Klasyfikacja trustów

W literaturze trusty dzieli się na wiele sposobów. Poszczególni autorzy wy-dają się przyjmować odmienne kryteria podziałów i w konsekwencji uzyskują różne rezultaty³³. W szczególności różnie definiowana i klasyfikowana jest kategoria trustów „dorozumianych” (implied trusts)³⁴. Nie jest moim zamiarem rozstrzyganie tych sporów. Na potrzeby niniejszego opracowania kategorię implied trusts można pominąć. Wystarczy natomiast przyjąć podział według sposobu powstania trustów, tj. na trusty tworzone w drodze czynności prawnej założyciela (express trusts), trusty powstające ex lege na skutek stwierdzenia ich istnienia przez sąd w określonych okolicznościach oraz trusty ustawowe (statutory trusts).

1.3.1. Express trust

Trusty tworzone za pomocą czynności prawnej (inter vivos lub mortis cau-sa), tzw. express trusts, są najważniejszą kategorią trustów³⁵. Powstają one na skutek świadomego powzięcia i wyrażenia woli utworzenia trustu przez zało-życiela (settlora)³⁶. Express trust jest najstarszym, najbardziej charakterystycz-nym i najpopularniejszym w praktyce typem trustu. Z nim przede wszystkim porównuje się stosunki powiernicze występujące w kontynentalnych systemach prawnych³⁷. Większość złożonych funkcji gospodarczych, rodzinnych i dobro-czynnych realizowana jest za pomocą trustu ustanawianego czynnością prawną.

Specyficzną cechą express trustu jest to, że w przeciwieństwie do stosunków powierniczych znanych w państwach o tradycji kontynentalnej, nie powstaje on w wyniku zawarcia umowy pomiędzy powierzającym a powiernikiem, lecz

po-31 Zob. np. u. M^attei: The European Codification Process. Cut and Paste. The Hague—

London—New York 2003, s. 176.

32 Zob. np. d. h^ayton: The Uses…, [2000], s. 435.

33 Por. P. Stec: Powiernictwo…, s. 45.

34 Kategorii implied trusts nadaje się różne znaczenie. Niektórzy uważają, że określenie to obejmuje resulting trusts, inni — że zarówno resulting, jak i constructive trusts, uznając, że chodzi tu o trusts implied by law. Jeszcze inni autorzy traktują implied trusts jako samodzielną kategorię, obejmującą trusty, które nie mieszczą się w żadnej innej grupie (express, resulting i constructive). Zob. a. h^udSon: Equity…, s. 45. Por. także M. l^uPoi: Trusts…, s. 16; P. S^tec: Powiernictwo…, s. 46.

35 Podobnie P. S^tec: Powiernictwo…, s. 46.

36 Zob. d. hayton: Underhill & Hayton…, s. 41; a. hudSon: Equity…, s. 45.

37 Por. P. S^tec: Powiernictwo…, s. 46.

1. Konstrukcja trustów angloamerykańskich 117 woływany jest do życia na podstawie jednostronnej czynności prawnej — aktu założycielskiego trustu (act of foundation)³⁸. Dla skuteczności trustu konieczne jest jednak także przeniesienie składników majątku na rzecz powiernika (act of disposition)³⁹. Naturalnie, nie jest to konieczne w przypadku, w którym założy-ciel trustu ustanawia samego siebie powiernikiem (declaration of trust)⁴⁰. Brak zgody danej osoby na przyjęcie funkcji powiernika nie uniemożliwia powstania trustu. Powiernik zostanie w takim przypadku wyznaczony przez sąd. Ta ostatnia cecha upodabnia trust do osoby prawnej. Rzeczywiste życie trustu rozpoczyna się jednak wraz ze skutecznym powołaniem powiernika.

Dla ustanowienia express trustu wymaga się, aby postanowienia aktu zało-życielskiego były wystarczająco dookreślone. Precyzji dochować trzeba w od-niesieniu do trzech kwestii: dostatecznie jasnego wyrażenia woli ustanowienia trustu, precyzyjnego określenia składników majątkowych oraz beneficjentów trustu (three certainties: certainty of intention, certainty of subject matter, cer-tainty of objects)⁴¹. Jeżeli którakolwiek z wymienionych przesłanek nie zostanie spełniona, to czynność prawna ustanawiająca trust jest nieważna. Przyjrzyjmy się bliżej poszczególnym elementom tego wymogu.

Po pierwsze, w sposób dostatecznie jasny wyrażony musi zostać zamiar utworzenia trustu, co nie oznacza jednak, że może to nastąpić wyłącznie expres-sis verbis. Dorozumiane oświadczenie jest wystarczające, ale wola założyciela musi być czytelna i jednoznacznie zmierzać do ustanowienia trustu⁴².

Po drugie, składniki majątku, które wejść mają w skład ustanawianego trustu, muszą być możliwe do zidentyfikowania. Konieczne jest bowiem, by było wiadome, jakie składniki przenoszone są na powiernika i podlegają wy-odrębnieniu w trustową masę majątkową⁴³.

Po trzecie wreszcie, w instrumencie założycielskim trustu muszą zostać określeni jego beneficjenci. Przesłanka ta uzależniona jest jednak od rodzaju tworzonego trustu. Jeśli założyciel zamierza powołać do życia fixed trust, to niezbędne jest kompletne oznaczenie wszystkich beneficjentów trustu. Wymóg ten jest łagodniejszy w odniesieniu do tzw. discretionary trust. W tym ostatnim przypadku wystarczy takie określenie kryteriów wyznaczających krąg

benefi-38 Trzeba wyjaśnić, że dla utworzenia trustu nie musi istnieć odrębny akt założycielski. Jeżeli założyciel przenosi składniki majątkowe na rzecz powiernika, wyrażając jednocześnie w sposób dostatecznie jasny (także w sposób dorozumiany), że ma zamiar utworzyć trust, to ten skutecznie zostanie powołany do życia. Odrębny akt założycielski trustu istnieje natomiast w wypadkach, w których założyciel ustala szczegółowe postanowienia trustu, regulujące głównie prawa i obo-wiązki powiernika.

39 R. PeaRce, J. StevenS: The Law…, s. 159.

40 Zob. ibidem, s. 157; R. R^ykowSki: Pojęcie powiernictwa…, s. 34.

41 a. hudSon: Equity…, s. 73; R. PeaRce, J. StevenS: The Law…, s. 160; P. Stec: Powier-nictwo…, s. 64.

42 a. hudSon: Equity…, s. 77; R. PeaRce, J. StevenS: The Law…, s. 160.

43 a. h^udSon: Equity…, s. 95; R. P^eaRce, J. S^tevenS: The Law…, s. 163.

cjentów, aby można było w każdym konkretnym przypadku powiedzieć, czy dana osoba jest beneficjentem trustu⁴⁴.

Warto zaznaczyć, że skuteczność ustanowienia trustu może zostać podwa-żona, jeżeli narusza on uprawnienia wierzycieli założyciela trustu, jego mał-żonka lub spadkobierców. Tego typu osoby mogą dochodzić swych roszczeń ze składników majątkowych wniesionych do trustu z ich pokrzywdzeniem⁴⁵. Jest to szczególnie istotne z prawnoporównawczego punktu widzenia. Na kon-tynencie europejskim dostrzega się wszakże w instytucji trustu zagrożenie dla wierzycieli, małżonków i spadkobierców. Jak widać, również prawo anglosaskie nie dopuszcza do pokrzywdzenia tego typu osób w wyniku ustanowienia trustu.

1.3.2. Rodzaje express trusts

Ze względu na treść danego stosunku trustowego można wyróżnić kilka rodzajów express trusts. Pierwszym z nich jest „zwykły” trust (bare tru-st)⁴⁶. W truście „zwykłym” jest tylko jeden beneficjent uprawniony do całości majątku powierniczego. Obowiązki powiernika sprowadzają się natomiast do

„przetrzymania” składników majątku trustowego. Nie ma on kompetencji ani obowiązku prowadzenia korzystnych dla beneficjenta inwestycji z majątku po-wierniczego⁴⁷.

Innym rodzajem trustu jest tzw. fixed trust, w którym świadczenia wobec beneficjentów są ustalone. W tego typu truście ściśle zdefiniowana jest nie tylko lista beneficjentów, ale również rodzaj i rozmiar świadczeń, jakie powiernik ma spełniać na ich rzecz. Zakres swobody decyzyjnej powiernika (discretion) jest niewielki⁴⁸.

Przeciwieństwem fixed trust jest trust „dyskrecjonalny” (discretionary trust).

W jego ramach powiernik ma określony — często znaczny — zakres swobody decyzyjnej co do sposobu realizowania celów trustu oraz co do zakresu, w jakim beneficjenci trustu uzyskiwać będą korzyści z majątku powierniczego. Zadanie powiernika jest tu zatem trudniejsze. Zakres jego swobody wyznacza treść instrumentu, w którym trust powołano do życia i którego trustee musi prze-strzegać⁴⁹. Na przykład z discretionary trust mamy do czynienia, jeśli na rzecz trójki dzieci ustanowiono trust, ale wypłata dochodów z majątku trustowego jest uzależniona od oceny powiernika, czy dzieci są w potrzebie. Powiernik może też być zobowiązany do wypłaty określonej kwoty rocznie jednemu z dzieci, ale wybór, któremu z nich, należy do niego. Ma on podjąć decyzję, biorąc pod

44 a. hudSon: Equity…, s. 113; R. PeaRce, J. StevenS: The Law…, s. 167.

45 Zob. d. h^ayton: The Uses…, [2000], s. 432 i tam cytowane ustawodawstwo.

46 Zwany też simple trust. Zob. P. Stec: Powiernictwo…, s. 45.

47 a. h^udSon: Equity…, s. 50.

48 Ibidem; P. Stec: Powiernictwo…, s. 45.

49 a. h^udSon: Equity…, s. 51; P. S^tec: Powiernictwo…, s. 45.

1. Konstrukcja trustów angloamerykańskich 119 uwagę kryteria ustalone w akcie założycielskim trustu (np. podjęcie edukacji przez dzieci)⁵⁰.

Ważną cechą trustu „dyskrecjonalnego” jest to, że do czasu podjęcia przez powiernika decyzji w odniesieniu do świadczenia i jego wysokości na rzecz określonych beneficjentów nie mają oni uprawnienia do żądania konkretnego świadczenia (np. konkretnej sumy pieniędzy). Tym samym do tego momentu trudno mówić, że beneficjenci mają jakieś prawo podmiotowe w stosunku do konkretnych składników wchodzących w skład majątku trustowego. Mają oni jedynie prawo do jakiejś przyszłej i w tym momencie jeszcze nieokreślonej wartości z majątku powierniczego. Dany beneficjent ma equitable interest na majątku powierniczym tylko w takim stopniu, w jakim ma możliwość wyeg-zekwowania od powierników wykonania ich dyskrecjonalnej władzy na swoją rzecz⁵¹.

1.3.3. Trusty powstające ex lege

Kategorię trustów ex lege można podzielić na constructive i resulting tru-sts⁵². Constructive trusts powstają z mocy prawa w określonych stanach faktycz-nych⁵³, w których zgodnie z zasadami equity należy uznać za niesłuszne, aby jakaś osoba (której najczęściej można przypisać nieuczciwe zachowanie) mogła być wyłącznym „właścicielem” jakiegoś majątku⁵⁴. Dlatego na właściciela tego

50 a. hudSon: Equity…, s. 51.

51 Zob. ibidem.

52 Określenia trust ex lege używają, jak sądzę słusznie, np.: M. luPoi: Trusts…, s. 18;

g.l. g^Retton: Constructive Trusts and Insolvency. ERPL 2000, no. 3, s. 463. Ze względu jednak na ocenność przesłanek powstania constructive trustu (z zasady sąd powinien dopatrzyć się nieuczciwości — fraud) nie można z góry przewidzieć, w jakich stanach faktycznych sąd ogłosi istnienie trustu. Decydujące jest więc rozstrzygnięcie sądu. Posługiwanie się w języku polskim terminem „trust sędziowski” — jak to czyni k. M^ichałowSka: Trust…, s. 327 — albo

„trust powołany na skutek orzeczenia sądu” — tak R. RykowSki: Pojęcie powiernictwa…, s. 51

— wydaje się nie oddawać istoty rzeczy. Trust ten nie jest bowiem tworzony przez sędziego, lecz wynika z zasad prawa precedensowego (a ściślej — z norm equity). Sędzia tylko stwierdza jego istnienie. Źródłem trustu są normy prawa, a orzeczenie ma charakter deklaratoryjny. Jest to więc trust ex lege. Por. P. Stec: Powiernictwo…, s. 48. Różnica jest tylko taka, że nie chodzi tu o normy ustawowe, lecz o prawo precedensowe. Jest to jednak kwestia źródeł prawa, które są inne w systemach anglosaskich. Tylko w takim znaczeniu można mówić o judge made trust (trust tworzony przez sędziego) — podobnie jak mówi się o judge made law (prawo tworzone przez sędziego). Zob. jednak niżej na temat tzw. remedial constructive trusts.

53 Na temat stanów faktycznych, które prowadzą do powstania constructive trustu, zob.

R. RykowSki: Pojęcie powiernictwa…, s. 55; k. MichałowSka: Trust…, s. 327.

54 Słynny amerykański sędzia B. Cardozo ujął istotę constructive trustu w słowach: „A con-structive trust is the formula through which the conscience of equity finds expression. When property has been acquired in such circumstances that the holder of the legal title may not in good conscience retain the beneficial interest, equity converts him into a trustee”. Zob. orz. w sprawie Beatty v. Guggenheim Exploration Co., 122 N.E. 378, s. 380, 225 N.Y. 280 (Ct. App. 1919).

majątku nakładane są obowiązki trustowe. Constructive trust istnieje od momen-tu pojawienia się okoliczności, które uzasadniają jego powstanie⁵⁵. W prawie angielskim w licznych precedensach wypracowano zasady regulujące rodzaje sytuacji, w których powstaje constructive trust. Swoboda decyzyjna sędziego jest tu ograniczona istniejącymi precedensami⁵⁶. Orzeczenie sądu stwierdzające występowanie constructive trustu ma charakter deklaratoryjny⁵⁷. Constructive trust powstaje w zasadzie wbrew woli zainteresowanych podmiotów⁵⁸. Nie ma tu settlora, a obowiązki powiernika z reguły ograniczają się do przekazania/

oddania majątku beneficjentowi. Jest to zatem — posługując się terminologią kontynentalną — trust ex lege.

Szczególny typ trustów stanowią tzw. remedial constructive trusts. Trusty tego typu nie rozwinęły się w Anglii, lecz w innych systemach prawnych common law: Kanadzie, USA, Australii i Nowej Zelandii⁵⁹. Remedial con-tructive trust stanowi rodzaj roszczenia, którego można dochodzić w niektó-rych przypadkach, w któniektó-rych słuszność (equity) nakazuje przyznać powodowi roszczenie (między innymi w przypadkach bezpodstawnego wzbogacenia)⁶⁰. Trust tego typu zapewnia ochronę prawnorzeczową, skuteczną co do zasady wobec osób trzecich. Sędzia dysponuje sporym zakresem swobody decyzyjnej, a trust powstaje zasadniczo z chwilą wydania orzeczenia. Remedial constructive trust wywołuje skutki retroaktywne tylko w zakresie wskazanym in concreto przez sąd⁶¹. Prawo skuteczne in rem w odniesieniu do określonego składnika majątkowego nie powstaje zatem wyłącznie z tego powodu, że zaistniał dany stan faktyczny, ale dlatego, że sąd decyduje się wykorzystać swoją swobodę

Z kolei A. Hudson definiuje constructive trust w następujący sposób: „a constructive trust arises by operation of law and is imposed over property where the defendant has knowledge of some unconscionable factor in relation to her treatment of that property”. Zob. a. h^udSon: Equity…, s. 487.

55 a. h^udSon: Equity…, s. 488.

56 Ibidem.

57 Tak np. sędzia Goulding w sprawie Chase Manhattan Bank v. Israel — British Bank [1981]

Ch 105, 3 All ER 1025, 2 WLR 207; a. chong: The Common Law Choice of Law Rules for Resulting and Constructive Trusts. ICLQ, vol. 54, 2005, s. 857.

58 a. hudSon: Equity…, s. 488. Choć M. Lupoi wskazuje, że jest to zbytnie uproszczenie, gdyż są przypadki, gdy equity „bierze pod uwagę” wolę osoby uznanej za trustee. Zob. M. l^uPoi: Trusts…, s. 17.

59 R. P^eaRce, J. S^tevenS: The Law…, s. 319; S. h^oegneR: How Many Rights (or Wrongs) Make a Remedy? Substantive, Remedial and Unified Constructive Trusts. McGill L.J., vol. 42, 1997, s. 437; P. M^atthewS: English Law and the Remedial Constructive Trust. T. & T., vol. 4, 1998, no. 5, s. 14; d. hayton: Constructive Trusts. Is the Remedying of Unjust Enrichment a Satisfactory Approach? In: Equity, Fiduciaries and Trusts. Ed. t.g. y^oudan. Toronto—Calga-ry—Vancouver 1989, s. 205.

60 R. P^eaRce, J. S^tevenS: The Law…, s. 319; R. e^dwaRdS, n. S^tockwell: Trusts…, s. 260.

61 Lord Browne-Wilkinson w sprawie Westdeutsche Landesbank Girozentrale v. Islington London Borough Council [1996], 2 All ER 961, s. 997. Por. P. M^atthewS: English…, s. 14.

1. Konstrukcja trustów angloamerykańskich 121 w przyznaniu takiego roszczenia⁶². O trustach tych można więc powiedzieć, że ich źródłem jest orzeczenie sądu.

Trzeba także wyjaśnić, że remedial constructive trusts nie tyle stanowią odrębną grupę constructive trustów, ile są wynikiem innego rodzaju podejścia do tego samego zagadnienia. W Anglii constructive trusty postrzegane są jako instytucja prawa materialnego. Mówi się tu o institutional⁶³ lub substantive⁶⁴ constructive trust. Istnieją wszakże pochodzące z precedensów normy prawne, których hipotezy przewidują w określonych stanach faktycznych powstanie constructive trustu. Remedial constructive trust jest natomiast roszczeniem —

„odpowiedzią” sądu, który uprawniony jest w sposób dyskrecjonalny przyznać roszczenie trustowe w przypadkach, w których ze względu na nieuczciwe za-chowanie pozwanego wymagają tego zasady słuszności⁶⁵.

Angielskie sądy konsekwentnie odmawiają racji bytu omawianemu typowi trustów, ponieważ łączą się one z dużą niepewnością prawa⁶⁶. Trzeba pamiętać, że przyznanie skuteczności remedial trustom oznacza, że powód ma roszczenia skuteczne nie tylko przeciwko nieuczciwemu pozwanemu, ale również przeciw-ko osobom trzecim — remedial trust ma bowiem cechę skuteczności in rem.

Wierzyciele osobiści pozwanego mogliby zostać zaskoczeni przez powstające nagle skuteczne przeciwko nim roszczenia. Potencjalnie ich interesy mogłyby zostać naruszone⁶⁷.

Od constructive trustów odróżnić należy tzw. resulting trusts, które wyka-zują jednak istotne podobieństwa do tych pierwszych. Powstają one również ex lege, ale domniemywa się zazwyczaj — na podstawie zaistniałych okolicz-ności faktycznych — istnienie woli powołania trustu do życia⁶⁸. Inaczej niż constructive trusty, które powstają, ponieważ prawo nadaje określone znaczenie działaniu powiernika, resulting trusty powstają, aby zrealizować domniemaną

62 Zob. R. PeaRce, J. StevenS: The Law…, s. 319.

63 Zob. np. ibidem.

64 Tak np. P. MatthewS: English…, s. 14; S. hoegneR: How…, s. 437; R. edwaRdS, n. S^tockwell: Trusts…, s. 260.

65 Z punktu widzenia prawnika kontynentalnego, różnica między angielskimi constructive trustami a rozwiniętymi w innych systemach common law remedial constructive trusts wydaje się subtelna czy nawet mglista. W doktrynie angloamerykańskiej żywo jednak dyskutuje się róż-nice między nimi i praktyczne konsekwencje, jakie za sobą pociągają. W pewnym uproszczeniu

— chcąc dać wyjaśnienie prawnikom z kręgu systemów prawa stanowionego — można jednak powiedzieć, że różnica między constructive a remedial trusts przebiega zwłaszcza w odniesieniu do zakresu swobody decyzyjnej sądu.

66 R. P^eaRce, J. S^tevenS: The Law…, s. 322.

67 S. hoegneR, P. MatthewS: English…, s. 17. Por. t.g. youdan: The Fiduciary Principle.

The Applicability of Proprietary Remedies. In: Equity, Fiduciaries and Trusts. Ed. T.G. y^oudan…, s. 106.

68 Zob. wypowiedź Lord Browne-Wilkinsona w sprawie Westdeutsche Landesbank Girozen-trale v. Islington London Borough Council [1996], AC, s. 708. Zob. też R. RykowSki: Pojęcie powiernictwa…, s. 53; k. M^ichałowSka: Trust…, s. 311.

wolę założyciela trustu⁶⁹. Także jednak w tym przypadku trust zostaje utworzo-ny, mimo braku rzeczywistej woli ustanowienia trustu po stronie osoby, która miałaby stać się założycielem.

O rodzajach stanów faktycznych, w których powstają constructive i re-sulting trusty, mowa była w rozdziale II niniejszej monografii, poświęconym analizie funkcjonalnej.

1.3.4. Trust ustawowy

Trzecią, inną jeszcze grupę tworzą trusty „ustawowe” (statutory trusts)⁷⁰, również powstające z mocy prawa. Nie należy ich mylić z constructive i re-sulting trustami, które powstają ex lege, ale których źródłem są zasady equity wywodzące się z precedensów. W systemach prawnych kręgu common law istnieje wiele przepisów rozmaitych ustaw (w tym ustaw z zakresu prawa admi-nistracyjnego), przewidujących powstanie trustu ustawowego. Trusty ustawowe wykazują jednak istotną specyfikę i odrębność w porównaniu z pozostałymi rodzajami trustów. Najważniejsze z nich dotyczą:

— postępowania upadłościowego: pozycję powiernika zajmuje tu syndyk, który staje się właścicielem powierniczym masy upadłościowej (trustee in bankruptcy);

— współwłasności nieruchomości: w prawie angielskim w każdym przypadku współwłasności nieruchomości powstaje trust; powiernicy (w liczbie nie większej niż czterech) są właścicielami nieruchomości, którą władają jednak na rzecz beneficjentów (którymi są oni sami lub inne osoby w dowolnej liczbie); współwłasność ułamkowa możliwa jest wyłącznie na poziomie beneficjentów trustu⁷¹.