2 łJtHlalk*łttl
..** f.. ~ .TC 'X i biZ'itQZK\ SMOtC . WCC.U KAH&M&Ca
W v k o r,w o |a » u c t U «*» ro&ca^a r&łKrty t« * .ta r» w e - M a f i i t t ( » U iJ tc w i.
Fjhrykuja plyly korfcowo Izolacyjne i uskutec2niaj.< iiolacyę z nich.
Cymiy, .. ; "ty.' » v i \ a s Wi-’ *qdmn.
tx-r-r.-»jcy.‘le, Hstku.
K«>il« rola tektury monutriwi* jest * etykfett» płorofcę
* x faferjctoii
w dziedzinie transportu. Intensywne budownictwo kolejowe przyspieszało prze
miany techniczne, oddziałując na wiele dziedzin życia gospodarczego.
Wszystkie te zjawiska znajdowały wyraźne odbicie w przemianach prze
mysłowych w Warszawie. Okres finalny przew rotu technicznego w skali ca
łości ziem polskich rozpoczął się po 1890 r.; cechowało go współistnienie dwóch trendów przemian techniczno-ekonomicznych: ekstensywny, tj. rozszerzający zasięg „pierwszego przew rotu”, oraz intensywny tj. dalszy postęp techniczny, zmierzający do modernizacji bazy energetycznej.
W W arszawie etap końcowy przew rotu technicznego wyraźniej zarysował się po 1900 r., dotyczy to zwłaszcza nowszych i później mechanizujących się gałęzi przemysłu.
W yraźny jest także w podstawowych wytwórczościach (metalowa, spożyw
cza, garbarska) trend przemian intensywnych, które prowadziły do moder
nizacji i powiększania istniejącej już bazy technicznej. Cechy przew rotu tech
nicznego w Warszawie na tle tego samego zjawiska w zasięgu trójdzielnico- wym wykazują najwięcej zbieżności głównie w okresie trzecim.
Wstępny okres przewrotu technicznego w ykazywał wyraźniejszą specy
fikę przy istnieniu jednak wielu zbieżności51.
51 Próbę porów nania przew rotu technicznego w przem yśle w arszaw skim z tym proce
sem w skali ziem polskich przeprow adziłem , w ykorzystując podstawow e tezy pracy: I. Pie- trzak-Paw łow skiej, Przew rót przem ysłow y i w arunki kapitalistycznej industrializacji na zie
miach polskich do 1918 r. [w :] U przem ysłowienie ziem polskich w X I X i X X w . Studia i m ateriały, pod red. I. Pietrzak-Paw łow skiej, W rocław 1970, s. 65 - 79.
Kwestionariusz pytań badawczych i odpowiedzi jest w tym rozdziale sto
sunkowo skromny. W ykorzystując źródła statystyczne starałem się ustalić stopień wyposażenia przemysłu w maszyny parowe i określić ich moc w KM.
Znaczenie energii gazowej (moim zdaniem niewielkie) i elektrycznej (dopiero od początków X X w.) przedstawiłem wycinkowo. Zjawiska przew rotu tech
nicznego nie można oczywiście zawęzić tylko do rodzaju źródeł i mocy energii.
Wiązało się ono ze zdynamizowaniem całokształtu produkcji i ze zmodernizo
waniem jej elementów. D la przedstawienia tych aspektów nie dysponowałem odpowiednimi materiałami.
W analizie warunków powodujących opóźnienie rozwoju przew rotu tech
nicznego uwzględnić należy aspekty ekonomiczno-finansowe i społeczne. Te ostatnie łączyły się z trudnościami kadrowymi, inercją oraz taniością pracy, co niejednokrotnie opóźniało innowacje techniczne.
Analiza społecznych aspektów przew rotu technicznego, co nie jest przed
miotem moich rozważań, miałaby wielkie znaczenie dla wyjaśnienia genezy względnego zacofania ekonomicznego W arszawy, a w tym i jej przemysłu.
W przemyśle W arszawy nie mamy do czynienia z eksplozją innowacji technicz
nych, wprowadzanych do produkcji masowej, uważam, iż rozkładały się one na znacznie dłuższy okres, również w poszczególnych gałęziach i branżach w ar
szawskiej wytwórczości.
III. G A Ł Ę Z IE I B R A N Ż E P R Z E M Y Ś L U
PRZEMYSŁ METALOW Y
W początkow ym okresie przem ian kapitalistycznych
W latach konstytucyjnego Królestwa Kongresowego przemysł metalowy, roz
wijający się coraz szybciej, ustępował jednak znacznie rozmiarami w ytw ór
czości włókienniczej i spożywczej. Dopiero po 1830 r. w raz z upadkiem prze
mysłu włókienniczego zajął drugie miejsce przed produkcją spożywczą.
W przemyśle tym najliczniejsze były zakłady galanterii metalowej, zaś o jego wielkości decydowały fabryki maszyn i narzędzi rolniczych. Poza kil
koma, jak Fabryką Machin na Solcu, zakładami Evansów i M orrisa czy Men
nicą Państwową, były to drobne w ytw órnie m anufakturow e; niektóre z nich Norblina, Frageta, Henneberga osiągnęły w późniejszych latach znaczne roz
miary. Warszawski przemysł metalowy powiązany był z surowcowym zaple
czem Zagłębia Staropolskiego, jego rynek zbytu ograniczał się głównie do obszaru Królestwa Polskiego, tylko w niewielkich ilościach wywożono do Rosji galanterię metalową.
Intensyfikacja produkcji rolnej od połowy X IX w. stworzyła zapotrze
bowanie na maszyny i narzędzia rolnicze, a także urządzenia do brow arów , cukrowni i gorzelni. Było to bodźcem dla rozwoju przemysłu metalowego, wpłynęło na charakter jego produkcji, która przesunęła się w kierunku cięż
szego asortymentu.
Przodowały nadal Fabryka Machin na Solcu i fabryka Evansow w y
rabiająca maszyny parowe, aparaturę dla browarów i gorzelni, a także narzędzia
Tabela 24. Przem ysł metalowy w W arszaw ie w latach 1854-1864
Lata Liczba fabryk W arto ść produkcji
w tys. rubli*)
1854 29 590
1856 28 660
1859 33 841
1862 38 683
1863 34 845
1864 41 887
Ź r ó d ł o : J. Ł u k a s ie w icz , Przew rót techniczny w przem yśle Królestw a Polskiego 1852 - 1886, W a rs za w a 1963, s . 145.
U w a g a : * ) P rz y ję ty m ie rn ik p ro d u k c ji je s t w e d le w a rto ś c i a nie w ed ług ro zm ia ró w , cennym uściśleniem m ogło
by być p rz e d sta w ie n ie tego m ie rn ik a w e d le m ia r w agi czy p o w ie rzch n i ( t o i y , m e t ry 2). N a p o d staw ie m ie rn ik a w a rto ści P ro d u k cji n ic nie w ie m y o ilo ści w y p ro d u k o w an eg o to w a ru . N a w z ro s t i spadek w a rto ś c i p ro d u k cji w p ły w a zm iana Wydajności p racy (m ech an izacja) a tak że ruch cen s u ro w c ó w i fa b ry k a tó w , co w ażne je s t p rzy p o ró w n yw a n iu poszczegól- _ "ych w sk a ź n ik ó w odnośnie do b ra n ży , a tak że i zakład ó w ¡e d n o b ran żo w ycłl.
r°lnicze. Pojawiły się nowe, niewielkie wytwórnie urządzeń dla przemysłu spożywczego 52.
Od lat pięćdziesiątych X IX w. przemysł metalowy w ykazywał coraz więk
szy koncentrację w Warszawie, która stała się głównym ośrodkiem tej w y
twórczości.
W strukturze branżowej przemysłu metalowego na czoło wysunęło się pla- ternictwo, które w 1860 r. zatrudniało większość robotników 53 i dawało Prawie 70% wartości produkcji. Przodow ały fabryki J. Frageta i P. N or- blina.
W końcu lat pięćdziesiątych X IX w. powstały nowe fabryki maszyn rolni- czych i dla potrzeb przemysłu rolno-spożywczego, były to zakłady D. Graffa,
Rolbieckiego oraz odlewnia K. Rudzkiego i Sp. — późniejsza wielka fabryka konstrukcji żelaznych i środków transportu 54.
D ziałały także w arsztaty wybudowane po 1844 r. dla potrzeb Kolei W ar- s2awsko-Wiedeńskiej, które zajmowały się, zwłaszcza w późniejszych latach, głównie pracami remontowymi (dlatego nie zajmuję się bliżej tym zagadnieniem).
Podobne w arsztaty wybudowano w latach sześćdziesiątych do remontowej obsługi linii petersburskiej i terespolskiej. W arsztaty Żeglugi Parowej, założone
^ 1848 r., zajmowały się budową statków rzecznych, barek i urządzeń do statków 55.
Profil produkcyjny branży maszynowej uległ w latach pięćdziesiątych X IX w. znacznemu rozszerzeniu i nadal związany był z potrzebami rolnictwa.
52 S. M isztal, W arszaw ski okręg ..., s. 40; „K łosy” 1866, n r 56.
63 J. Lukasiewicz, Przew rót techniczny ..., s. 145.
64 Ibidem, s. 150.
55 Ibidem, s. 98.
T a b e la 25. Przem ysł metalowy w W arszaw ie w latach 1866-1884
Lata Liczba fabryk Liczba
ro b o tn ik ó w
W a rto ść produkcji w tys. rubli
1866 57 1 922 1 734
1868 55 1 992 1 762
1870 47 2 455 2 341
1871 47 2 637 2 714
1872 40 2 712 2 960
1873 42 3 232 3 798
1874 38 3 355 4 351
1879 58 5 675 7 600
1880 64 5 988 8 215
1884 76 6 426 9 569
Ź r ó d ł o : W . Z a łę s k i, Rys sta tysty ki porów naw czej. . . ; O bzor goroda W a r s z a w y ...; J. B e n ze m e r, Z a ry s przem ysłu w kra ju naszym . W a rs z a w a 1886.
Pomimo zapotrzebowania na maszyny ze strony łódzkiego włókiennictwa produkcja ich w Warszawie nie rozwinęła się (choć podejmowano takie próby), konkurencją były sprowadzane bez cła do Królestwa Polskiego maszyny zagra
niczne 6e. Powiększała się produkcja artykułów metalowych domowego użytku, które po 1851 r. częściowo wysyłano do Rosji.
W strukturze branżowej przemysłu metalowego w latach sześćdziesiątych X IX w. nastąpiły znaczne przesunięcia w kierunku branży maszynowej, której tempo wzrostu było najszybsze i decydowało o rozmiarach całej gałęzi.
W tym okresie przemysł metalowy powiększył zatrudnienie prawie pięcio
krotnie, a wartość produkcji ośm iokrotnie. W latach pięćdziesiątych i w pierwszej połowie sześćdziesiątych X IX w. rozwijało się głównie platernictw o, k tó re przodow ało pod względem technicznym i decydowało o wielkości całej gałęzi.
Powstawanie nowych zakładów produkujących inny asortyment metalo
wy (gwoździe, drut, wagi, wyroby miedziowe itd.) spowodowało względne zmniejszenie się udziału platernictw a w całej gałęzi metalowej.
Do nowo powstałych należała założona w 1867 r. fabryka B. Hantkego, zatrudniająca w 1879 r. 218 robotników 57.
W zrastała produkcja maszynowa, prawie dwukrotnie zwiększyła się liczba fabryk, wzrost zatrudnienia był trzykrotny, a produkcji aż sześciokrotny.
W latach 1866 - 1884 zatrudnienie podniosło się z ok. 900 do ok. 3600 robot
ników, a wartość produkcji odpowiednio z ok. 850 tys. do ok. 1100 tys.
rubli.
56 S. Misztal, W arszaw ski okręg ..., s. 46.
57 P. A. O rłów , U kazatiel fabrik ..., 1881, s. 621; „G los” 1895, n r 5, s. 120.
1. P olerow nia w Fabryce W y ro b ó w S rebrnych i P laterow ych J. Frageta, ul. Elek
to raln a 16 — fot. ok. 1895 r.
Tabela 26. S tru k tu ra branżowa przemysłu metalowego w W arszaw ie w latach 1866-1884 (w procentach)
Fabryki Robotnicy W a rto ść produkcji
Lata
1868 16,4 12,7 70,9 47,1 20,9 32,0 42,1 25,2 32,6
1870 17,0 17,0 65,9 61,1 19,7 19,2 58,9 18,6 22,5
1874 21,0 18,4 60,5 62,4 13,1 24,5 63,2 11,5 25,3
1880 28,1 10,9 60,9 52,3 9,6 38,1 54,9 9,8 35,2
1884 23,7 7,8 68,5 56,9 12,1 30,9 64,0 11,2 24,8
Ź r ó d ł o : W . Z a łę s k i, Rys sta tysty k i p o ró w n a w c z e j...; O bzor goroda W a r s z a w y ...; P . A . O r łó w , U ka za tiel fa b r ik ..., 1886.
Liczba zakładów płaterniczych utrzym yw ała się na prawie niezmienionym Poziomie, nie powstawały żadne nowe zakłady; pewne ożywienie rozpoczęło Sl? dopiero od początku lat siedemdziesiątych X IX w. i było wynikiem przede Wszystkim rozwoju największych fabryk: Frageta, N orblina i Henneberga 58.
Porównanie szeregów przedstawiających wzrost zatrudnienia i produkcji
68 „P rzegląd Tygodniow y” 1887, n r 3, s. 46; 1893, n r 5, s. 20; „W ędrow iec” 1899, n r 31, s- 612.
obu branż wskazuje, iż proporcje wielkościowe pomiędzy nimi były coraz większe.
Rozwijała się także wytwórczość różnych wyrobów metalowych, opierała się ona na tradycjach warsztatów rzemieślniczych: kowalskich, blacharskich i ślusarskich.
Ilościowo była to grupa największa (ok. 50 fabryk), jej rozwój wykazywał znaczne wahania. W zrost liczby fabryk był powolny, ale nawet pomimo okresowych spadków ich liczby powiększało się zatrudnienie i produkcja, co świadczy o efemerycznym charakterze mniejszych zakładów oraz o stałym rozwoju fabryk większych, których rozmiary decydowały ostatecznie o wiel
kości całej branży. W latach 1866 - 1884 liczba zatrudnionych podniosła się z ok. 500 do ok. 2 tys. robotników, zaś wartość produkcji z ok. 400 tys. do ok. 2400 tys. rubli. Tempem wzrostu branża ta dorównywała wytwórczości maszynowej.
Pogłębiały się zapoczątkowane jeszcze w połowie lat pięćdziesiątych X IX w.
zmiany strukturalne w przemyśle metalowym. W 1866 r. zatrudnienie w pla- ternictwie ustępowało liczbie pracujących w zakładach galanterii metalowej, które liczebnie zdobyły i utrzym ały bezwzględną przewagę.
Pod względem zatrudnienia i wartości produkcji zdecydowaną przewagę utrzym ała branża maszynowa. Zatrudnienie wykazywało znaczne wahania, wysoki udział w produkcji w dużym stopniu uwarunkowany był cenami w y
twarzanego asortymentu, wzrastał także udział fabryk, co świadczy, iż branża ta rozw ijała się też ilościowo.
I
2. W id o k ogólny Z akładów Mechanicznych Tow . Akc. Lilpop, Rau i L oew enstein, Pow iśle — rys- ok. 1895 r.
3. B u d y n e k F abryki A r m a tu r i O d le w ó w M e talo w y ch o ra z d o m m ie sz k a ln y T . G w iid z iń s k ie g o , ul.
K o szy k o w a 27 — ry s. o k . 1895 r.
W omawianych latach ze znaczniejszych fabryk powstałych w okresie Przedkapitalistycznym działalność produkcyjną kontynuowały następujące: Bor- ttian — Szwede założona w 1808 r., N orblin — 1809, Lilpop, Rau i Loe- Wenstein — 1818, F ra g e t— 1824, B entkow ski— 1825, Towarzystwo „W ul
kan” — 1828, Komarnicki — 1840, Repphan — 1845, Z u k erw aar— 1850, Rudzki — 1858, Jakobson — 1864 r.
W okresie późniejszym, do połowy lat osiemdziesiątych X IX w., powstały nowe zakłady, do których należały: Henneberg założony w 1856 r., H antke — 1867, Serkowski — 1867, Warszawskie Towarzystwo Fabryki M aszyn — 1868, Troetzer — 1869, Gostyński — 1871, Patzer — 1876, Refeld-Dubeltowicz — 1877, Orthwein-Karasiński — 1872, Geisler — 1878, D itm ar — 1879, Neifeld — 1882, Weber D aen e— 1883, Wolanowski — 1874 r.
W związku z przesunięciem asortym entow ym , któ re w arunkow ało zapo
trzebowanie na ry n k u w ew nętrznym i ogólnokrajowym , oraz postępem w go
spodarce rolniczej Królestwa Polskiego zmienił się profil wytwórczości
me-Po przewrocie technicznym
w latach koniunktury końca X IX w.
W początkach lat osiemdziesiątych X IX w. zakończył się okres przewrotu technicznego w przemyśle metalowym W arszawy.
Większość produkcji pochodziła z zakładów zmechanizowanych. U trw ale
nie systemu fabrycznego zapoczątkowało nową fazę w rozwoju przemysłu me
talowego, charakteryzującą się szybkim tempem wzrostu techniki i pro
dukcji 59.
Okres do połowy lat osiemdziesiątych X IX w. cechowała rosnąca przewaga działania czynników zewnętrznych, duże znaczenie miała protekcyjna polityka rządu. Rosyjski liberalizm celny lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych za
pewnił przemysłowi metalowemu uprzywilejowaną pozycję przez wprowadze
nie bezcłowego im portu surowców żelaza i częściowe cła ochronne dla za
granicznych maszyn i urządzeń wytwórczych. Bodźcem dla jego szybkiego rozwoju były także wieloletnie zamówienia rządowe na tabor kolejowy i ele
menty konstrukcyjne budowlane. W pierwszych zamówieniach rządowych po
ważny udział zapewniła sobie firm a Lilpop, Rau i Co 60.
O d 1877 r. rząd przeszedł stopniowo do polityki protekcyjnej wobec wszystkich gałęzi hutnictw a i znacznej części przemysłu metalowego.
O d 1877 r. zmieniona taryfa celna podwyższała stawki na wszystkie pro
dukty hutnicze o 33% . Ustanowienie w 1881 r. wysokiego cła na gotowe w yroby żelazne i stalowe oddziałało na rozwój przemysłu metalowego.
W 1889 r. zastosowano po raz pierwszy cło importowe na w ag ony 61, a usta
nowione w 1894 r. cła importowe na surowce i produkty przemysłu hutni- czo-metalowego, potwierdzone w ogólnej taryfie celnej, przetrw ały do 1914 r.
Ostatecznie w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych X IX w. w mo
delu rosyjskiego systemu celnego uwidoczniła się w pełni interwencyjna dzia
łalność państw a wobec tego przemysłu. Wysokie cła ochronne na w yroby gotowe i praw ie prohibicyjne na surowce i półfabrykaty hutnicze oraz wyso
kie bariery celne dla części gotowych wyrobów ograniczały konkurencję za
graniczną.
Ten znaczny wpływ polityki celnej na tempo wzrostu przemysłu metalo
wego nie umniejsza oddziaływania innych czynników, jak rozwój stosunków społeczno-gospodarczych, koniunktura gospodarcza, budownictwo kolejowe, industrializacja i postępująca u rbanizacja82.
Podobnie jak w poprzednim okresie najszybsze było tempo wzrostu w
ar-59 Z. Pustuła, T y p y zakładów i przedsiębiorstw ..., s. 68 - 84.
60 I. H offm an, Historia ta r y f celnych w przem yśle żelaznym , „Przegląd G órniczo-H utni
czy” 1911, s. 5 0 0 -5 5 5 ; Z. Pustuła, Początki kapitału m onopolistycznego ..., s. 1 5 -1 6 . 61 Z. Pustuła, P oczątki kapitału m onopolistycznego ..., s. 31, 33, 37.
62 Ibidem, s. 37 - 39.
Dom i fabryka w y ro b ó w m etalow ych A. Patzera ul. O g ro d o w a 9 — rys. ok. 1895 r.
ROK Z A Ł O Ż E N IA 1 8 0 9
W id o k ogólny fabryki Tow . Akc. N orblin Bracia Buch i T. W e rn e r, ul. Ż elazna 51 — rys. ok. 1910 r.
T a b e la 27. Przem ysł metalowy w W arszaw ie w latach 1885-1899
Lata Liczba fabryk Liczba
ro b o tn ik ó w
W arto ść produkcji w tys. rubli
mcoco
T“ 78 6 516 9 260
1886 85 6 241 9 868
1887 89 7 488 10 738
1888 92 8 081 11 296
1889 00 ^4 8 214 11 266
1890 89 7 316 11 577
1891 95 7 020 9 965
1892 91 7 095 9 795
1893 99 8 321 12 250
1894 108 9 968 15 915
1895 •
1896 116 11 925 17 868
1897 138 13 994 26 522
1898 154 14 043 24 301
1899 145 13 682 27 727
Ź r ó d ł o : O bzor goroda W a rs z a w y ...] W . Z a łę s k i, Przem yśl fa b ryczny i rzem ieślniczy m iasta W a rsza w y w okresie 1 8 6 6 -1 8 9 1 , „ P rz e g lą d T e ch n iczn y'* 1892, n r 6.
tości produkcji, która w tym czasie podniosła się trzykrotnie. Znaczny wzrost liczby fabryk świadczył, iż rozwój tej wytwórczości odbywał się nie tylko w drodze rozszerzania wcześniej istniejących fabryk, ale także i postępującej akcji założycielskiej. N ad al pierwsze miejsce zajmowały fabryki maszyn, roz
wijała się także produkcja galanterii metalowej. W latach osiemdziesiątych X IX w. wielki rozkw it przeszły hutnicze zakłady warszawskie, których nie włączam w zestawienia statystyczne ze względu na ich efemeryczny charakter, a także i asortyment produkcji, który choć bezpośrednio powiązany z prze
mysłem metalowym stanowi odrębny rodzaj wytwórczości.
W arszawskie zakłady hutnicze 1887 - 1889 r.63
Zakład hutniczy w Warszawie, założony w 1866 r. przez R. Eichlera przy rogu ul. Wielkiej i Wspólnej, miał pudlingarnię i walcownię sztabową. Z po
wodu trudności finansowych w 1871 r. przeszedł w drodze licytacji na włas
ność W. Troetzera. W 1875 r. zatrudniano tam ok. 100 robotników. Dw a piece pudlingowe i młot parow y o mocy 80 KM służyły do przerobu złomu że
laznego (ok. 10% ogólnej produkcji żelaza w Królestwie Polskim). W 1876 r.
wydzierżawione przez Sp. Akc. Lilpop, Rau i Loewenstein dostarczały na jej
63 J. Lukasiewicz, Z. Pustuła, W arszaw skie zakłady hutnicze w latach 1867 - 1889, .Rocznik W arszawski” 1962, t. 3, s. 2 1 2 -2 3 6 .
Potrzeby żelazo sztabowe i fasonowe. O d 1882 r. istniały jako Tow. Akc. W al
cowni Żelaza „Koszyki” . W 1884 r. zatrudniano w nich ok. 600 robotników, działało 8 pieców pudlingowych i maszyna parow a o mocy 312 KM.
Wzrastające zamówienia na szyny kolejowe spowodowały, iż Tow. Akc.
Lilpop, Rau i Loewenstein w raz ze Starachowickim Tow. Zakł. Górniczych Założyło w 1878 r. stalownię na Nowej Pradze, od 1880 r. działającą jako Tow. Akc. Warszawskiej Fabryki Stali. Zakład miał nowocześnie wyposażone działy: bessemerowski, młotownię, walcownię szyn oraz kilka zakładów pomoc
niczych. Wysoki był stopień zmechanizowania — 2535 KM, a zatrudniano ok.
^00 robotników.
W 1879 r. na Pelcowiźnie została otw arta Warszawska Fabryka Stali Ty
glowej i W yrobów Stalowych, własność J. i B. Mayersonów, k tó ra produko
wała stal na potrzeby warszawskich w arsztatów kolejowych, pracowało w niej
°k. 100 robotników.
W 1884 r. założono na Nowej Pradze ostatni zakład hutniczy zatrudniający
°k. 180 robotników, k tóry administracyjnie podlegał Warszawskiej Fabryce Stali.
Warszawskie zakłady hutnicze powstawały w związku z polityką ekono
miczną rządu i zapotrzebowaniem na szyny.
W arszawa w latach osiemdziesiątych X IX w. stała się trzecim co do wielkości ośrodkiem przemysłu hutniczego w Królestwie Polskim, po zagłę
biach — Dąbrowskim i Staropolskim; w Warszawie produkowano wtedy U ogólnej wartości produkcji żelaza i 2/ 3 stali.
Istnienie jednak zakładów oddalonych od zagłębi surowcowych było zja
wiskiem sztucznym. Zależność od surowca importowanego i brak zamówień rządowych uczyniło w pewnym momencie całą tę inwestycję nieopłacalną.
Doprowadziło to w latach 1886 - 1889 do likwidacji zakładów hutniczych.
Pomimo krótkiego istnienia hutnictw o warszawskie wywarło znaczny
W p ły w na postęp całego przemysłu hutniczego kraju w drugiej połowie X lX w.
Produkcja maszyn, konstrukcji i środków transportu
Ta branża przemysłu, wytw arzająca ciężki asortyment produkcji metalowej określana ogólnie jako branża budowy maszyn, była wewnętrznie zróżnico
wana. Obok wyrobu maszyn rolniczych i dla przemysłu spożywczego produ
kowano kotły parowe, konstrukcje budowlane, maszyny dla przemysłu drzew
nego, a także sprzęt i wagony kolejowe oraz asortyment dla potrzeb intenden- tury wojskowej. Pomimo okresowych trudności ekonomicznych branża ta roz
wijała się szybko.
Do największych zakładów należała fabryka Lilpop, Rau i Loewenstein,
°d 1865 r. własność S. Lilpopa, do której przystąpił wkrótce W. Rau. W 1873 r.
Została przekształcona w Spółkę Akcyjną z udziałem S. Loewensteina, nowo
utworzone towarzystwo w 1878 r. nabyło zakłady na Solcu, daw ną własność Banku Polskiego.
Zakłady dostarczały rur wodociągowych dla W arszawy (w związku z in
westycjami kanalizacyjnymi), wagonów konnych i kolejowych. O trzym yw ały także największe zamówienia rządowe: konstrukcje mostów żelaznych i sprzętu wojskowego (lawety do arm at, pociski artyleryjskie oraz urządzenia forteczne).
Udział zakładów w ogólnopaństwowej produkcji tego asortymentu w yno
sił w końcu X IX w. ok. 7% u .
W 1858 r. założona została fabryka K. Rudzkiego, przejęta w 1882 r.
przez Tow. Udziałowe Fabryki Machin i Odlewów.
W zakresie produkcji mostów żelaznych zakład ten wysunął się na pierwsze miejsce w skali całego państwa. Dostarczał także całkowitego wyposażenia dla stacji kolejowych w Królestwie Polskim i Rosji (linia transsyberyjska).
Fabryka Scholtze, Repphan i Ska, działająca od 1855 r. i rozbudowana w 1873 r. o filię przy ul. Czerniakowskiej, w ytw arzała kompletne urządzenia do cukrowni, rafinerii, gorzelni i młynów parowych, a także konstrukcje mostowe, urządzenia wodociągowe, okresowo w związku z zamówieniami rzą
dowymi produkowała lawety i pociski artyleryjskie. Rozbudowywał się inny zakład maszyn, od 1875 r. własność M. Bormana i A. Szwedego (jego zalążkiem była działająca od 1808 r. kotlarnia D. H oecke’a, a od 1859 r. J. Troetzera).
W 1877 r. przeniesiony został z ul. Chłodnej na ul. Srebrną, gdzie nastąpił jego szybki i wszechstronny rozwój; w yrabiał pełne urządzenia dla cukrowni, browarów, destylarni i gorzelni65.
Podobny asortyment poszerzony jednak o produkcję urządzeń do garbarni w yrabiała założona w 1872 r. fabryka Orthwein, Markowski i K arasiński66.
W tym okresie działały i inne mniejsze zakłady, niewielka była jeszcze fabryka M. Gerlacha (później, od 1898 r., Tow. Akc. Fabryki Maszyn Gerlach i Pulst); zakład ten jako jeden z pierwszych w Królestwie Polskim specjalizo
wał się w produkcji obrabiarek oraz narzędziowych instrumentów precy
zyjnych 67.
Bezpośrednio z tą branżą przemysłu związane były warszawskie odlew
nie, niektóre z większych fabryk miały własne oddziały odlewnicze pracujące na ich potrzeby, ale istniały także odlewnie samodzielne nastawione na pro
dukcję części maszyn parowych i aparaty cukrownicze. Technika odlewnicza rozwijała się z dawnych tradycji rzemiosła giserskiego i konwisarskiego 68.
04 Z. Pustula, P oczątki kapitału m onopolistycznego ..., s. 66 - 67.
65 J. Kobuszewski, M onografia zakładów mechanicznych Tow. Akc. Borman-Szwede i S-ka w W arszawie, W arszawa 1933, s. 7 (maszynopis w SGPiS).
66 „G azeta Przem ysłowo-Rzemieślnicza” 1877, n r 34, s. 136; „G azeta R olnicza” 1892, nr 18, s. 218.
67 „G azeta H andlow a” 1899, nr 29; „Tygodnik Polski” 1899, n r 31, s. 624; T. Geisler, Przem yśl obrabiarek w Polsce, „Przegląd Techniczny” 1928, nr 4, s. 101.
68 K. G ardziejewski, Zarys dziejów odlew nictw a polskiego, Stalinogród 1954, s. 224.
T a b e la 28. Fabryki maszyn, konstrukcji i środków transportu w W arszaw ie
Do samodzielnych odlewni należały odlewnie: braci Geislerów, Berenta, Patzera i Neifelda; łącznie zatrudniały ok. 200 robotników M.
Zanikała od lat dziewięćdziesiątych X IX w. produkcja maszyn i narzędzi rolniczych w związku z konkurencją zachodnioeuropejskich wyrobów (w tym
■wypadku cło importowe było niskie). Pomimo rozległego rynku miejscowego oraz dużych perspektyw eksportowych w Rosji produkcja ta nie miała szans Pełnego rozwoju i ograniczała się do mniej skomplikowanych mechanizmów oraz prostych narzędzi (szpadle, widły, grabie, pługi itp .) 70.
Do lat dziewięćdziesiątych X IX w. nie zaszły istotne zmiany w wielkości fabryk tej branży, dopiero wpływ koniunktury w końcu X IX w. spowodował,
!Ż we wszystkich zakładach wzrosło zatrudnienie i wartość produkcji. Proces koncentracji kapitałów w formie spółek akcyjnych zapoczątkowany został przez Założenie w 1873 r. Tow. Akc. Lilpop, Rau i Loewenstein, jego kulminacja przy
padła na lata 1895 - 1900 i zbieżna była z okresem szczytowej k o n iun k tury gospodarczej w przemyśle Królestwa Polskiego.
69 P. A. O rłów , U kazatiel fabrik, ... 1895; W. Czajewski, W arszawa ilustrowana ..., 4, s. 110.
70 S. Janicki, Stosunki rolnicze w Królestw ie K ongresowym , W arszaw a 1919, s. 501 - 505.
Platernictwo
Przodujące w połowie X IX w., w latach sześćdziesiątych X IX w. platernictwo
Przodujące w połowie X IX w., w latach sześćdziesiątych X IX w. platernictwo