Kościół Ewangelicko-Augsburski – spadkobierca kościołów

Okres Reformacji. Współczesny Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce nawiązuje do tradycji XVI-wiecznej Reformacji, zapoczątkowanej wystąpieniem ks. dra Marcina Lutra (31 października 1517 roku). Hasła odnowy religijnej, głoszone także przez najbliższego współpracownika Lutra – Jana Filipa Melanchtona¹, szybko dotarły na ziemie polskie, gdzie znalazły oddźwięk przede wszystkim w dużych miastach, wśród

1 Jan Filip Melanchton (właśc. Philipp Schwartzerd 1497-1560) – współtwórca reformacji, profesor uniwersytetu w Wittenberdze, autor m. in. Wyznania augsburskiego (1930), Obrony Wyznania Augsburskiego (1931). Zob.:

D. Bruncz, „Dowiesz się wszystkich tajemnic…” – 450 rocznica śmierci Filipa Melanchtona, „Zwiastun Ewangelicki” (dalej będzie używany skrót ZE) 2010, nr 4, s. 8-11

mieszczaństwa niemieckiego (Wrocław², Poznań, Gdańsk, Toruń, Kraków³), jak również wśród znaczących rodów szlacheckich. Fiasko XVI-wiecznej polskiej adaptacji luteranizmu na szerszą skale przypisać można z jednej strony nikłemu zainteresowaniu społecznemu nowymi ideami, brakiem przystosowania zachodniej myśli reformacyjnej do rodzimych warunków oraz szlacheckim status quo, polegającym na uwzględnianiu jedynie

pragmatycznych korzyści wynikających z luteranizmu (zniesienie przywilejów kościelnych, postulaty sekularyzacji, zmiany sądownictwa, odnowa szkolnictwa), bez głębszej

identyfikacji zainteresowanych z religijnymi poglądami⁴. Rozproszone w poszczególnych dzielnicach zbory łączyła jedynie lokalna jedność wyznaniowa, która nie doprowadziła do wykształcenia się jednolitej organizacji kościelnej.

Inaczej potoczyły się losy luteranizmu na terenach obecnych Mazur⁵ oraz Śląska Cieszyńskiego. Sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego przeprowadzona przez Albrechta Hohenzollerna w 1525 r. doprowadziła do powstania pierwszego w świecie krajowego Kościoła ewangelickiego, który zorganizowany został na podstawie Ordynacji Kościelnej (zwanej Porządkiem kościelnym) oraz Agendy (czyli Artykułów o ceremoniach), szczegółowo określających organizację parafii oraz obowiązki wiernych⁶. Zgodnie z postulatami

reformacyjnymi ludności zamieszkującej Prusy Książęce zapewniano możliwość wykonywania praktyk religijnych w ich własnych językach (litewskim, polskim, niemieckim). Ważną rolę w krzewieniu nowej wiary miała odgrywać książka religijna, powstająca w królewieckich drukarniach, w tym przekłady Biblii, katechizmy, kancjonały, postylle⁷. System wizytacji kościelnych praktykowany w państwie pruskim stał na straży przestrzegania zasad wiary luterańskiej. Kształtująca się w ciągu wieków, przeważnie w obrębie środowisk wiejskich, specyficzna religijność mazurska przetrwała do XX w.

2 H. Dominik, Reformacja we Wrocławiu, „Kalendarz Ewangelicki” (dalej będzie używany skrót KE) 1983, s.

243-248

3 J. Bieniarzówna, Pierwsze stulecie zboru pod Wawelem. W: 450 lat reformacji pod Wawelem, Kraków 2008, s.

9-53

4 J. T. Maciuszko, Kościół luterański w Polsce od XVI do XX wieku. W: Świadectwo wiary i życia, Bielsko-Biała 2004, s. 57-58; J. Małłek, Wewnętrzne przyczyny regresu Reformacji w Polsce, „Myśl Protestancka” (dalej będzie używany skrót MP) 2002, nr 2, s. 26-34

5 Nazwa „Mazury” utrwaliła się w XIX w. dla określenia południowej części Prus Wschodnich (wcześniej Prus Książęcych), „Mazurami” zaczęto określać pruskich Polaków zamieszkujących te tereny, którzy posługiwali się językiem polskim, ze względu na znaczną jego archaiczność uznanym za język mazurski (G. Jasiński, Mazurzy w drugiej połowie XIX wieku, Olsztyn 1994, s. 23-25).

6 J. Małłek, Zarys dziejów Kościoła Luterańskiego w Prusach Książęcych (1525-1657), Prusach Brandenburskich (1657-1701) i (Prusach Wschodnich) Królestwa Pruskiego (1701-1817). W: Kościoły luterańskie na ziemiach polskich (XVI-XX w.) Red. nauk. J. Kłaczkow. T. 1, s. 164-165

7 Królewiec był ważnym ośrodkiem drukarstwa, gdzie powstawały polskie druki ewangelickie, zaopatrujące również wyznawców z Korony, wśród nich znalazły się m.in. prace Jana Seklucjana: Wyznanie wiary

Chrześcijańskiej (1544) oraz pierwszy polski śpiewnik Pieśni duchowne i nabożne.. (1547) czy Nowy Testament

Na ziemiach śląskich hasła reformacyjne zostały adaptowane dosyć szybko,

aczkolwiek odmiennie na Dolnym, Górnym oraz Śląsku Cieszyńskim⁸. Przychylność śląskich książąt piastowskich względem nowej wiary z czasem została ugruntowana zasadą pokoju augsburskiego (cuius regio, cuius religio), zawartego pomiędzy cesarzem niemieckim a książętami protestanckimi (1555). Zakorzenienie się luteranizmu ma ternach księstw dolnośląskich przyczyniło się do rozwoju szkolnictwa, piśmiennictwa i drukarstwa. Ważną rolę odegrały zwłaszcza gimnazja protestanckie we Wrocławiu, Złotoryi, Brzegu, Oleśnicy.

W Brzegu i Byczynie do początków XIX wieku drukowano większość polskich książek ewangelickich, zaopatrując nie tylko odbiorców śląskich, ale także luteran Rzeczypospolitej.

Szczególny przebieg miała Reformacja w Księstwie Cieszyńskim, ze względu na jej rodzimy charakter oraz przetrwanie do czasów obecnych. Poglądy Marcina Lutra zakorzeniły się na Ziemi Cieszyńskiej wśród warstwy chłopskiej, prowadząc do ukształtowania nowej świadomości religijnej i usunięcia praktyk niezgodnych z Biblią⁹. Podwaliny pod organizację życia kościelnego zapewnił Porządek kościelny (1568) księcia Wacław III Adam (1524-1579), szczegółowo regulujący obowiązki wiernych ¹⁰. Pomimo późniejszych prześladowań i ekspansji wpływów niemieckich¹¹ cieszyńscy ewangelicy przetrwali do czasów

współczesnych, w czym dużą rolę odgrywały odprawiane w górach tzw. leśne nabożeństwa.

Ważna w pielęgnowaniu zakazanej wiary była również książka religijna, w tym przede wszystkim Biblia, kancjonał Jerzego Trzanowskiego i postylla Samuela Dambrowskiego.

Duży wpływ na religijność cieszyńskich luteran wywarł także szerzący się w Kościele pietyzm (ruch odnowy kościoła w duchu mistycznej pobożności prywatnej)¹², który w dużej mierze ukształtował luterańską religijność tego regionu.Okres prześladowań zapisał się w zbiorowej pamięci cieszyniaków jako czas bohaterskiego trwania przy wierze, pozostając we wspomnieniach przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Sytuacja uległa znacznej

Stanisława Murzynowskiego (1553). Zob.: A. Kawecka-Gryczowa, Zarys dziejów piśmiennictwa polskiego w Prusach Wschodnich, Warszawa 1946

8 J.T. Maciuszko, Protestantyzm na Śląsku XVI-XX wiek. W: Miejsce i rola Kościoła wrocławskiego w dziejach Śląska. Pod red. K. Matwijowskiego, Wrocław 2001, s. 195-213; K. Michejda, Dzieje Kościoła ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim (od Reformacji do roku 1909). Wyd. 2 W: Z historii Kościoła ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim, Katowice 1992, s. 19-27

9 M. Uglorz, Ewangelicy na Śląsku Cieszyńskim, „Limites Patriae” 2004, z. 1, s. 63

10 A. Wantuła, Porządek kościelny Wacława Adama. Początki organizacji Kościoła Ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim, Warszawa 1937

11 Wraz z przejściem w 1610 r. na katolicyzm księcia cieszyńskiego rozpoczął się okres kontrreformacji oraz dominacja wpływów katolickich Habsburgów. Po śmierci Elżbiety Lukrecji, ostatniej przedstawicielki rodu piastowskiego, Księstwo znalazło się pod panowanie Austrii (1653).

12 Na temat pietyzmu na Śląsku Cieszyńskim zob.: K. Matwijowski, Badania nad dziejami pietyzmu na Śląsku.

Wrocław 1993 (Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia 109), s. 45-54; H. Patzelt,Pietismus v Těšínském Slezsku 1709-1730, Cieszyn 2010; Pietyzm na Śląsku Cieszyńskim [online]: http://old.luteranie.pl/pl/?D=387 [dostęp 19.09.2013].

poprawie dzięki ugodzie zawartej w Altransztad (1707), na mocy której przyznano

protestantom część swobód, w tym prawo do wybudowania sześciu tzw. kościołów „łaski”¹³, spośród których kościół Jezusowy, wzniesiony w Cieszynie, służył całej społeczności

ewangelickiej na Ziemi Cieszyńskiej.

Okres kontrreformacji, trwający od połowy XVI do dołowy XVIII wieku, zahamował rozwój luteranizmu na ziemiach polskich, przynosząc zarówno ograniczenia prawne, w tym m.in. odsuwanie wyznawców ewangelicyzmu od sprawowania urzędów publicznych, jak i obyczajowych (np. zniszczenie zboru krakowskiego w 1591 r.), prowadząc do rekatolizacji we wszystkich dzielnicach Rzeczypospolitej.

Ewangelicy w państwie pruskim. Skupiska polskich luteran ulegały stopniowej germanizacji. Obok terenów Mazur w obrębie Królestwa Prus (wcześniej Prus Książęcych) od 1742 r. znalazły się także ziemie śląskie (bez Śląska Cieszyńskiego), prowincja

zamieszkała w większości przez ludność luterańską, prześladowaną i przejmowaną po wygaśnięciu piastowskich książąt przez katolickich Habsburgów. W państwie pruskim zapewniono protestantom wolność wyznania, powstające struktury kościelne zostały jednak poddane administracji państwowej, jak również restrykcjom ograniczającym język polski w życiu kościelnym. Wówczas nastąpiło także odrodzenie parafii na Górnym Śląsku¹⁴, wraz z najstarszymi – w Pszczynie i Tarnowskich Górach, przy dużym udziale przybyszów

niemieckich, zatrudnianych w różnych gałęziach rozwijającego się w miastach górnośląskich przemysłu. Podobny los spotkał dzielnice zagarnięte przez Prusy w wyniku rozbiorów – Prusy Królewskie (Pomorze Gdańskie) i Wielkopolskę, jak również tereny obecnego Pomorza Zachodniego, które stopniowo weszły w skład ziem pruskich; eliminowanie języka polskiego ze szkolnictwa oraz posługi kościelnej, prowadziło do germanizowania wyznawców

luteranizmu w pruskich dzielnicach.

Na początku XIX w. nastąpiły ponadto zmiany organizacyjne w Kościele pruskim; w 1817 r. w 300 rocznicę wystąpienia Lutra, Fryderyk Wilhelm IIIHohenzollern doprowadził do unii Kościoła luterańskiego z Kościołem Ewangelicko-Reformowanym, w wyniku czego powstał Ewangelicki Kościół Unijny (zwanych też Ewangelickim Kościołem Unii

Staropruskiej)¹⁵. Grupa niezadowolonych wiernych, akcentująca czystość nauki luterańskiej,

13 Kościoły „łaski” powstały w Żaganiu, Kożuchowie, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Miliczu i Cieszyn.

Pierwsze dwa uległy zniszczeniu, pozostałe (bez Cieszyna) po II wojnie światowej zostały przejęte przez katolików. zob. cykl artykułów: Jubileusz kościołów łaski, ZE 2009, nr-y od 6 do 11.

14 J. Szturc, Kościół ewangelicki w aglomeracji katowickiej. Zarys dziejów, KE 1994, s. 237-240; G. Szewczyk, J. Szturc, Luteranie w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, Katowice, 1995

15 Zasadnicza różnica pomiędzy luteranami a reformowanymi (kalwinistami) dotyczyła interpretacji Komunii, traktowanej przez ewangelików reformowanych tylko w sferze symboliki. Unia pozostała jedynie

utworzyła ruch sprzeciwu, który w 1845 r. zorganizował się formalnie w Ewangelicko-Luterski Kościół w Prusach, z siedzibą we Wrocławiu.

Pod zaborem rosyjskim. Wraz z rozbiorami społeczności luterańskie zostały włączone w struktury kościelne państw zaborczych. Nastąpiło wówczas odrodzenie protestantyzmu na ziemiach polskich wskutek wzmożonego osadnictwa niemieckiego, popieranego zarówno przez Prusy, Austrię, jak i władze carskiej Rosji. Dzięki imigrantom, przybywającym w poszukiwaniu lepszego życia, powstało wiele nowych parafii, zwłaszcza na terenie Królestwa Polskiego¹⁶, w tym m.in. został zapoczątkowany rozwój niemieckiej społeczności ewangelickiej w Łodzi¹⁷. Należy zaznaczyć, że wielu przybyszów, zwłaszcza członków parafii warszawskiej, ulegało szybkiej polonizacji, o czym świadczył m.in. udział ewangelików w powstaniach listopadowym i styczniowym¹⁸, jak też wzrost znaczenia wielu luterańskich rodzin stołecznych. Kościół Ewangelicko-Augsburski w Królestwie za zgodą władz carskich uzyskał prawne podstawy organizacyjne (1849); na jego czele stanął kilkuosobowy Konsystorz¹⁹, z generalnym superintendentem odpowiedzialnym za sprawy religijne. Władze carskie sprzyjały rozwojowi społeczności ewangelickich na ziemiach polskich, co prowadziło do znacznego wzrostu liczby członków Kościoła²⁰. Ważną rolę w dziejach warszawskiego zboru, jak i polskiego ewangelicyzmu, odegrał ks. Leopold M. Otto (1819-1882)²¹, uważany za duchowego ojca XIX-wiecznego polskiego protestantyzmu.

Wyrazem wzrostu znaczenia polskich ewangelików było uwieńczenie starań ks. Otto w zakresie powołania polskiego czasopisma („Zwiastuna Ewangelicznego”)²². Kontynuatorem

administracyjnym połączeniem obu wyznań, chociaż w zamierzeniu miała prowadzi ć do doktrynalnej jedności obu konfesji (J. T. Maciuszko, Protestantyzm na Śląsku…, s. 203).

16 T. Stegner, Luteranie na terenie Królestwa Polskiego, „ziem zabranych” i Galicji w latach 1795-1918. W:

Kościoły luterańskie na ziemiach… T. 2, s. 7-14, 32

17 Przeszłość przyszłości. Zarys dziejów Luteranizmu w Lodzi i regionie. Red. B. Milerski, K. Woźniak, Łódź 1998

18 E. Szulc, Warszawscy ewangelicy w powstaniu listopadowym, KE 1989, s. 238-245; Tenże, Protestanci warszawscy wobec powstania 1863 roku, KE 1972, s. 241-243

19 Konsystorz to władza administracyjna w kościele protestanckim, składająca się z osób świeckich i duchownych.

20 W 1849 r. w Królestwie Polskim było 260 tys. luteran, w 1897 r. już 415 tys., z czego do narodowości polskiej przyznawało się 31 174 wiernych (T. Stegner, Luteranie na terenie Królestwa…, s. 40, 93).

21 Ks. Leopold Marcin Otto (1819-1882) – duchowny ewangelicki, działacz narodowy; od 1849 r. pastor parafii warszawskiej, poza okresem sprawowania funkcji proboszcza parafii cieszyńskiej (1866-1875) kierował warszawskim zborem do końca życia, udzielając się także jako wydawca „Zwiastuna Ewangelicznego”, publicysta i inicjator wielu przedsięwzięć społeczno-kulturalny na rzecz ewangelików i całej społeczności stolicy. Za zaangażowanie w trakcie powstania styczniowego był osadzony w cytadeli warszawskiej. (J. Szturc, Ewangelicy w Polsce. Słownik biograficzny XVI-XX w. Bielsko-Biała 1998, s. 229-230).

22 Najstarsze, ukazujące się do dziś czasopismo ewangelickie, w latach 1863-1882 redagowane przez ks. L. Otto, wznowione i kontynuowane przez ks. J. Burschego w latach 1898-1914, reaktywowane jako „Strażnica

Ewangeliczna” w 1946 r. Od 2000 r. ukazuje się pod nazwą „Zwiastun Ewangelicki” (zob.: 150 lat „Zwiastuna Ewangelickiego” – daty i fakty, KE 2013, s. 138-146).

jego idei został ks. Juliusz Bursche (1862-1942)²³, od 1904 r. generalny superintendent Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Królestwie. Jak pisze T. Stegner … powstała głównie w Warszawie świadoma grupa Polaków-ewangelików, złożona z kręgów

inteligenckich i burżuazyjnych, odgrywająca znaczną rolę wżyciu gospodarczym, kulturalnym kraju. Jej ideowi przywódcy, tacy jak pastorzy Otto czy Bursche usiłowali znaleźć miejsce dla polskich protestantów w społeczeństwie polskim, a w swoich dalekosiężnych planach

zakładali powstanie polskiego narodowego Kościoła ewangelickiego, który by przyciągnął do protestantyzmu ludność polsko-katolicką²⁴. Należy również podkreślić, że ks. L. Otto, ks. J.

Bursche oraz inni pastorzy, zwłaszcza parafii stołecznej, stali się pionierami polskiego piśmiennictwa ewangelickiego w zaborze rosyjskim. Poza sztandarowym „Zwiastunem Ewangelicznym”, ukazywały się również książki i inne publikacje ich autorstwa, w tym zbiory kazań, modlitw oraz prace poświęcone historii zborów i chrześcijaństwa²⁵.

Pod panowanie austriackim. W monarchii austriackiej szczególnie rozwijała się polska społeczność luterańska na Ziemi Cieszyńskiej oraz nieliczne skupiska wyznawców na terenie Małopolski, gdzie większe znaczenie odegrały parafia w Krakowie²⁶ oraz w

Lublinie²⁷. Dzięki cesarskiemu patentowi tolerancyjnemu (1782) sytuacja luteran uległa poprawie, w tym zezwolono na budowę domów modlitwy, co dało początek nowym parafiom (m.in. w Wiśle, Ustroniu, Goleszowie), prowadząc także do odrodzenia ewangelicyzmu w regionie. Ostateczne równouprawnienie wyznań w cesarstwie austriackim zapewnił patent protestancki (1861). Wprowadzone zmiany umożliwiły rozwój szkolnictwa ewangelickiego,

23 Ks. Juliusz Bursche (1862-1942) – pastor warszawskiej parafii ewangelicko-augsburskiej, od 1904 r.

generalny superintendent Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Królestwie Polskim, od 1937 r. również biskup Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Prowadził wielostronną działalność na rzecz umocnienia

polskiego ewangelicyzmu, m.in. wspierając akcję plebiscytową na Mazurach oraz podejmując wiele inicjatyw na rzecz integracji wiernych. Zainicjował utworzenie Wydziału Teologii Ewangelickiej na Uniwersytecie

Warszawskim (1921); autor prac z zakresu historii ewangelicyzmu oraz kontynuator „Zwiastuna Ewangelicznego” (1898-1914). Aresztowany przez gestapo został zesłany do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen-Oranienburgu. Zmarł w szpitalu więziennym w Berlinie 20 lutego 1942 r. (J. Szturc, Ewangelicy w Polsce…, s. 41-42); na temat warszawskiego pastora pisali m.in.: E. Alabrudzińska, Juliusz Bursche (1862-1942). Zwierzchnik Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce. Biografia, Toruń 2010; T. Stegner, Ks.

Biskup Juliusz Bursche jako kontynuator idei pastora Leopolda Otto. W: Biskup Juliusz Bursche. Pod red. R.

Czyż i D. Szczypki, Wisła 2012, s. 7-17

24 T. Stegner, Luteranie na terenie Królestwa…, s. 97

25 Na temat publikacji obu pastorów oraz innych tytułów zob.: Tenże, Bóg, protestantyzm, Polska. Biografia pastora Leopolda Marcina Otto (1819-1882), Gdańsk 2000, s. 55-56, 89, w tym wykaz prac ks. L. Otto: s. 227-228.

26 Krakowscy ewangelicy wyznania augsburskiego i reformowanego utworzyli jeden zbór, którego siedzibą stał kościół św. Marcina (przekazany przez władze miasta w 1863 r.), który służy parafii do dzisiaj. Na temat historii zboru zob.: 450 lat reformacji pod Wawelem…; A. Godfrejów-Tarnogórska, Śladami ewangelików krakowskich [online]: strona parafii krakowskiej: http://www.krakow.luteranie.pl/historia/sladami-ewangelikow-krakowskich/

[dostęp 20.09.2013]

w tym powstało pierwsze ewangelickie teologiczne gimnazjum w Cieszynie (1813), kształcące młodzież ewangelicką z całego cesarstwa. Zaczęła ukazywać się literatura

wyznaniowa – kazania, historie biblijne, śpiewniki, przekłady katechizmu Marcina Lutra, jak również popularny Kancjonał ks. Jerzego Heczki²⁸. Polscy luteranie z terenów byłego

Księstwa Cieszyńskiego pełnili ważną rolę w XIX-wiecznych procesach odrodzenia narodowego, co znacznie uległo wzmocnieniu w trakcie pobytu warszawskiego pastora ks.

Leopolda Otto, który przewodniczył cieszyńskiej parafii w latach 1866-1875 (po wygraniu wyborów na proboszcza tamtejszej parafii)²⁹. Ks. Otto uważał, że cieszyńscy luteranie powinni odegrać ważną rolę w państwie polskim prowadząc do utworzenia polskiego narodowego Kościoła ewangelickiego, który przyciągnąłby rzesze katolików; dzięki luteranizmowi społeczeństwo polskie miało dołączyć do cywilizacyjnie rozwiniętych społeczeństw protestanckich³⁰. Warszawski duszpasterz skupił wokół siebie miejscowych działaczy i mobilizował cieszyńskich luteran do połączenia własnej konfesji z obroną polskiego interesu narodowego. Kontynuatorem idei ks. Otto był ks. Franciszek Michejda³¹, pastor z Nawsia (na Zaolziu), dzięki któremu powstało m.in. Towarzystwo Ewangelickie Oświaty Ludowej w Cieszynie (1881), zajmujące się również wydawaniem książek³² i rozprowadzaniem ich wśród czytelników. Można przy tym podkreślić, że ks. Fr. Michejda wywarł duży wpływ na rozwój polskiego życia narodowego na Śląsku Cieszyńskim. Aż do I wojny światowej cieszyńscy luteranie umacniali poczucie polskości korzystając z względnej tolerancji wielowyznaniowego Cesarstwa Austro-Węgierskiego.

Kościoły ewangelickie (luterański i kalwiński) w monarchii austriackiej podlegały centralnemu Konsystorzowi, zatwierdzanemu przez cesarza. Doprowadziło to do

ukonstytuowania się Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego Wyznania, kierowanego przez Naczelną Radę Kościelną w Wiedniu. Luterańskie zbory cieszyńskie

27 G. Michalska, Dzieje parafii ewangelicko-augsburskiej w Lublinie z uwzględnieniem działalności w Piaskach Luterskich. W: Parafia Ewangelicko-Augsburska w Lublinie. Historia – tradycja – współczesność. Pod red. D.

Chwastka, Lublin 2007, s 27-40

28 Rozwój piśmiennictwa w tym okresie został omówiony przez Renatę Czyż (zob. s. 7, przyp. 13).

29 O pobycie ks. L. Otto na Śląsku Cieszyńskim zob.: T. Stegner, Bóg, protestantyzm..., s. 81-96.

30 Tamże, s. 113-114

31 Ks. Franciszek Michejda (1848-1921) – po odbytych studiach teologicznych w Berlinie, Lipsku i Jenie, został ordynowany na duchownego w 1871 r. Od 1874 r. do końca życia był pastorem w Nawsiu na Zaolziu, gdzie prowadził wszechstronną działalność społeczno- narodową. Po odzyskaniu niepodległości powołany na seniora Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na Śląsku Cieszyńskim. Inicjator wielu towarzystw i organizacji, w tym Towarzystwa Ewangelickiego Oświaty Ludowej (1881). Autor prac dotyczących historii ewangelicyzmu na Śląsku. Uchodził za znakomitego kaznodzieję, oddanego sprawie niepodległości państwa polskiego. (J. Szturc, Ewangelicy w Polsce…, s. 195-196); zob.: O większą sprawę; ks. Franciszek Michejda (1848-1921). Red. E.

Maszewska, B. Michejda-Pinno, J. Michejda, Katowice 2003; L. Michejda, Pracować dla społeczeństwa obywatelskiego – działalność wielebnego z Nawsia, ZE 2010, nr 6, s. 10-11

32 M. Uglorz, Ewangelicy na Śląsku…, s. 71-72; K. Michejda, Dzieje Kościoła ewangelickiego…, s. 171-172

tworzyły w jego obrębie seniorat śląski, obejmujący około 100 tys. wiernych, w tym 69 tys.

Polaków³³.

Mazurzy w państwie pruskim. Ziemie polskie znajdujące się w obrębie państwa pruskiego (Wielkopolska, Pomorze Gdańskie, prowincje śląskie oraz Mazury) podlegały polityce germanizacyjnej nasilonej zwłaszcza w okresie wzrostu niemieckiego nacjonalizmu w zjednoczonej Rzeszy Niemieckiej. Zarówno osiedlanie się niemieckich urzędników, robotników, żołnierzy, jak i stopniowe eliminowanie języka polskiego ze szkolnictwa i kościoła, prowadziły do uszczuplania enklaw rodzimych wyznawców konfesji augsburskiej, funkcjonujących w ramach pruskiego Kościoła Unijnego.Kościół ten miał za zadanie umacniać poczucie jedności narodowej wśród swoich członków poprzez ukazywanie wyższości kulturowej narodu niemieckiego, prowadząc tym samym do asymilacji

odmiennych grup narodowościowych. Spośród polskojęzycznych wyznawców luteranizmu w państwie pruskim najliczniejszą grupę stanowili Mazurzy³⁴, pielęgnujący własną tzw.

religijność mazurską (język polski, ewangelicka wiara, lokalne obyczaje religijne)³⁵.

Polszczyzna była dla Mazurów głównie językiem modlitwy i wychowania religijnego dzieci, mimo więc wprowadzania ograniczeń urzędowych ewangelicy mazurscy trwali przy własnej odmianie języka polskiego w jego religijnym wymiarze, w czym dużą rolę odgrywała książka, przede wszystkim Biblia, często wznawiany mazurski śpiewnik Jerzego

Wasiańskiego³⁶ oraz postylle, zwłaszcza popularna, podobnie jak w cieszyńskim, Postylla ks.

Samuela Dambrowskiego („Dambrówka”). Celem zatrzymania Mazurów przy ewangelickiej wierze w dalszym ciągu drukowano w Królewcu polskojęzyczne wydawnictwa religijne, w tym tłumaczenia dzieł niemieckich, utwory związane z tradycją pietystyczną oraz prace współczesnych pastorów z terenów Mazur³⁷. W XIX w. powstały także rodzime inicjatywy, wydawcą książek religijnych był drukarz z Pisza Antoni Gąsiorowski (1821-1878)³⁸, własną

33 E. Szyszlak, Kościoły luterańskie na Śląsku Cieszyńskim w latach 1781-1945. W: Kościoły luterańskie na ziemiach… T. 2, s. 264

34 Poza Mazurami na Dolnym Śląsku w 1820 r. mieszkało ok. 50 tys. polskojęzycznych ewangelików (J.

Maciuszko, Protestantyzm na Śląsku…, s. 204), na południu Wielkopolski żyła niewielka 12 tysięczna grupa wyznawców polskiego pochodzenia. Na temat polskich luteran w wielkopolskim Kościele Ewangelicko-Unijnym zob.: O. Kiec, Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1914, Warszawa 2001, s. 128-168.

35Jednym z charakterystycznych obyczajów mazurskich była tzw. jutrznia (poranna uroczystość w pierwszy dzień Bożego Narodzenia), zob.: K. Małłek, Jutrznia mazurska na gody i inne widowiska, Olsztyn 1980; o mazurskich zwyczajach religijnych także: G. Jasiński, Kościół ewangelicki na Mazurach w XIX w., Olsztyn 2003, s. 243-255; K. Rej, Pobożność Mazurów, „Ewangelik Pszczyński” 2000, nr 1-2, s. 28.

36 Nowo Wydany Kancyonał Pruski Zawieraiący w sobie Wybór Pieśni Starych i Nowych…(Królewiec 1741), zredagowany przez nidzickiego proboszcza J. Wasiańskiego, miał ponad 40 wydań (zob.: G. Jasiński, op.cit., s.

280-283).

37 Tamże, s. 294-300

38 Wł. Chojnacki, Wydawnictwo i drukarnia Antoniego Gąsiorowskiego, „Rocznik Olsztyński” (2) 1959, s. 47-80

literaturę wydawały aktywne w wielu miastach mazurskich wspólnoty gromadkarskie³⁹. Przywiązanie polskiej ludności do rodzimego języka eliminowały kolejne zarządzenia administracji pruskiej wprowadzające niemiecki do liturgii kościelnej, szkolnictwa, w tym przygotowań konfirmacyjnych, co prowadziło do postępującej germanizacji Mazurów.

Jeszcze w1912 r. w prowincji wschodniopruskiej funkcjonowało ponad 400 parafii ewangelickich, zamieszkiwanych w znacznym stopniu przez ludność polskojęzyczną⁴⁰.

W II Rzeczypospolitej. Po zakończeniu I wojny światowej kościoły ewangelickie z terenów państw zaborczych zmuszone zostały do zorganizowania się w niepodległym państwie polskim.Z powodu znacznego udziału wiernych narodowości niemieckiej oraz różnych tradycji konfesyjnych nie doszło do powstania jednego Kościoła ewangelickiego, jednocześnie poza granicami II Rzeczypospolitej pozostawali wyznawcy z Dolnego Śląska, Pomorza Zachodniego, jak również w wyniku przeprowadzonych plebiscytów – członkowie Kościołów ewangelickich z parafii górnośląskich oraz Mazur. W okresie władzy nazistów w Rzeszy nastąpiła ostateczna asymilacja Mazurów w społeczeństwie niemieckim, w czym znaczny udział odegrały organizacje hitlerowskie pozyskujące zwłaszcza młodzież, jak też restrykcyjne posunięcia eliminujące ostatecznie mowę polską z życia kościelnego.

Największym działającym na terenie całego państwa polskiego był Kościół

Największym działającym na terenie całego państwa polskiego był Kościół