związanych z przemysłem, które budowano głównie w śródmieściu, w monu
mentalnej oprawie architektonicznej.
Przemysł wpływał także na budow nictw o mieszkaniowe, co znajdowało odbicie w koszarowej zabudowie dzielnic proletariackich. Rozwój Warszawy X IX i początków X X w. był efektem szeregu współzależnych od siebie zja
wisk, trudno jest jednak bliżej określić, jak proporcjonalnie przedstawiał się ich udział, bowiem wszystkie były istotne w procesie przekształcania W arsza
wy w m etropolitarny ośrodek, którego niespotykany awans demograficzny w y
sunął na ósme miejsce wśród stolic europejskich. Jedną z ważnych przyczyn tak szybkiego zwiększenia się potencjału demograficznego W arszawy i rozwoju jego wielkomiejskich i różnorodnych funkcji była industrializacja i słabe tem
po przemian ekonomicznych bliskiego zaplecza miasta oraz rolniczych i prze
ludnionych regionów Mazowsza, Podlasia i Lubelszczyzny.
Wśród warunków przemysłowego rozwoju W arszawy wymienić by można jeszcze zagadnienie kształcenia kadry inżyniersko-technicznej i wykw alifiko
wanej robotniczej (ten problem wymagałby odrębnych studiów monogra
ficznych).
Duże znaczenie miała ewolucja potrzeb określających popyt na artykuły Przemysłu warszawskiego. Interesujące byłoby tu prześledzenie funkcji infor
macji i reklamy przemysłowej.
Praca ta — jak w ynika z uwag wstępnych — nie wyczerpała tematu, nie
jedno jeszcze zagadnienie wymaga dalszego badania, niejedno wreszcie zostało tylko przedstawione wstępnie.
a n e k s
Z m ia n y w k la sy fik a c ji stru k t u ry gałęzio w o -b ran żo w ej
Przem ysłu W a r s z a w y w drugiej po ło w ie X I X i w p o czątk ach X X w . w św ietle m a te ria łó w statystyczn y ch
W badaniach wielogatęziowego przem ysłu W arszawy w okresie kapitalizm u w ylania się zasadnicza trudność polegająca na odpowiedniej klasyfikacji, któ ra umożliw iłaby genetyczne Ujęcie rozw oju przemysłowego miasta.
C harakterystyczną cechą jedenastu gałęzi przemysłu W arszaw y była ich w ielobranżow a struktura, konieczne staje się więc przeprow adzenie ustaleń opartych o k ry teria logiczne nawiązujące jednak do podziałów przemysłu, zmiennych w całym okresie jego rozwoju.
Pojawienie się nowych asortym entów produkcji, pogłębianie specjalizacji to czynniki, które ogólnie w yjaśniać pow inny zmienną klasyfikację struktury gałęziowo-branżowej.
U stalani następujący w ykaz gałęzi przem ysłu warszawskiego i podstaw ow ych branży:
1) przemysł m etalow y: odlewnie, stalownie, fabryki maszyn, fabryki w yrobów z brązu i platerów , drutu, gw oździ itp .;
2) przem ysł spożywczy: fabryki tabaki, piw a, napojów alkoholowych i innych, cykorii, krochm alu, czekolady i innych służących za pokarm , m łyny;
3) przem ysł garbarski: garbarnie, białoskórnie;
4) przem ysł chemiczny: fabryki w ytw arzające p rodukty pow stałe ze zw iązków chemicz
nych, kosmetyki, produkty ze zw iązków tłuszczowych, mydło, świece, klej;
5) przem ysł m ineralny: cegielnie, fabryki kafli, cementu, gipsu, asfaltu, obróbka ka
mienia, w yroby szklane;
6) przemysł drzew ny: tartak i, fabryki mebli, stolarnie;
7) przem ysł papierniczy: fabryki papieru, w yrobów papierow ych różnego użytku;
8) przem ysł poligraficzny: drukarnie, litografia, stereotypia;
9) przem ysł w łókienniczy: fabryki produktów baw ełnianych i w ełnianych, jedwabnych, trykotów , pończoszniczych, koronek, tiulu, w stążek, dyw anów ;
10) przem ysł konfekcyjny: zakłady bielizny, odzieży, obuwia, gorsetów, galanterii skó
rzanej, rękawiczek, kapeluszy, kw iatów , guzików, w yrobów szmuklerskich, parasolek i grze
bieni;
11) przem ysł innych wyrobów.
T ak zarysow ana struktura gałęziow o-branżow a osiągnęła pełne pokrycie w rzeczyw istym stanie w ytw órczości przem ysłowej w końcu X IX w.
U kład ten zestawiam z nom enklaturą i sposobem klasyfikow ania asortym entu produkcji w ujęciu chronologicznym w świetle m ateriału z w ybranych źródeł statystycznych.
W m ateriałach urzędow ych z 1865 r. (Statisticzeskije swiedenija o targowlach i prom ysz- liennych zawiedienjach i licach po Carstwu Polskogo [b.m .w.]) przem ysł w arszaw ski zestawiono w IV działach, kryterium decydującym o włączeniu asortym entów do kolejnych działów sta
nowił podstaw ow y surowiec jaki użyto w produkcji:
dział I grupuje p rodukty przerabiające płody kruszcowe ziemi;
dział II stanow ią zakłady przerabiające płody roślinne;
dział II I to fabryki produktów zwierzęcych, w dziale IV znalazły się wszystkie inne nie mieszczące się w I, II i III.
Porów nując zamieszczony na początku schemat struktury gałęziowo-branżowej z omó
w ionym tu czterodziałow ym układem , m ożna następująco zestawić:
dział I przemysł m etalow y przem ysł m ineralny;
dział II przem ysł spożywczy przem ysł drzew ny;
dział II I przem ysł garbarski
część przem ysłu chemicznego przem ysł w łókienniczy przemysł konfekcyjny;
dział IV przemysł poligraficzny przemysł papierniczy część przem ysłu chemicznego inny asortym ent.
Podobny układ w ystępuje w m ateriałach statystycznych o charakterze nieurzędowym (W. Załęski, R ys sta tystyki porów naw czej m. W arszaw y, cz. II : Sta tystyka przem ysłu rze
mieślniczego i fabrycznego, „Ekonom ista” 1873, n r 3 - 4 , choć obserwować m ożna przesunięcia między czterema podstawow ym i działami.
W yodrębniono jako dział I fabryki w yrobów w ełnianych i baw ełnianych, gdzie jednak znalazły się w ytw órnie odzieżowe, dział II, pozostał bez zmian podobnie III, w IV zaś znalazł się asortym ent dający się zaliczyć do w ytw órczości metalowej i mineralnej.
D ane o przemyśle fabrycznym W arszaw y zaw arte w Obzorach goroda W arszaw y, za la
