w Polsce Ludowej
Druga połowa lat czterdziestych ubiegłego stulecia była czasem, w którym rozpoczęto w Polsce budowanie systemu polityczno-społecznego, będącego odzwierciedleniem dorobku ZSRR w budownictwie socjalistycznym. Związek Radziecki postrzegano jako państwo, które stworzono w toku rewolucji pro-letariackiej, ale polscy komuniści unikali określania przemian zachodzących w powojennej Polsce mianem rewolucji1. W. Gomułka podkreślał, że rodzima koncepcja budownictwa socjalistycznego nie wymagała „konieczności gwałtow-nych, rewolucyjnych wstrząsów politycznych […]”2. Przywódcy innych ugrupo-wań politycznych podporządkowanych PPR, wypowiadając słowo „rewolucja”, używali różnych przymiotników, których zadaniem było złagodzenie tonu całej wypowiedzi3.
1 H. Izdebski pisał: „[…] w wypowiedziach działaczy i w publicystyce PPR termin »rewo-lucja« występował istotnie bardzo rzadko, a w oficjalnych dokumentach praktycznie w ogóle go nie używano […]”. H. Izdebski: „Polska rewolucja” — „pokojowa rewolucja”. Ze studiów nad terminologią polityczną pierwszych lat Polski Ludowej (1944—1948). „Czasopismo Prawno-Hi-storyczne” 1985, z. 2, s. 303.
2 W. Gomuł ka, J. Cy ran kiewicz: Jednością silni — zwyciężymy. (Przemówienie wygło-szone na zebraniu aktywu warszawskiego PPR i PPS w dniu 30 listopada 1946). Warszawa 1946, s. 13, 14.
3 Wśród ówczesnych przywódców ugrupowań politycznych tworzących tzw. blok demokra-tyczny można się było spotkać z określeniami typu „łagodna rewolucja” lub „bezkrwawa rewo-lucja”. Przemiany polityczne, które zapoczątkowano w 1944 r., charakteryzowano również jako
„rewolucję odbywającą się w majestacie prawa”. Zob. H. Izdebski: „Polska rewolucja”…, s. 310;
L. Chajn: Nowy strumień krwi społecznej. W: Trzy lata demokratyzacji prawa i wymiaru
spra-*
Polscy komuniści niechętnie posługiwali się pojęciem „rewolucja”. Odwrot-nie było, gdy wypowiadano słowo „kontrrewolucja”. Utożsamiano je z wszyst-kimi działaniami wrogimi nowym władzom i przeobrażeniom polityczno-spo-łecznym, które zachodziły w powojennej Polsce4. Z połączenia wspomnianego pojęcia z założeniami socjalistycznego prawa karnego5 otrzymano nowy rodzaj czynu zabronionego o charakterze politycznym — przestępstwo kontrrewolu-cyjne.
Pojęcie przestępstwa kontrrewolucyjnego stworzyła radziecka nauka prawa karnego. Zanim prawodawca nadał mu ostateczny kształt w postaci definicji legalnej, przechodziło ono stopniową ewolucję. Początków omawianego ter-minu należy upatrywać w okresie budowania podstaw państwa radzieckiego, który cechowała walka z kontrrewolucją, pojmowaną jako wszelka działal-ność zagrażająca bytowi „młodego państwa robotników i chłopów”6. Jednak-że w pierwszych dekretach władzy radzieckiej próżno szukać jakichkolwiek prób sformułowania pojęcia przestępstw kontrrewolucyjnych. Przewodnie za-sady ustawodawstwa karnego RFSRR z grudnia 1919 r. nie poruszały oma-wianej problematyki7, choć można też spotkać odmienne zdanie na ten temat. Wynikało to przede wszystkim z charakteru owego aktu, będącego wówczas
wiedliwości. Warszawa 1947, s. 113; Idem: Na progu wielkiej reformy. W: Trzy lata demokraty-zacji prawa…, s. 145.
4 Por. H. Izdebski: „Polska rewolucja”…, s. 315.
5 A. Wyszynski twierdził, że zadaniem „socjalistycznego prawa jest przełamanie oporu wro-gów klasowych i ich agentur, zabezpieczenie budownictwa socjalistycznego, wzmocnienie nowych stosunków społecznych […]”. Współcześni badacze komunistycznego prawa karnego wyrażają ów pogląd precyzyjniej: „[…] Komuniści nigdy nie ukrywali, że prawo karne ma odegrać istotną rolę w realizacji politycznych i gospodarczych celów nowej władzy w budowie podstaw ustroju powojennej Polski. Wyznaczali mu funkcję niszczenia opozycji politycznej oraz kształtowania nowej rzeczywistości […]”. A. Wysz y nski: Teoria dowodów sądowych w prawie radzieckim.
Warszawa 1949, s. 27; A. Lit y ński: Podstawy prawa terroru. O niektórych zmianach w prawie karnym pierwszej dekady Polski Ludowej. W: Z dziejów sądów i prawa. Red. A. Lit y ński. Ka-towice 1992, s. 108.
6 Podobnie J. Wojciechowska: „[…] Przestępstwa kontrrewolucyjne wywodzą się z pojęcia
»kontrrewolucji«, charakterystycznego dla pierwszego okresu istnienia państwa radzieckiego, okresu wojny domowej i obcej interwencji […]”. J. Wojciechowska: Zdrada ojczyzny w polskim prawie karnym na tle porównawczym. Wrocław 1975, s. 30.
7 I. A nd rejew, L. Ler nell, J. Sawicki: Prawo karne Polski Ludowej. Wiadomości ogólne.
Warszawa 1954, s. 99, 100; J. Wojciechowska: Zdrada ojczyzny…, s. 32; M. Filar: W służbie utopii. 73 lata radzieckiego prawa karnego. Toruń 1992, s. 13, 14; P. K ładoczny: Prawo jako na-rzędzie represji w Polsce Ludowej (1944—1956). Prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu. Warszawa 2004, s. 54.
Zdaniem A. Bosiackiego, Przewodnie zasady ustawodawstwa karnego RFSRR zawierały pojęcie przestępstwa kontrrewolucyjnego, choć nie wyrażono ich do końca expressis verbis. Zob.
A. Bosiacki: Prawo stalinowskie i jego recepcja w Polsce 1944—1956 — zarys problematyki. W:
Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944—1956. Red. W. Kulesza, A. R zepliń-ski. Warszawa 2001, s. 41.
„pierwowzorem części ogólnej radzieckiego prawa karnego […]”9. Brak części szczególnej uniemożliwiał zatem odszukanie w Przewodnich zasadach… inte-resującego nas pojęcia.
Pierwsza ustawowa definicja przestępstwa kontrrewolucyjnego pojawiła się dopiero w kodeksie karnym RFSRR z 1922 r.10 Opis przestępstwa kontrrewo-lucyjnego znalazł się w art. 57 wspomnianego kodeksu11. Przyjęcie w 1924 r.
Konstytucji ZSRR spowodowało konieczność opracowania jednolitych zasad prawa karnego, implementowanych następnie do kodeksów karnych poszcze-gólnych republik związkowych. Uchwalone w tym samym roku Podstawowe zasady ustawodawstwa karnego ZSRR i republik związkowych12 przewidywa-ły, że kwestię przestępstw kontrrewolucyjnych będzie regulował ustawodawca związkowy13.
Postulat wyrażony w Podstawowych zasadach… z 1924 r. ostatecznie zre-alizowano w 1927 r. — wraz z przyjęciem Ustawy o przestępstwach przeciw-ko państwu. Postanowienia tej Ustawy włączono następnie do przeciw-kodeksów kar-nych wszystkich republik związkowych, w tym do kodeksu karnego RFSRR z 1926 r.14 Pojęcie przestępstwa kontrrewolucyjnego zawarto w art. 581 znoweli-zowanego k.k. RFSRR15.
9 I. A nd rejew, L. Ler nell, J. Sawicki: Prawo karne…, s. 100.
10 I. A nd rejew: Zarys prawa karnego państw socjalistycznych. Warszawa 1975, s. 99, 100;
J. Wojciechowska: Zdrada ojczyzny…, s. 34; P. K ładoczny: Prawo jako narzędzie…, s. 54, 55. 11 Według art. 57 k.k. RFSRR z 1922 r., za kontrrewolucyjne uznawano „wszelkie działania skierowane ku obaleniu, poderwaniu lub osłabieniu Władzy Robotniczo-Włościańskiej Sowietów i Rządu Robotniczo-Włościańskiego opartego na Konstytucji Sowieckiej, jak również działania skierowanie ku wspomaganiu tej części burżuazji międzynarodowej, która nie uznaje nadcho-dzącego, w miejsce kapitalizmu, równouprawnienia komunistycznego systemu własności, i która dąży do osłabienia tego ostatniego drogą interwencji lub blokady, szpiegowania, finansowania prasy itp. Za kontrrewolucyjne poczytuje się również i takie działanie, które aczkolwiek nieskie-rowane bezpośrednio ku osiągnięciu wyżej wskazanych celów, jednak z wiedzą sprawcy przedsta-wia się jako zamach na zasadnicze polityczne lub gospodarcze zdobycze rewolucji proletariackiej […]”. Kodeks karny Republik Sowieckich. Warszawa 1926, s. 66.
12 I. A nd rejew, L. Ler nell, J. Sawicki: Prawo karne…, s. 105; J. Wojciechowska:
Zdrada ojczyzny…, s. 35.
13 J. Wojciechowska: Zdrada ojczyzny…, s. 35.
14 I. A nd rejew, L. Ler nell, J. Sawicki: Prawo karne…, s. 107, 108; I. A nd rejew: Zarys prawa karnego…, s. 100; J. Wojciechowska: Zdrada ojczyzny…, s. 35.
15 Zgodnie z art. 581 k.k. RFSRR, prawodawca radziecki uznawał za kontrrewolucyjne
„wszelkie działanie skierowane ku obaleniu, poderwaniu lub osłabieniu władzy robotniczo-włoś-ciańskiej sowietów i robotniczo-włościańskich rządów Związku S.S.R., rządów republik związko-wych i autonomicznych, obranych przez te sowiety na podstawie konstytucji S.S.R. i konstytucji republik związkowych, lub ku poderwaniu lub osłabieniu zewnętrznego bezpieczeństwa Związku S.S.R. i zasadniczych gospodarczych, politycznych i narodowościowych zdobyczy rewolucji pro-letariackiej. Wobec międzynarodowej solidarności interesów wszystkich ludzi pracy takie dzia-łania uznawane są za kontrrewolucyjne także i wówczas, gdy są skierowane przeciwko każdemu
Przedmiotem rodzajowym omawianego przestępstwa były: dyktatura klasy robotniczej, bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne Związku Radzieckiego oraz podstawowe zdobycze rewolucji16. Ponadto wskazywano na bezpieczeń-stwo wewnętrzne i zewnętrzne „w imię proletariackiego internacjonalizmu — każdego innego państwa mas pracujących […]”17.
Zgodnie z literalnym rozumieniem znowelizowanego art. 581 k.k. RFSRR (w polskim tłumaczeniu z 1928 r.), strona przedmiotowa przestępstwa kontr-rewolucyjnego obejmuje jedynie działanie. W późniejszych przekładach art.
581 zwrot „wszelkie działanie” zastąpiono sformułowaniem „wszelki czyn”1. kodeksu21, a będącej tradycyjnym elementem ówczesnego radzieckiego prawa karnego22.
Podmiotem czynu zabronionego, opisanego w art. 581 k.k. RFSRR, była osoba, którą radziecka nauka prawa karnego określała mianem „wroga ludu”23
innemu państwu ludzi pracy, chociażby to państwo nie wchodziło w skład Związku S.S.R. […]”.
Kodeks karny Rosji Sowieckiej 1927. Warszawa 1928, s. 36.
16 M. Lit y ński: Przestępstwa przeciwko Państwu Ludowemu. Łódź—Warszawa 1960, s. 42; H. Popławski: Przestępstwa przeciwko podstawowym interesom politycznym PRL. War-szawa—Poznań 1989, s. 11; P. K ładoczny: Prawo jako narzędzie…, s. 63, 64.
17 M. Lit y ński: Przestępstwa przeciwko…, s. 42.
1 Ibidem.
19 Ibidem; P. K ładoczny: Prawo jako narzędzie…, s. 66.
20 P. K ładoczny: Prawo jako narzędzie…, s. 66.
21 Według art. 16 k.k. RFSRR z 1926 r., gdy „jakiekolwiek społecznie niebezpieczne działanie nie jest wprost przewidziane w kodeksie niniejszym, wówczas zasadę i zakres odpowiedzialności za nie określa się zgodnie z tymi artykułami kodeksu, które przewidują przestępstwa najbardziej podobne co do rodzaju […]”. Kodeks karny…, s. 24.
22 Wcześniej zasadę analogii legis zawierał art. 10 k.k. RFSRR z 1922 r., według którego
„w razie braku w Kodeksie Karnym bezpośrednich wskazówek co do poszczególnych rodzajów przestępstw, wymierza się kary względnie środki ochrony socjalnej zgodnie z tymi artykułami Kodeksu Karnego, które przewidują przestępstwa najbardziej podobne co do doniosłości i rodza-ju, z zachowaniem przepisów ogólnej części niniejszego Kodeksu […]”. Przyczyn jej wprowa-dzenia do kodeksu upatrywano w tym, że „w warunkach zażartej walki klasowej zasada analogii uczyniła z kodeksu narzędzie bardziej skuteczne, sprzyjała uchwyceniu tych czynów społecznie niebezpiecznych, których w warunkach przebudowy społeczeństwa ustawodawca nie zdołał prze-widzieć w kodeksie […]”. Współcześnie twierdzi się, że „podobne reguły były najzupełniej zgodne z przemyślaną koncepcją bolszewickiego prawodawstwa moderowania skali terroru zależnie od politycznych potrzeb […]”. Kodeks karny…, s. 49; I. A nd rejew, L. Ler nell, J. Sawicki: Prawo karne…, s. 51; A. Bosiacki: Prawo stalinowskie…, s. 40.
23 H. Popławski: Przestępstwa przeciwko…, s. 12; P. K ładoczny: Prawo jako narzę-dzie…, s. 68.
lub „wroga socjalizmu”24. Zastosowane nazewnictwo miało wskazywać na wy-jątkowo negatywny charakter sprawców omawianych przestępstw, których czy-ny miały stanowić zagrożenie dla podstawowych zasad ustroju państwa radzie-ckiego — decydujących o jego wyjątkowości.
Strona podmiotowa wymagała ustalenia w takim czynie zamiaru kontrre-wolucyjnego. Początkowo przedstawiciele radzieckiej nauki prawa karnego gło-sili pogląd, że omawianego przestępstwa można dopuścić się zarówno w zamia-rze bezpośrednim, jak i ewentualnym. Stanowisko to znajdowało potwierdzenie w orzeczeniu Sądu Najwyższego ZSRR ze stycznia 1928 r., zgodnie z którym analizowane przestępstwo zachodziło wówczas, „gdy osoba, która je popełniła, mimo że nie dążyła bezpośrednio do kontrrewolucyjnego celu, świadomie li-czyła się z jego osiągnięciem albo powinna była przewidzieć społecznie niebez-pieczny charakter następstw swoich czynów […]”25. Wyłom w prezentowanych ówcześnie poglądach poczyniła uchwała, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego ZSRR w grudniu 1938 r. Wyodrębniła ona z prze-pisów art. 58 k.k. RFSRR pewne czyny zabronione, które można było popełnić jedynie z zamiarem bezpośrednim26.
W późniejszym radzieckim piśmiennictwie prawniczym wskazywano, że problemy dotyczące strony podmiotowej przestępstwa kontrrewolucyjnego wy-nikały z niedostatecznego zdefiniowania pojęcia „pobudki” i „celu” kontrrewo-lucyjnego27.
Pojęcie przestępstwa kontrrewolucyjnego obowiązywało w radzieckim pra-wie karnym do grudnia 1958 r. Uchwalona wówczas ogólnozwiązkowa Usta-wa o odpowiedzialności karnej za przestępstUsta-wa przeciwko państwu nie użyUsta-wa omawianego terminu. Obowiązujący k.k. RFSRR z 1926 r., którego rozdział pierwszy części szczególnej poświęcono czynom kontrrewolucyjnym, zastąpio-no k.k. RFSRR z 1960 r. Jego analogicznemu rozdziałowi nadazastąpio-no tytuł Szcze-gólnie niebezpieczne przestępstwa przeciwko państwu, eliminując de facto z ra-dzieckiego porządku prawnego pojęcie przestępstwa kontrrewolucyjnego2.
W okresie powojennym przedstawiciele polskiej nauki prawa karnego gło-sili pogląd, że radzieckie prawo karne należało traktować jako źródło „do-świadczeń w wykuwaniu zasad socjalistycznego prawa karnego”, gdyż jest ono
24 H. Popławski: Przestępstwa przeciwko…, s. 12.
25 Cyt. za: R. Conquest: Wielki terror. Warszawa 1997, s. 317.
26 Szerzej M. Lit y ński: Przestępstwa przeciwko…, s. 43—45; P. K ładoczny: Prawo jako narzędzie…, s. 65—68.
27 M. Lityński przytoczył jeden z ówczesnych poglądów, zgodnie z którym „w radzieckiej literaturze prawniczej niedostatecznie rozróżnia się takie pojęcia pokrewne, jak pobudka i cel.
Podczas gdy jedni karnicy starają się przeprowadzić rozróżnienie między karno-prawnym znacze-niem tych pojęć, inni nie przeprowadzają w sposób precyzyjny rozgraniczenia między pobudką a celem, a niekiedy wprost utożsamiają je ze sobą […]”. M. Lit y ński: Przestępstwa przeciwko…, s. 45.
2 Ibidem; H. Popławski: Przestępstwa przeciwko…, s. 12.
„pierwowzorem nowego w swej treści i formie socjalistycznego prawa karnego […]”29. Ostatecznie władze zdecydowały się nie wprowadzać do polskiego pra-wa karnego wszystkich rozwiązań funkcjonujących w prawie radzieckim. Do-konano natomiast „selektywnej recepcji” pewnych zasad oraz nowych środków karnych30.
Jednym z elementów radzieckiego dorobku prawnego, który wprowadzono do polskiej nauki prawa karnego, było pojęcie przestępstwa kontrrewolucyjne-go. Omawiany termin był dotychczas obcy polskiemu ustawodawcy31, przedsta-wiciele nauki prawa zaś nie poruszali tego zagadnienia niemal przez cały okres istnienia Polski Ludowej32.
Pojęcie przestępstwa kontrrewolucyjnego wprowadzono do polskiej rze-czywistości na podstawie wytycznych Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Naj-wyższego Sądu Wojskowego z 19 grudnia 1952 r.33 Niewątpliwie wpływ na sformułowanie wytycznych miała ówczesna teoria radzieckiego prawa karnego i dorobek ustawodawczy ZSRR w omawianym zakresie34.
29 I. A nd rejew, L. Ler nell, J. Sawicki: Prawo karne…, s. 95.
30 Wśród nieznanych polskiemu prawodawcy środków karnych należałoby wymienić m.in.
całkowitą konfiskatę mienia lub kierowanie osób skazanych do pracy przymusowej w obozach pracy. Nie wprowadzono również de iure zasady analogii, chociaż przestępstwa o charakterze politycznym ujmowano na tyle szeroko, że organa wymiaru sprawiedliwości miały możliwość stosunkowo swobodnego orzekania. Zob. A. Bosiacki: Prawo stalinowskie…, s. 46.
31 W pierwszych miesiącach istnienia Polski Ludowej obywatele polscy przebywający na ob-szarze bezpośrednich działań wojennych mieli możliwość zapoznania się z pojęciem przestępstwa kontrrewolucyjnego. Na podstawie art. 7 porozumienia zawartego między PKWN a rządem ra-dzieckim wódz naczelny Armii Czerwonej przejął jurysdykcję nad obywatelami polskimi, którzy w „strefie działań wojennych” popełnili przestępstwa przeciwko wojskom radzieckim. W spra-wach tych stosowano przepisy prawa karnego ZSRR — zwłaszcza art. 58 k.k. RFSRR, który zawierał definicję pojęcia przestępstwa kontrrewolucyjnego. Zob. A. Lit y ński: Ustawodawstwo karne w pierwszych latach Polski Ludowej. W: Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944. Red. A. Ajnen kiel. Wrocław 1998, s. 124; Idem: O prawie i sądach początków Pol-ski Ludowej. Białystok 1999, s. 58—63.
32 Odmienny pogląd wyrażał H. Popławski: „Należy zaznaczyć, że pojęciem takim posługi-wano się również w Polsce w latach 1948—1955 dla określenia przestępstw przeciwko państwu, jakkolwiek ustawodawstwo nasze takiego określenia nie wprowadziło […]”. Niestety, Autor nie przedstawił żadnych materiałów potwierdzających, że w latach 1948—1952 omawianym ter-minem posługiwała się polska nauka prawa. Zob. H. Popławski: Przestępstwa przeciwko…, s. 12.
33 Zbiór orzeczeń Najwyższego Sądu Wojskowego. Red. L. Hochberg. Warszawa 1954, s. 19.
34 M. Lityński pisał o przyjęciu wytycznych: „Podobnie jak praktyka budownictwa socja-listycznego w Polsce Ludowej oparła się na doświadczeniu Związku Radzieckiego, tak i polska nauka prawa oraz praktyka Najwyższego Sądu Wojskowego sięgnęły po te wzory. Biorąc pod uwagę charakter naszego Państwa oraz doświadczenie walki z wrogiem klasowym, Najwyższy Sąd Wojskowy wprowadził do polskiej terminologii nowe, nieznane naszemu ustawodawcy ani z nazwy, ani z definicji pojęcie — przestępstwa kontrrewolucyjnego […]”. M. Lit y ński: Prze-stępstwa przeciwko…, s. 40.
Przedmiot rodzajowy przestępstwa kontrrewolucyjnego określono niezwy-kle szeroko. Obejmował on Polską Rzeczpospolitą Ludową, będącą państwem demokracji ludowej, która opierała się na dyktaturze klasy robotniczej. Wśród pozostałych przedmiotów przestępstwa, wymienionych w wytycznych Najwyż-szego Sądu Wojskowego (NSW), znalazły się: ustrój polityczny i społeczno-go-spodarczy, władza ludowa i podstawy ekonomiczne Polski Ludowej. Przestęp-stwem kontrrewolucyjnym mógł być ponadto czyn godzący w niezawisłość i bezpieczeństwo państwa polskiego35.
Należy stwierdzić, że przedmiot omawianego przestępstwa zasadniczo po-krywał się z zakresem art. 581 k.k. RFSRR z 1926 r. Zarówno radziecki usta-wodawca, jak i sędziowie NSW dokonali nieprecyzyjnego określenia przedmio-tu czynu kontrrewolucyjnego. Stwarzało to organom orzeczniczym możliwość jego elastycznego interpretowania — uzależnionego od aktualnych potrzeb (za-zwyczaj natury politycznej).
Zgodnie z wytycznymi, strona przedmiotowa przestępstwa obejmowała
„każdy czyn godzący w rodzajowy przedmiot przestępstwa kontrrewolucyjnego […]”. Zatem mogło być ono popełnione zarówno wskutek działania, jak i za-niechania36.
Podmiotem przestępstwa — analogicznie do poglądów radzieckiej nauki prawa karnego — był „wróg”. Jednak w polskiej rzeczywistości osobę popeł-niającą omawiane przestępstwo określano mianem „wroga Polski Ludowej”37. Wprowadzone pojęcie mogło służyć pewnemu oddziaływaniu psychologiczne-mu na społeczeństwo. Podkreślało, że osoba popełniająca przestępstwo kontr-rewolucyjne jest szczególnie negatywnie usposobiona i niebezpieczna dla prze-mian zachodzących w powojennej Polsce. W takim przypadku oczekiwanym efektem powinno być usunięcie danej osoby poza nawias społeczeństwa lub przynajmniej czasowe jej odseparowanie od dotychczasowej wspólnoty3.
Wytyczne NSW podkreślały, że określone przestępstwa kontrrewolucyjne są tożsame z pewnymi szczególnie niebezpiecznymi przestępstwami przeciw-ko właściwemu wyprzeciw-konywaniu zarządu państwowego, z przestępstwami służ-bowymi, z czynami wymierzonymi w interes gospodarczy państwa. Ponadto były one identyczne z pewnymi czynami, które prawodawca ludowy opisał
35 Zbiór orzeczeń…, s. 20; zob. też: Z. Ziemba: Prawo karne Polski Ludowej w latach 1944—1956. W: Stalinizm. Red. J. Kurczewski. Warszawa 1989, s. 100, 101; P. K ładoczny:
Prawo jako narzędzie…, s. 129; R. Kopydłowski: Karnoprawna ocena orzecznictwa Wojsko-wego Sądu RejonoWojsko-wego w Łodzi. W: Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi. Red. J. Wróbel, J. Że-lazko. Warszawa 2004, s. 151.
36 Zbiór orzeczeń…, s. 20; zob. też Z. Ziemba: Prawo karne…, s. 101; P. K ładoczny: Pra-wo jako narzędzie…, s. 129; R. Kopydłowski: Karnoprawna ocena…, s. 151.
37 Ibidem.
3 Prezentowanych rozważań teoretycznych nie należy utożsamiać z elementami polityki kar-nej, lecz z dziedziną psychologii społecznej.
w Kodeksie karnym Wojska Polskiego z 1944 roku i Dekrecie o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa z 13 czerwca 1946 r.
Podział między przestępstwami kontrrewolucyjnymi a przestępstwami niema-jącymi tego charakteru odbywał się zgodnie z linią, wyznaczaną przez stronę podmiotową danego przestępstwa. Strona podmiotowa była natomiast determi-nowana występowaniem pobudek wrogich Polsce Ludowej (tzn. kontrrewolu-cyjnych) bądź niemających tego charakteru39.
Według M. Lityńskiego, pogląd ów należało tłumaczyć tym, że „o ile od-różnienie czynów pierwszego rodzaju od innych przestępstw może nastąpić tylko na podstawie znamion strony przedmiotowej (a wprowadzenie zależy od prawodawcy), o tyle drugi rodzaj czynów różnić się musi od podobnych stanów faktycznych jakimś elementem strony podmiotowej […]”. Ponadto zaznaczył, że skoro postulowanego elementu nie wprowadził ustawodawca40, musiały to uczynić nauka prawa i orzecznictwo41.
Stronę podmiotową przestępstwa kontrrewolucyjnego determinowało pojęcie pobudki, której precyzyjnemu zdefiniowaniu sędziowie NSW poświęcili sporo miejsca w omawianych wytycznych42. Podkreślano, że to pobudki, którymi kie-rował się sprawca czynu, decydują, czy w konkretnym przypadku organ wy-miaru sprawiedliwości ma do czynienia z przestępstwem kontrrewolucyjnym43. Natomiast pobudki decydowały o podjęciu przez sprawcę tzw. zamiaru kontr-rewolucyjnego, który prowadził do urzeczywistnienia celu kontrrewolucyjnego.
Według wytycznych, wymienionych pojęć nie należało z sobą utożsamiać, co
39 Zbiór orzeczeń…, s. 20; zob. też Z. Ziemba: Prawo karne…, s. 101; P. K ładoczny: Pra-wo jako narzędzie…, s. 130—132.
40 W ówczesnym piśmiennictwie prezentowano również pogląd, zgodnie z którym polski ustawodawca wyodrębnił przestępstwa kontrrewolucyjne na podstawie kryteriów materialnych i proceduralnych: „Szczególnie niebezpieczny dla władzy ludu charakter zbrodni kontrrewolu-cyjnych podkreślony jest w ustawach nie tylko przez bardzo surowe sankcje karne, przewidujące w większości przypadków wiążącą sędziego dolną granicę kary (np. czas nie krótszy od 5 lat), lecz również i przez to, że sądem właściwym dla sprawców tych przestępstw jest z mocy ustawy sąd wojskowy […]”. H. Ch mielewski: Przestępstwa przeciwko narodowi i państwu ludowemu.
Warszawa 1953, s. 39.
41 M. Lit y ński: Przestępstwa przeciwko…, s. 50.
42 Pobudki rozumiano jako wszelkiego rodzaju „pragnienia i dążenia, wynikające z nastro-jów i poglądów, które pobudzają człowieka do takiego czy innego działania, zachowania się, po-stępowania. Pobudki wyrażają stosunek człowieka do otaczającego go środowiska społecznego.
Pobudki, kierując postępowaniem człowieka, nadają jego czynom określoną treść klasowo-poli-tyczną […]”. Zbiór orzeczeń…, s. 20, 21.
43 Według omawianych wytycznych, „ustalenie charakteru pobudek każdego przestępstwa jest nader ważne, pozwala określić charakter winy sprawcy, ma istotny wpływ na jego odpowie-dzialność karną i decyduje o stopniu społecznego niebezpieczeństwa danego czynu i sprawcy […]”. Zatem ustalenie pobudek, jakimi sprawca kierował się w chwili popełnienia czynu zabronio-nego, pozwalało nadać przestępstwu charakter przestępstwa kontrrewolucyjnego albo przestęp-stwa pozbawionego takiego zabarwienia. Ibidem, s. 21.
potwierdzał końcowy wniosek — regulujący ich wzajemne relacje44. Zamiar kontrrewolucyjny mógł przybrać postać zamiaru bezpośredniego lub zamiaru ewentualnego45, co stanowi przykład korzystania przez sędziów NSW z dorob-ku orzeczniczego Sądu Najwyższego ZSRR46.
Dzisiaj uważa się, że poświęcenie niemal pełnej objętości wytycznych z
Dzisiaj uważa się, że poświęcenie niemal pełnej objętości wytycznych z