Zakres kompetencji, obowiązków i uprawnień Komendanta był przez cały czas trwania powstania bardzo szeroki. Przede wszystkim był dowódcą wszyst-kich jednostek stanowiących garnizon Warszawy, a także osłaniających War-szawę od zachodu i południa (Dąbrowski do 1 maja, a następnie Hauman), oraz na tzw. froncie nadnarwiańskim21. Ich komendanci obowiązani byli składać mu
17 T. Korzon: Wewnętrzne dzieje…, T. 6, s. 139, 140.
1 Mokronowski przez niemal cały czas musiał powściągać zapędy ofensywne płk. Walente-go KwaśniewskieWalente-go na froncie nadnarwiańskim. Zob. A. Skał kowski: Obrona Narwi w r. 1794.
W: Z dziejów insurekcji 1794 r…, passim; J. Szczepański: Przebieg insurekcji kościuszkowskiej na północnym Mazowszu. W: Powstanie 1794 roku. Dzieje i tradycja. Studia i szkice w dwustule-cie. Red. H. Szwan kowska. Warszawa 1996, s. 54, 55.
19 J.J. Patz: Z okien ambasady saskiej…, depesza nr 35, 3 maja, s. 73.
20 Nakaz wojskowym stawienia się do ich korpusów, 21 kwietnia. APK, T. 1, s. 16.
21 Wojska skoncentrowane w Warszawie i w obrębie Księstwa traktowane były jako kolejna dywizja armii powstańczej. W rzeczywistości nigdy nie wystąpiła ona na polu walki jako zwarta jednostka. Komendant Siły Zbrojnej dowodził jej poszczególnymi jednostkami z Warszawy za pomocą instrukcji i rozkazów, nie dowodząc nigdy dywizją w polu. Oddziały tworzone i konsy-stujące na terenie Księstwa Mazowieckiego traktowane były jako odwód armii głównej. Wysłanie Haumana, pułkownika, z wojskiem, 27 kwietnia. APK, T. 1, s. 62; A. Skałkowski: Obrona Narwi w r. 1794…, s. 43, 50, 52; S. Herbst: Z dziejów wojskowych…, s. 145—149; W. Mik uła:
Obrona Warszawy w powstaniu kościuszkowskim 1794 r. Warszawa 2003, s. 34—36; Idem: Pol-ska sztuka wojenna w powstaniu kościuszkowskim 1794 r. T. 1. Warszawa 2004, s. 90, 146, 147.
raporty z prowadzonych przez siebie działań22. W praktyce raporty i doniesie-nia odnośnie do własnych działań i ruchów przeciwnika sporządzali także inni dowódcy, operujący poza terenem Księstwa23. Raporty składały również bez-pośrednio komisje porządkowe do Rady oraz komendanci pomniejszych jedno-stek, w tym pospolitego ruszenia czy oddziałów lokalnych. Doniesienia te Rada przekazywała Komendantowi24.
Wspólnie z Radą, na podstawie przedstawionych przez inżynierów woj-skowych planów obwarowań miasta, gen. Mokronowski wypracował założenia ufortyfikowania Warszawy, nadzorując budowę umocnień25. Będąc naczelnym dowódcą wojsk w Warszawie i odpowiedzialnym za zabezpieczenie stolicy przed napaścią nieprzyjaciela, już 20 kwietnia Mokronowski wydał rozkaz Obrona Warszawy, dotyczący bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego miasta. Zawierał on zasady rekrutacji, organizacji milicji, zaopatrzenia maga-zynów wojskowych, a także systemu alarmowego na wypadek niebezpieczeń-stwa. System alarmowy w praktyce się nie sprawdził, co ujawniły zwłaszcza wydarzenia z 8 maja. Dlatego już następnego dnia Komendant wydał roz-kaz modyfikujący dotychczasowy system, strofując w nim niektórych ofice-rów za ich zachowanie w chwili zagrożenia26. Kolejne zalecenia alarmowe ogłosił 16 maja27. W zakresie pracy organizacyjnej Komendant z ramienia Rady nadzorował formowanie nowych jednostek, ich dyslokację, rozdziela-nie broni i środków na potrzeby wojska. Z tego względu ogłaszał rozkazy dzienne skierowane do oficerów i żołnierzy garnizonu warszawskiego2. Stan poszczególnych oddziałów składających się nań był niezadowalający, głównie
22 Np. Gen. Stanisław Woyczyński do gen. Mokronowskiego, 5 maja; Raport powinny płk.
Haumana do gen. Mokronowskiego, Mogielnica, 5 maja; Raport powinny wicebryg. Dąbrowskie-go do gen. MokronowskieDąbrowskie-go, Grójec, 20 maja. AGAD, Milit. Jabł., sygn. 161, 162, k. 3; 186, k. 2, 4;
A. Skał kowski: J.H. Dąbrowski przed wyprawą…, s. 33.
23 Np. listy gen. Józefa Zajączka do Mokronowskiego spod Chełma na początku czerwca, gdzie przedstawia ruchy rosyjskiego korpusu Derfeldena przed bitwą pod Chełmem (6 czerwca).
AGAD, Milit. Jabł.
24 Raport Karola Wodzińskiego i Józefa Komierowskiego do Rady Zastępczej Tymczasowej, po 1 maja; Gen. mjr ziemi bielskiej Andrzej Karwowski do Rady Zastępczej Tymczasowej, Bielsk, 17 maja. AGAD, AKP, sygn. 253, k. 59 i nast., 88, 89; Komisja Porządkowa Ziemi Liwskiej do Rady Zastępczej Tymczasowej, Liw, 13 maja. AGAD, AKP, sygn. 241, k. 274.
25 Zabezpieczeniem Warszawy systemem umocnień Mokronowski zajął się nazajutrz po zwycięstwie insurekcji. Już 20 kwietnia informował Radę, że zajmuje się tym problemem. Gen.
Mokronowski do RZT, Warszawa, 20 kwietnia. AGAD, AKP, sygn. 241, k. 3; T. Korzon: We-wnętrzne dzieje…, T. 6, s. 137.
26 Journal dywizji…, s. 126, 127.
27 Ibidem, 16 maja, s. 129; T. Korzon: Wewnętrzne dzieje Polski…, T. 6, s. 149; S. Herbst:
Z dziejów wojskowych…, s. 297, 298.
2 Zob. Dziennik Wojskowy Komendanta Siły Zbrojnej Narodowej Warszawy i Księstwa Mazowieckiego gen. ljtn. Stanisława Mokronowskiego. AGAD, Milit. Jabł., sygn. 108, k. 1—90;
Journal dywizji…, s. 115—143 (rozkazy Mokronowskiego).
z uwagi na niedobory osobowe i braki w wyszkoleniu29. „Na przełożenie JW.
Mokronowskiego” zarządzono pobór rekruta z Warszawy i ziem Księstwa.
Do pełnego stanu garnizonu przewidzianego etatem brakowało 4840 kan-tonistów30. Przeznaczeni oni byli głównie do uzupełnienia funkcjonujących już jednostek liniowych. Rekruci z okolicznych ziem mieli tworzyć nowo powoływane oddziały. Kanoniści byli szkoleni już w czasie przemarszu do pułku, a następnie w poszczególnych jednostkach. Dowódcy tychże, zgodnie z rozkazem Mokronowskiego z 22 kwietnia, obowiązani byli składać raporty dotyczące wyszkolenia żołnierzy31. Komendant niejednokrotnie wyrażał swój sprzeciw i napominał oficerów winnych tolerowania bądź wręcz przyzwala-nia na werbunek niezgodny z prawem, z użyciem przemocy wobec rekrutów, albo też w stosunku do osób, których pobór nie obejmował32. Ogólny nad-zór nad wyćwiczeniem, wyposażeniem oraz organizacją służby wojskowej miał Komendant33. W samej Warszawie osobiście regulował pełnienie służby przez oficerów i żołnierzy, dyslokację jednostek w obrębie miasta, system wart, a także szkolenie rekrutów34. Wielokrotnie napominał i dyscyplinował oficerów i żołnierzy, u których zauważył braki lub uchybienia w pełnionych obowiązkach35. Już 18 kwietnia wydał pierwszy rozkaz dotyczący rozłoże-nia poszczególnych oddziałów. Zarządził, by armaty pozostawiono na swym miejscu. Odwołanie każdej z nich mogło nastąpić jedynie na wyraźny rozkaz Komendanta36. Aby uporządkować przydział i funkcjonowanie inżynierów
29 Dowództwo powstańcze postanowiło rozbudować „korpusy i regimenta konsystujące w Warszawie” według etatu z 1789 r. A. Zahorski: Warszawa w powstaniu…, s. 94. Był to etat uchwalony na Sejmie Wielkim, 22 października 1788 r. Volumina Legum. T. 9. Kraków 1889, s. 55, 113—132; Journal dywizji…, 18 maja, s. 131. Kościuszko zakładał utworzenie 10-tysięcznej armii jeszcze przed powstaniem.
30 Rekrut z Warszawy uchwalony, 23 kwietnia. APK, T. 1, s. 33.
31 Gen. Stanisław Woyczyński do gen. Mokronowskiego, 5 maja. AGAD, Milit. Jabł., sygn.
186, k. 2, 4; Journal dywizji…, 20 maja, s. 132.
32 Journal dywizji…, 2, 3, 14, 17 maja, s. 123, 129, 130. Zwracał już na to uwagę Kościuszko w ordynansie do Rady Zastępczej z 8 maja. APK, T. 3, s. 25; T. Korzon: Wewnętrzne dzieje…, T. 6, s. 147, 148; W. Mik uła: Obrona Warszawy…, s. 44, 45.
33 A. Zahorski: Warszawa w powstaniu…, s. 99. Komendant dużą wagę przywiązywał do solidnego szkolenia rekrutów, a także dyscypliny oficerów, czego wyrazem może być rozkaz Mo-kronowskiego do dowódców nowo powstałych oddziałów, aby przykładali się do szkolenia rekru-tów, a nie używali ich do prywatnych posług. W jednym z rozkazów przekazał oficerom przepisy musztry opracowane dla kosynierów. Journal dywizji…, 9 maja, 14 maja, 6 czerwca, 7 czerwca, s. 126, 129, 139, 140.
34 Dziennik Wojskowy Komendanta…, AGAD, Milit. Jabł., sygn. 108, passim.
35 Journal dywizji…, 29 kwietnia, 19 maja, 21 maja, s. 120, 131, 132.
36 Dziennik Wojskowy Komendanta… AGAD, Milit. Jabł., sygn. 108, k. 8. Względem nie-ruszania miejscowych armat, 23 kwietnia. APK, T. 1, s. 35. Oczywiście, dyslokacja oddziałów zmieniała się stosownie do okoliczności i potrzeb, choćby z racji niestałości składu garnizonu Warszawy. Journal dywizji…, 2 maja, s. 123; A. Zahorski: Uzbrojenie i przemysł zbrojeniowy w powstaniu kościuszkowskim. Warszawa 1957, s. 188.
wojskowych, pod koniec kwietnia przepisał nowy etat korpusu inżynierów koronnych37. Przez cały czas insurekcji garnizon stolicy nie był jednolity.
Oddziały lepiej wyszkolone i wyposażone wysyłane były na kilka odcinków frontu wokół Warszawy, do podległych Komendantowi dywizji osłaniających rejon Księstwa3.
Uzupełnieniem armii regularnej miały być, w zamyśle autorów planów powstańczych, wzorem innych państw, różnorodne formy wojsk improwizo-wanych. Jedną z nich było pospolite ruszenie. Udział w pospolitym ruszeniu miał mieć cały naród, bez względu na stan społeczny i pochodzenie. Z uwagi na brak broni podstawą uzbrojenia miały się stać kosa i pika39. Pierwsze akty dotyczące powołania, organizacji i szkolenia oddziałów pospolitego rusze-nia ogłosiła Komisja Porządkowa Krakowska 25 i 28 marca, zmodyfikowane i ujednolicone zarządzeniem z 14 kwietnia40. Jednostką organizacyjną pospo-litego ruszenia, wedle Zalecenia Kościuszki z 25 marca oraz zarządzenia Ko-misji Porządkowej Krakowskiej z 28 marca, miała być parafia.
W stolicy Rada Zastępcza Tymczasowa początkowo przyjęła nieco odmien-ne rozwiązania, starając się przede wszystkim „bezpieczeństwo obywatelów i mieszkańców miasta Warszawy zapewnić”41. Na polecenie Naczelnika z 25 kwietnia, po obradach z 3 maja, w dniu następnym wydała uchwałę odnośnie do pospolitego ruszenia w Księstwie Mazowieckim. Rozporządzenie Rady
mia-37 AGAD, AKP, sygn. 252, k. 101.
3 Były to dwie dywizje wchodzące w skład tzw. Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego.
Jedną z ramienia Komendanta dowodził gen. Cichocki (25 VI—11 VIII), po nim gen. Jakub Jasiń-ski — podporządkowany bezpośrednio Kościuszce (do 13 IX), potem (13 IX—3 X) gen. Stanisław Woyczyński i wreszcie gen. Grabowski. Dywizja liczyła 6 373 ludzi i 30 dział. Operowała na tzw. froncie nadnarwiańskim. Druga dywizja nigdy nie wystąpiła razem. Jej oddziały były poroz-rzucane po komendach generałów Siemińskiego, Kralewskiego, Piotrowskiego i Dąbrowskiego.
Liczyła ok. 4 400 żołnierzy, bez oddziałów odesłanych na stałe do dywizji gen. Mokronowskiego i Sierakowskiego. Była dywizją rezerwową. K. Bauer: Wojsko koronne…, s. 33, 34; A. Skał-kowski: Obrona Narwi w r. 1794…, passim. W początkowej fazie powstania Komendant wysyłał różne drobne komendy na zagrożone, a niebronione odcinki frontu, np. oddział płk. Filipa Hauma-na wysłał Hauma-na południe od Warszawy.
39 Pierwszy praktyczny egzamin kosa i pika zdały w bitwie pod Racławicami, 4 kwietnia.
Odtąd miały już towarzyszyć wszystkim zrywom powstańczym aż do 1863 r. A. K raushar:
Barss — palestrant warszawski, jego misja polityczna we Francji 1793—1800. Lwów 1903, s. 66;
J. Kowecki: Pospolite ruszenie w insurekcji 1794 r. Warszawa 1963, s. 71, 72.
40 Komisja Porządkowa Województwa Krakowskiego, list okólny do obywatelów wojewódz-twa krakowskiego o uzbrojeniu się, dostawieniu rekruta, furażu i opłacenie poboru tymczasowego wydany, 25 marca; Komisja Porządkowa Województwa Krakowskiego, Nakaz uzbrojenia wszyst-kich mieszkańców, dostawienia rekruta konnego, odbywania musztry i ścigania nieprzyjaciół, 14 kwietnia; T. Kościuszko. Jego odezwy i raporta…, s. 51—55, 97—100; J. Kowecki: Pospolite ruszenie…, s. 79—81.
41 Urządzenie względem wart przez obywateli odprawiać się mających, 21 kwietnia. APK, T. 1, s. 14, 15.
no wszędzie „z ambon publikować”42. Obowiązkowi uczestniczenia w partiach pospolitego ruszenia podlegać mieli wszyscy mieszkańcy miast i wsi Księstwa Mazowieckiego, „bez żadnej ekscerpcji”, w wieku od 15 do 50 lat. Całe po-spolite ruszenie Księstwa Mazowieckiego podporządkowano Komendantowi Siły Zbrojnej. Jemu pozostawiano decyzję o powoływaniu ludności na tzw. wy-prawy. Zasięg terytorialny pospolitego ruszenia ograniczał się do jednej wsi, w wyjątkowych przypadkach obejmował powiat. Powoływać je miano tylko w przypadku zagrożenia. Urzędy i osoby odpowiedzialne za powołanie i uzbro-jenie pospolitego ruszenia miały składać raporty do Komisji Księstwa, ta zaś winna przekazywać je Radzie Zastępczej i Komendantowi. Winni zaniedbań mieli być sądzeni jak zdrajcy ojczyzny. Zarządzenia Komendanta mogły doraź-nie kontrolować komendy wojskowe na jego indywidualny rozkaz43.
Dowódcami partii pospolitego ruszenia na szczeblu powiatów, ziem i woje-wództw mieli być tzw. generałowie majorzy ziemiańscy44. Nominacje general-skie należały, zgodnie z Aktem powstania, do Naczelnika. W praktyce rzecz miała się jednak nieco inaczej. Na terenie Księstwa Mazowieckiego, z uwagi na nieobecność Kościuszki, Rada Zastępcza powierzyła nominacje na stopień generałów ziemiańskich Komendantowi Siły Zbrojnej. Mianowanie na komen-dantów pomniejszych oddziałów powierzono nawet deputacjom komisyjnym porządkowym45. Po utworzeniu Rady Najwyższej powrócono do założeń Aktu powstania, przedkładając Naczelnikowi do zaakceptowania dotychczasowe no-minacje z terenu Księstwa i Litwy, przedstawione jako tymczasowe46.
Zakres obowiązków Komendanta przewidywał także jego nadzór nad or-ganizacją i funkcjonowaniem milicji municypalnej. Niemal od pierwszego dnia powstania Mokronowski domagał się od Rady przyspieszenia działań na rzecz sformowania milicji municypalnej, która wzmogłaby siły obronne stolicy, ale
42 Kościuszko do Komisji Porządkowej Księstwa Mazowieckiego, 25 kwietnia. APK, T. 3, s. 17—19; APK, T. 2, s. 300, 302; Ogłoszenie pospolitego ruszenia, 4 maja. APK, T. 1, s. 106—109;
J. Kowecki: Pospolite ruszenie…, s. 79, 80, 90—92.
43 Ogłoszenie pospolitego ruszenia, 4 maja. APK, T. 1, s. 107, 109.
44 A. K raushar: Barss — palestrant warszawski…, s. 66, 67; Memoriał Kołłątaja o przygo-towaniach do powstania r. 1794 napisany dla Tomasza Wawrzeckiego. W: W. Tokarz: Ostatnie lata Hugona Kołłątaja. T. 2. Kraków 1905, s. 249, 250. Pierwsze znane patenty generałów ziemiań-skich pochodzą z 24 marca. Protokół patentów dla milicji wojewódzkich i powiatowych. APK, T. 3, s. 153 i nast.; APK, Wstęp, s. LXXI—LXXII. Ogółem w trakcie powstania wystawiono 74 nominacje, choć nie wszyscy podjęli obowiązki. W. Dzwonkowski wymienia 66 generałów zie-miańskich. J. Kowecki: Pospolite ruszenie…, s. 135, 136; W. Mik uła: Polska sztuka wojenna…, T. 1, s. 61, 62.
45 Ogłoszenie pospolitego ruszenia, 4 maja. APK, T. 1, s. 108; J. Kowecki: Pospolite rusze-nie…, s. 136. Dnia 8 maja RZT uchwaliła ordynację dla generałów ziemiańskich. APK, T. 2, s. 305.
Razem z patentem Komendant przesyłał nowo mianowanemu generałowi zadania i zalecenia, ja-kie ten miał wykonać.
46 J. Kowecki: Pospolite ruszenie…, s. 137. Od tej pory patenty generalskie wydawał wy-łącznie Naczelnik.
także odciążyła wojska regularne od obowiązków wartowniczych i pilnowania porządku w mieście47. Milicja miejska została utworzona na mocy uchwały Rady Zastępczej z dnia 9 maja48. Obowiązkowi poborowemu do tej mieszczańskiej for-macji podlegali wszyscy mężczyźni w wieku od 15 do 50 lat. Szefem milicji był Prezydent Warszawy Ignacy Wyssogota Zakrzewski. Komendant Siły Zbrojnej zatwierdzał osoby mianowane tysiącznikami, a także delegował do milicji ofi-cerów mających służyć im radą i pomocą. Do uprawnień Komendanta należało rozmieszczenie poszczególnych oddziałów milicji na wałach miejskich w przy-padku alarmu. Czwarta część formacji miała wówczas być w pogotowiu i cze-kać na rozkazy Komendanta. Po każdym alarmie naczelnicy tzw. hauptwachów mieli obowiązek udać się do Komendanta. Tysiącznicy byli obowiązani skła-dać raporty Komendantowi. Sygnałem alarmowym miały być strzały armatnie.
Pierwszy oddawano spod kolumny Zygmunta, na wyraźny rozkaz Komendanta.
Część milicji odchodzącej na wały podlegała Komendantowi, co było powodem nieporozumień i zadrażnień między nim a Prezydentem Zakrzewskim49.
Z chwilą wyzwolenia Warszawa stała się główną bazą powstania. W niej skupiała się produkcja broni i amunicji na potrzeby insurekcji. Po klęsce szcze-kocińskiej Warszawa ze swymi zasobami materiałowymi i ludnościowymi stała się centralnym punktem w planach obu wojujących stron. Aby sprostać potrze-bom armii operującej wokół stolicy, należało zintensyfikować produkcję bro-ni, amunicji i oporządzenia żołnierskiego. Priorytetową stawała się produkcja dział. Osobą odpowiedzialną za wszystkie wymienione zadania był Komendant Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego.
47 Gen. Mokronowski do RZT, Warszawa, 20 kwietnia. AGAD, AKP, sygn. 241, k. 3; Dziennik Wojskowy Komendanta…, AGAD, Milit. Jabł., sygn. 108, k. 15.
48 Konskrypcya ludności, 28 kwietnia; Urządzenie Obrony miasta, 9 maja. APK, T. 1, s. 65, 132—135.
49 Sprawę dowodzenia milicją poruszył m.in. Tomasz Maruszewski w swym memoriale do Rady Najwyższej Narodowej z 22 czerwca. Uważał, poza ogólną krytyką przygotowań do obro- ny miasta, że milicja powinna podlegać Komendantowi. AGAD, AKP, sygn. 156a, k. 110, 111.
A. Zahorski (Warszawa w powstaniu…, s. 132) twierdzi, że nie był to pomysł fortunny z uwagi na zasługi Zakrzewskiego przy organizacji milicji, jego popularność. Pogląd taki nie wydaje się słuszny. Oprócz funkcji porządkowych i zabezpieczających, nie należy bowiem zapominać, że milicja miejska miała uczestniczyć w obronie miasta i już sam ten fakt wystarczy, by podlegała Komendantowi. Przemawia także za tym jednolitość dowództwa podczas obrony miasta; w przy-padku większego zakresu uprawnień w stosunku do milicji Komendant mógłby dołożyć więcej starań, by zaznajomić cywilów przynajmniej z elementarnymi zasadami służby wojskowej, co pod zwierzchnictwem prezydenta było możliwe, ale z wielu względów utrudnione. Więcej na temat milicji A. Zahorski: Prezydent Ignacy Wyssogota Zakrzewski jako organizator i komendant milicji miasta Warszawy w powstaniu 1794 roku. W: Rocznik Warszawski. T. 2. Warszawa 1961, s. 35—63; W. Tokarz: Żołnierze kościuszkowscy. W: Rozprawy i szkice. Przejrzał i wstępem opa-trzył S. Herbst. T. 2. Warszawa 1959, s. 201 i nast. Niezbyt ścisła informacja de Cachégo o tym, że Orłowski był dowódcą całej uzbrojonej milicji. B. De Caché: Powstanie kościuszkowskie…, nr 1113, 14 czerwca, s. 141.
4 Z Dziejów Prawa
Największym, a zarazem najpilniejszym zadaniem stała się produkcja i na-prawa broni palnej. Broni złożonej przed insurekcją w Arsenale i koszarach regimentów, którą rozebrał lud w dniach powstania, nie zdołano w pełni odzy-skać, mimo apeli i napomnień Rady Zastępczej do obywateli. Nalegał o to tak-że Komendant, zwracając się do Rady o odebranie broni ludowi Warszawy50. Z uwagi na niewielki obszar, jaki obejmowało powstanie, a także ułomności warszawskiego przemysłu rusznikarskiego rząd zmuszony został do urucho-mienia wielu warsztatów mających produkować ręczną broń palną oraz zakła-dów naprawiających broń uszkodzoną51. Obawiając się sabotażu, a także, by dopilnować tempa prac, Rada zmuszona była oddelegować do najważniejszych manufaktur zbrojeniowych oficerów nadzorujących produkcję i naprawę broni.
Oficerowie ci za powierzone im zadania odpowiadali przed Komendantem.
Nieco mniejsze trudności nastręczała produkcja broni drzewcowej, tj. pik i kos, które miały stać się podstawowym uzbrojeniem rozbudowywanej armii powstańczej52. Pierwszy transport nowo wyprodukowanej w Warszawie broni Rada wysłała do oddziału gen. S. Woyczyńskiego już 27 kwietnia53. Potrzeby armii przez cały czas były niemal nieograniczone. Z braku środków finanso-wych, a po części także materiałofinanso-wych, produkcja pik i kos nigdy w pełni nie zaspokoiła potrzeb54.
Jeszcze większe trudności występowały w dziedzinie produkcji armat. Po drugim rozbiorze fabrykacja dział ustała niemal zupełnie. Jedną z pierwszych decyzji Rady Wojennej z 21 kwietnia, uruchomiono ludwisarnię. Zadanie pod-jęcia produkcji powierzono ppłk. K. Szubalskiemu, doświadczonemu artylerzy-ście, byłemu profesorowi Szkoły Głównej Artylerycznej. Szubalski obowiązany był skompletować pracowników ludwisarni oraz pokierować nimi w procesie produkcji. Już 23 kwietnia, na wniosek Mokronowskiego, Rada przekazała na rzecz ludwisarni kwotę 5 tys. zł55. Występowały jednak bardzo poważne braki surowcowe. Do tego stopnia, że do 1 czerwca nie odlano ani jednej armaty.
Koś-50 AGAD, AKP, sygn. 252, k. 200; Względem zwrócenia broni z arsenału wydanej, 23 kwiet-nia. APK, T. 1, s. 30, 31; Urządzenie względem broni u obywatelów być mogącej i w czasie alarmu skąd im dostarczoną będzie, 24 kwietnia. APK, T. 1, s. 41; T. Korzon: Wewnętrzne dzieje…, T. 6, s. 141, 142; A. Zahorski: Uzbrojenie i przemysł…, s. 146.
51 Przystawienie broni Kownackiemu nakazane, 23 kwietnia. APK, T. 1, s. 35. W Warszawie funkcjonowały wtedy tylko dwie manufaktury produkujące broń palną jeszcze przed powstaniem, ale w bardzo niewielkich ilościach. Rozbudowano je podczas insurekcji.
52 Journal dywizji…, 7 czerwca, s. 140; A. Zahorski: Uzbrojenie i przemysł…, s. 108—114, 116, 118. Odrzucając warstwę ideologiczną pracy tego wybitnego historyka, przyznać trzeba, że jeśli chodzi o dzieje militarne insurekcji, to jest to jedna z najlepszych monografii.
53 Sesja Rady Zastępczej Tymczasowej, 27 kwietnia. APK, T. 2, s. 297.
54 A. Zahorski: Uzbrojenie i przemysł…, s. 136, 137.
55 Asygnacya na zł 5000 na potrzeby ludwisarni, 23 kwietnia. APK, T. 1, s. 29. Jeszcze kilka-krotnie, na wniosek Mokronowskiego, Rada przekazywała środki finansowe niezbędne do zabez-pieczenia produkcji armat.
ciuszko, rozkazem z 14 maja, polecił Komendantowi Księstwa Mazowieckiego gen. S. Mokronowskiemu, aby do produkcji dział używał zbędnych dzwonów kościelnych. Mokronowski zwrócił się w tej sprawie do prymasa. Ten w liście pasterskim ogłoszonym 28 maja zwrócił się do proboszczów, by nie utrudniali spisu dzwonów przez przedstawicieli Komendanta56. Dyrektor ludwisarni bez-pośrednio podlegał Komendantowi i tylko przed nim odpowiadał57. Problemem produkcji armat bardzo interesował się sam Naczelnik, liczna artyleria bowiem miała wspomóc powstańczą piechotę, ubogo uzbrojoną w broń palną. Komen-dant Siły Zbrojnej obowiązany był składać Naczelnikowi okresowe raporty w tej sprawie.
Oprócz odlewania dział oraz produkcji i napraw broni, ważnym ogniwem dozbrojenia powstania była produkcja amunicji. Na początku powstania Mokro-nowski nałożył na dowódców poszczególnych regimentów obowiązek zaopa-trzenia pułku w materiały potrzebne do wyrobu ładunków i podjęcia produk-cji we własnym zakresie, w ilości 180 sztuk na żołnierza pieszego i 60 sztuk na kawalerzystę. Nadwyżki miały być przekazywane do Arsenału58. Wkrótce okazało się, że produkcja ta jest niewystarczająca. Z tego też względu Rada zadecydowała o rozwinięciu produkcji w pomieszczeniach kilku kościołów i klasztorów Warszawy. Wyrób broni rozpoczęto w maju. Amunicję karabinową wyrabiano w pomieszczeniach przy kościele św. Krzyża, w szpitalu Dzieciątka Jezus oraz w klasztorach Dominikanów, Obserwantów, Karmelitów, Trynitarzy i Kapucynów. W produkcji uczestniczyli sami zakonnicy. Nadzór nad klaszto-rami produkującymi amunicję sprawował kpt. Franciszek Plewiński za pośred-nictwem wyznaczonych przez Komendanta oficerów. Oficerowie ci odpowiadali przed Komendantem za jakość i zabezpieczenie wyprodukowanych ładunków59. Surowce i narzędzia potrzebne do wyrobu broni przydzielały władze wojskowe.
Pewne kłopoty nastręczała produkcja prochu, głównie z powodu braku siarki i saletry. Już 3 maja Mokronowski polecił płk. K. Deyblowi utworzenie
ko-56 Michał Jerzy Książę Poniatowski. Obwieszczenie względem zlustrowania i użycia na po-trzeby gwałtowne kraju Sreber i Dzwonów Kościelnych. Dan w Warszawie 28 maja 1794 r. W:
Kościół katolicki a powstanie kościuszkowskie. Zapomniana karta z dziejów insurekcji 1794 r. Wy-bór źródeł. Opracował A. Woltanowski. Warszawa 1995, s. 97, 98; Journal dywizji…, 18 maja, s. 131; A. Zahorski: Uzbrojenie i przemysł…, s. 200; K. Bauer: Wojsko koronne…, s. 254.
57 T. Korzon: Wewnętrzne dzieje…, T. 6, s. 31; A. Zahorski: Uzbrojenie i przemysł…, s. 189; Idem: Warszawa w powstaniu…, s. 110—112; K. Bauer: Wojsko koronne…, s. 253—
255.58 Journal dywizji…, 23 kwietnia, s. 117; A. Zahorski: Warszawa w powstaniu…, s. 100, 113.59 Journal dywizji…, 10 maja, s. 127; A. Zahorski: Uzbrojenie i przemysł…, s. 248, 249,
255.58 Journal dywizji…, 23 kwietnia, s. 117; A. Zahorski: Warszawa w powstaniu…, s. 100, 113.59 Journal dywizji…, 10 maja, s. 127; A. Zahorski: Uzbrojenie i przemysł…, s. 248, 249,