KOBIECY REPORTAŻ W UJĘCIU BADACZY

Zajmująca nas problematyka tekstowej reprezentacji wojny w pisanych przez kobiety reportażach nie doczekała się dotychczas na polskim gruncie wyczer-pującego omówienia. Badacze zajmujący się zagadnieniami z obszaru litera- tury kobiecej wiele miejsca poświęcili twórczości artystycznej czy autobiogra- ficznej kobiet, zdecydowanie rzadziej odnosili się natomiast do ich publikacji reporterskich. Wskazać można dziś kilka ważnych opracowań biograficznych dokumentujących rolę dziennikarek na frontach poszczególnych wojen. Do rzadkości z kolei należą monografie, w których autorzy pochylają się nad po- szczególnymi tekstami wychodzącymi spod pióra korespondentek wojennych. Zarówno w polsko-, jak i anglojęzycznej literaturze przedmiotu dominuje ra- czej ujęcie biograficzno-historyczne, które warto – jak sądzimy – rozszerzyć o zdecydowanie bardziej pogłębioną lekturę reportaży poszczególnych auto-rek. Prace z zakresu non-fiction wydają się bowiem niezwykle wartościowym i wartym uwagi materiałem badawczym, który także może być odczytywany jako zapis utrwalonego w tekście kobiecego doświadczenia.

W anglojęzycznej literaturze przedmiotu odnajdziemy kilka ważnych po-zycji, rekonstruujących historyczne ramy formowania się kobiecej korespon-dencji wojennej oraz omawiających genezę prac najważniejszych przedsta- wicielek tej profesji. Dotychczas uwagę medioznawców i literaturoznawców przyciągały zwłaszcza reporterki pracujące na frontach pierwszej oraz drugiej wojny światowej. W tym kontekście wspomnieć należy o książce Women and World War I pod redakcją Dorothy Goldman, w której – choć dominują ana- lizy skupione wokół obrazu wojny utrwalonego w tworzonej przez kobiety poezji i prozie – pojawiają się również informacje na temat pracujących na froncie dziennikarek¹⁶³. Temu samemu okresowi poświęcona została książka Claire M. Tylee pt. The Great War and Women’s Consciousness. Jej pierwszy rozdział przynosi szczegółowe omówienie działalności opisujących przebieg pierwszej wojny światowej korespondentek, takich jak Mildred Aldrich czy Barbara Tuchman.

Cennym rozwinięciem dla zanotowanych w powyższej pracy ustaleń są opracowania zogniskowane wokół roli reporterek na frontach drugiej wojny

163 Por. Women and World War 1. The Written Response, ed. D. Goldman, Basingstoke

1993.

68 Kasandry i Amazonki

światowej. Warta uwagi wydaje się zwłaszcza monografia The Women who Wrote the War. The Riveting Saga of World War II’s Daredevil Women Corre-spondents autorstwa Nancy Caldwell Sorel, w której szczegółowo zaprezento-wany został dorobek najważniejszych amerykańskich korespondentek wojen-nych badanego okresu. Autorka stawia tezę, iż druga wojna światowa była nie tylko ogólnoświatowym konfliktem zbrojnym, lecz także batalią prowadzoną przez dziennikarki o prawo do wykonywania zawodu¹⁶⁴. Podobne założenie pobrzmiewa w pracy pt. War, Women, and the News.

How Female Journalists Won the Battle to Cover World War II Catherine Gourley¹⁶⁵, gdzie w publicy- stycznym tonie zaprezentowany został dorobek między innymi takich kore- spondentek i fotografek, jak Margaret Bourke-White czy Lee Miller.

Wspomnieć warto ponadto o kilku zbiorczych opracowaniach, prezentują-cych analizowane zjawisko w kontekście krytyki feministycznej. Jako przykład wskazać należy tom Gendering War and Peace Reporting. Some Insights – Some Missing Links¹⁶⁶, w którym analizowane zagadnienie powraca w kilku odsło- nach. W książce zamieszczono artykuły omawiające rozwój kobiecego dzien- nikarstwa w perspektywie historycznej, a także wnikliwe, komparatystyczne analizy pokazujące specyfikę wojennego reportażu redagowanego przez ko- biety i mężczyzn. Podobnie pomyślany został Handbook on Gender and War¹⁶⁷, który jednak zagadnienie to prezentuje ze zdecydowanie szerszej perspektywy, odnosząc się nie tylko do pracy dziennikarek par excellence, ale do wszelkich przejawów kobiecej aktywności na froncie.

Uwagi o kluczowym znaczeniu dla badań nad poetyką redagowanej przez kobiety korespondencji wojennej pojawiają się w książce Women and Jour- nalism, która pomyślana została jako monografia dokumentująca głównie w porządku historycznym, zakrojoną na szeroką skalę, współpracę reporterek wojennych z mediami¹⁶⁸. Deborah Chambers, Linda Steiner i Carole Fleming argumentują na rzecz hipotezy, że choć od czasów wojen światowych postrze- ganie kobiety pracującej na froncie uległo znaczącej zmianie, to obraz kore- spondentki wojennej wciąż podlega silnej stereotypizacji:

164 Por. N.C. Sorel, The Women Who Wrote the War. The Riveting Saga of World War II’s Daredevil Women Correspondents, New York 1999.

165 Por. C. Gourley, War, Women, and the News: How Female Journalists Won the Battle to Cover World War II, New York 2007.

166 Por. B. von der Lippe, R. Ottosen, dz. cyt.

167 Por. Handbook on Gender and War, ed. S. Sharoni, J. Welland, L. Steiner, J. Pedersen, Cheltenham 2016.

168 Por. D. Chambers, L. Steiner, C. Fleming, Women and Journalism, London 2004 (tu zwłaszcza rozdz. 10 pt. Women war correspondents).

[…] they continue to evoke highly gendered attention and curiosity, in part because they are engaging in dangerous forays but also because they disrupt still-lingering ste- reotypes of women’s conventional roles in journalism and the wider society¹⁶⁹.

Warto wspomnieć również o kilku wartościowych pozycjach o charakte- rze encyklopedycznym, poświęconych dyskutowanemu w niniejszej książce zagadnieniu. Doris Weatherford w tomie pt. American Women during World War II. An Encyclopedia w porządku alfabetycznym omawia pokrótce działal- ność najważniejszych reporterek i korespondentek tamtego okresu, sytuując ich dorobek w kontekście aktywności zawodowej innych kobiet, w sposób po- średni bądź bezpośredni zaangażowanych w wydarzenia wojenne¹⁷⁰. W haśle

„War correspondents” znajdujemy obszerne informacje na temat dziennikarek prasowych, radiowych oraz fotografek dokumentujących przebieg batalistycz- nych zmagań. Większość z nich – jak czytamy we wspomnianym tomie – za- trudniana była wówczas przez redakcje prasy codziennej. Do rzadkości nale- żała współpraca kobiet z magazynami (jak chociażby z „Newsweekiem” czy czasopismem „Time”), które – jak zauważa Weatherford – co prawda chętnie teoretyzowały na temat włączania się dziennikarek w sprawy wojenne, rzadziej jednak oddawały im głos na szpaltach poszczególnych numerów¹⁷¹. Zdecydo- wanie szerzej zakrojonym projektem jest dwutomowa publikacja pt. Women and War. A Historical Encyclopedia from Antiquity to the Present¹⁷², w której – obok kobiet pełniących funkcje przywódców, żołnierzy czy polityków – przed-stawione zostały także najważniejsze korespondentki wojenne.

Reportaż wojenny kobiet doczekał się też kilku ważnych anglojęzycznych antologii. Wypowiedzi dziennikarek o wojnie zebrane zostały w książce pt.

Her War Story. Twentieth-century Women Write about War¹⁷³, gdzie – obok tekstów pisarek czy myślicielek – pojawiają się także refleksje na temat wojny wyłożone przez dwudziestowieczne korespondentki wojenne, takie jak np. Marguerite Higgins czy Martha Gellhorn. Pozycją zasługującą na uwagę jest także książka Women on War. An International Anthology of Women’s Writings from Antiquity

169 „[…] nadal wzbudzają zainteresowanie i ciekawość ze względu na płeć, po części dlatego, że angażują się w niebezpieczne sytuacje, ale też z tego powodu, że zakłócają wciąż utrzymują- ce się stereotypy dotyczące konwencjonalnych ról kobiet w dziennikarstwie i społeczeństwie” [przeł. A.K., E.Ż.H.]; tamże, s. 198.

170 Por. D. Weatherford, American Women During World War II. An Encyclopedia, New York 2010.

171 Por. tamże, s. 105.

172 Por. Women and War: A Historical Encyclopedia from Antiquity to the Present, ed. B.A. Cook, Santa Barbara–Oxford 2006.

173 Por. Her War Story. Twentieth-century Women Write about War, ed. S.P. Sheldon, Car- bondale–Edwardsville 1999.

to the Present, przygotowana pod redakcją Danieli Gioseffi¹⁷⁴. W tomie zebrane zostały tłumaczenia prac autorek (by przywołać tylko Aleksijewicz czy Slaven- ke Drakulić) starających się odtworzyć swoistą

„gramatykę” wojny.

Na gruncie polskich badań medioznawczych i literaturoznawczych anali-zowany w niniejszej książce problem nie znalazł jeszcze szerszego omówienia. Znamienne, że Magdalena Hodalska w jednej z ważniejszych polskojęzycz- nych monografii traktujących o specyfice pracy korespondentów wojennych¹⁷⁵ skupia się przede wszystkim na omówieniu doświadczeń mężczyzn, pomijając tym samym kobiecą perspektywę. Luki tej nie uzupełnia ani obszerna praca zbiorowa Korespondent wojenny. Etyka – historia – współczesność¹⁷⁶, ani zreda- gowany przez Małgorzatę Grzywacz oraz Małgorzatę Okupnik tom pt. Kobiety i/a doświadczenie wojny 1914–

1945 i później¹⁷⁷, w którym dominują analizy tekstów artystycznych i historycznych. Twórczość reportażowa reprezento- wana jest zaledwie przez dwie autorki: Aleksijewicz (artykuł Aleksandry Zy- wert¹⁷⁸) oraz Hannę Krall (szkic Beaty Przymuszały¹⁷⁹). Cennym uzupełnie- niem dla lektury obu pozycji wydaje się praca Wojciecha Adamczyka pt. Killed in Action:

Female Investigative Reporters, War Correspondents and Local Jour- nalists, and the Risk of Death or Becoming a Victim of Violence¹⁸⁰, w której ba- dacz analizuje konsekwencje, z jakimi muszą mierzyć się reporterki pracują- ce na froncie. W tym celu prezentuje i omawia dane statystyczne, obrazujące stopień przemocy stosowanej wobec korespondentek wojennych.

Wspomnieć należy ponadto książkę Urszuli Glensk Po Kapuścińskim.

Szkice o reportażu, gdzie w części zatytułowanej Wojna i niepokój badaczka omawia – obok prac Hatzfelda i Jagielskiego – reportaże Slavenki Drakulić oraz Åsne Seierstad¹⁸¹. Na potrzeby nakreślonych w niniejszej książce ustaleń warto przywołać kilka ważnych prac poświęconych zaangażowaniu kobiet w profesję dzienni- karską. Ich autorzy – choć nie odnoszą się bezpośrednio do tematyki mili- tarystycznej – starają się uchwycić specyfikę kobiecego reportażu w danym momencie historycznym.

Wyróżnić należy obszerny rozdział poświęcony

174 Por. Women on War: An International Anthology of Women’s Writings from Antiquity to the Present, ed. D. Gioseffi, New York 2003.

175 Por. M. Hodalska, dz. cyt.

176 Por. Korespondent wojenny. Etyka – historia – współczesność, red. K. Wolny-Zmorzyński,

J. Snopek, W. Furman, K. Biernat, Kielce 2012.

177 Por. Kobiety i/a doświadczenie wojny 1914–1945 i później, red. M. Grzywacz, M.

Okup- nik, Poznań 2015.

178 Mowa o szkicu Śmierć i dziewczyna. „Wojna nie ma w sobie nic z kobiety” Swietłany Aleksijewicz.

179 Chodzi o tekst Przemoc seksualna wobec Żydówek ukrywających się po „aryjskiej”

stronie: na podstawie prozy Idy Fink i Hanny Krall.

180 Por. W. Adamczyk, dz. cyt.

181 Por. U. Glensk, Po Kapuścińskim. Szkice o reportażu, Kraków 2012.

dziennikarkom okresu międzywojnia, zawarty w książce Piórem niewieścim Ewy Kraskowskiej¹⁸². Sformułowane przez badaczkę uwagi na temat uprawia- nej przez kobiety twórczości reportażowej mogą – jak się zdaje – mieć istotne przełożenie nie tylko na omawiane przez nią teksty reporterskie Marii Kun- cewiczowej, Ireny Krzywickiej czy Wandy Melcer, lecz w znacznej mierze od- noszą się także do twórczości późniejszych autorek, powracających w swych reportażach do tematyki wojennej. „[…] Gatunek ten – pisze Kraskowska o reportażu – a przynajmniej jego odmiana obyczajowa, ze względu na swój ścisły związek z życiową empirią, szczególnie nęci pióra kobiece”¹⁸³. Analizując teksty reporterskie tworzone przez międzywojenne pisarki dziennikarki, ba-daczka stara się wyróżnić powtarzające się w nich elementy konstytutywne dla kobiecej odmiany reportażu. Publicystki, zdaniem Kraskowskiej,

[…] swoją „kobiecość” wpisują […] w tę prozę nader delikatnie, prawie nigdy w spo- sób stematyzowany. Dostrzec ją można w wyborze tematyki (obyczajowość, sfera co- dzienności, przejawy krzywdy ludzkiej i niesprawiedliwości społecznej, środowiska kobiece, ale także plotka, sensacja), w ujawnianym implicite systemie wartości (obrona mniejszości, krytyka systemu opartego na patriarchacie, docenianie

„niepublicznej” sfery życia), wreszcie w elementach dyskursu feministycznego operującego właściwą mu retoryką¹⁸⁴.

Interesujące wnioski dotyczące sposobu zapisywania wojennego doświad-czenia przez kobiety pojawiają się ponadto w szkicu Kamili Pałkowskiej pt. Analiza narracji wojennych kobiet, w którym autorka stara się wyodrębnić cechy charakterystyczne kobiecych opowieści o wojnie. Są to:

nastawienie na detal, plastyczność języka, nieciągłość narracji i jej epizodyczność, podejmo- wanie tematyki związanej z ciałem, jedzeniem, ubiorem, interferencja rozmai- tych perspektyw czasowych¹⁸⁵.

Warte przywołania ustalenia dotyczące omawianego tu gatunku odnajdzie- my również w nieobszernych szkicach poświęconych twórczości poszczegól- nych dziennikarek. Uwaga badaczy ogniskowała się dotychczas najczęściej wokół prac Aleksijewicz, ze szczególnym uwzględnieniem ich nietypowej poe- tyki, łączącej w sobie precyzyjny dokumentaryzm z rozbudowaną metareflek- sją na temat wojny. Agata Stolarz zwróciła uwagę na nietypowy sposób kon- struowania przez reporterkę narracji, mającej silne zakorzenienie w tzw. oral

182 Por. E. Kraskowska, O międzywojennej kobiecej prozie reportażowej, [w:] tejże, Piórem…, dz. cyt., s. 164–202.

183 Tamże, s. 201.

184 Tamże, s. 202.

185 Por. K. Pałkowska, Analiza narracji wojennych kobiet, http://wladzasadzenia.pl/2016/9/

analiza-narracji-wojennych-kobiet.pdf (dostęp: 12.01.2019).

history (historii mówionej)¹⁸⁶. Z kolei Magdalena Horodecka swe badania po- święciła omówieniu monologowej formy reportażowej, dominującej w twór- czości białoruskiej dziennikarki¹⁸⁷. Sposoby tworzenia tekstowej reprezentacji doświadczenia wojennego stały się przedmiotem naukowej refleksji Barbary Stelingowskiej¹⁸⁸. Barbara Waligórska-Olejniczak w swej pracy omówiła na- tomiast sposoby opisywania kobiecości w prozie wspomnianej reporterki¹⁸⁹. Naszkicowany tu pokrótce stan badań pozwala na sformułowanie kilku ogólniejszych wniosków. Kobiecy reportaż wojenny – nawet w swej literackiej odmianie – de facto rzadko staje się przedmiotem naukowej refleksji i trakto- wany jest przede wszystkim jako gatunek użytkowy, stąd tylko sporadycznie analizie poddawany zostaje jego styl, kompozycja czy sieć intertekstualnych nawiązań, w jakich funkcjonuje.

Marginalizowanie tych kwestii przyczyniło się do zepchnięcia badanego tu zagadnienia na obrzeża naukowej refleksji nad pisarstwem kobiet, która wciąż funkcjonuje pod silną dominacją badań litera- turoznawczych.

Medioznawcy zdecydowanie więcej uwagi poświęcają omó- wieniu biografii poszczególnych autorek, przedstawiają przebieg ich kariery zawodowej, jak również sposób funkcjonowania w zdominowanej przez męż- czyzn przestrzeni. W swych ustaleniach częściej powracają do dziennikarek pracujących na frontach pierwszej czy drugiej wojny światowej, aniżeli do re-porterek współczesnych, których dorobek znacząco ewoluuje wraz z obserwo-wanymi obecnie niezwykle dynamicznymi przekształceniami mediów.

186 Por. A. Stolarz, Opowieści Swietłany Aleksijewicz. Historia mówiona w Europie

Środkowo--Wschodniej i jej miejsce w budowaniu wiedzy o przeszłości, „Rocznik Instytutu Europy

Środkowo--Wschodniej” 2015, z. 1, s. 27–42.

187 Por. M. Horodecka, Monologowa forma reportażowa Swietłany Aleksijewicz.

Reprezen- tacja bliskiego Innego w Czasach secondhand, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2017, z. 2, s. 127–142.

188 Por. B. Stelingowska, „Wojna nie ma w sobie nic z kobiety” – wokół reportażu Swietłany Aleksijewicz, „Doctrina. Studia Społeczno-Polityczne” 2017, nr 14, s. 389–

406.

189 Por. B. Waligórska-Olejniczak, O mitach i obrazach kobiecości w prozie Swietłany Aleksi- jewicz, „Porównania” 2017, nr 20, s. 97–106.