Komponenty motywacyjne, różnice indywidualne i intencja

Zbadano związek trzech komponentów motywacyjnych z teorii planowanego zachowania Ajzena (2001; 2011): postawy wobec działania, subiektywnych norm i spostrzeganej kontroli behawioralnej z intencją kontynuowania interwencji. Ponadto sprawdzono, czy różnice indywidualne, które okazały się ważne we wcześniejszych badaniach będą predyktorami komponentów motywacyjnych.

Pozytywna postawa wobec kontynuowania interwencji oznacza, że uczestnicy badania postrzegali to zadanie jako użyteczne, wartościowe i/lub przyjemne. Subiektywne normy mówią o przekonaniach osoby o tym, co uważają ważne dla nich osoby na temat interwencji.

116 Postrzegana kontrola określa na ile osoba uważa, że jest w stanie wykonać interwencję. Jak się okazuje, dla deklarowanej intencji istotna była postawa oraz spostrzegana kontrola. Wbrew przewidywaniom, nie stwierdzono wpływu subiektywnych norm na intencję kontynuacji interwencji. Oznacza to, że osoby badane, deklarując intencję kontynuowania interwencji, nie brały pod uwagę opinii innych osób na ten temat. We wcześniejszych badaniach wszystkie trzy subiektywne normy przewidywały intencję (Kaczmarek, Kashdan i in., 2014, Kaczmarek i in., 2015) z wyjątkiem jednego badania (Kaczmarek, Goodman i in., 2014) gdzie, prawdopodobnie z uwagi na łatwość wykonania interwencji, postrzegana kontrola nie różnicowała osób badanych, jeśli chodzi o deklarację intencji.

Najważniejszym predyktorem komponentów motywacyjnych okazał się poziom wdzięczności jako cechy. Osoby o wyższym poziomie wdzięczności miały bardziej pozytywną postawę wobec kontynuowania pozytywnej interwencji, bardziej pozytywne subiektywne normy dotyczące kontynuowania interwencji oraz większe poczucie kontroli nad zadaniem. Analiza efektów pośrednich potwierdza wpływ wdzięczności jako cechy na podejmowanie i kontynuowanie interwencji w życiu codziennym, z mediatorami w postaci postawy, postrzeganej kontroli i intencji.

Osoby badane były dodatkowo pytane, ile wysiłku wymagało od nich wykonanie interwencji. Okazało się, że trudność zadania negatywnie korelowała zarówno z intencją do kontynuacji jak i poczuciem kontroli (odpowiednio r = -0,67 i r = -0,58). Miara ta negatywnie korelowała również z wdzięcznością jako cechą (r = -0,60), potwierdzając, że interwencje oparte na wdzięczności będą trudniejsze, bardziej wymagające i prawdopodobnie bardziej zniechęcające dla osób o niskim poziomie wdzięczności. Są to jednak osoby, które potencjalnie mogłyby odnieść duże korzyści, ponieważ interwencja wprowadzałaby stosunkowo duże zmiany do ich życia codziennego.

Również we wcześniejszych badaniach (Kaczmarek i in., 2015) wdzięczność miała istotny wpływ na wszystkie trzy komponenty motywacyjne. Oznacza to, że pozytywne interwencje oparte na wdzięczności wydają się najbardziej atrakcyjne i najłatwiejsze do wykonania osobom, które z uwagi na wysoki poziom wdzięczności jako cechy prawdopodobnie często wyrażają wdzięczność w życiu codziennym. Będą to zatem osoby, które być może doświadczą najmniejszej zmiany po wprowadzeniu pozytywnych interwencji do życia codziennego. Z drugiej strony, dla tych osób interwencja oparta o wyrażanie wdzięczności będzie najlepiej dopasowana, będzie miała największą efektywność i najmniejsze prawdopodobieństwo negatywnych skutków ubocznych.

Zgodnie z przewidywaniami opartymi na danych literaturowych i wcześniejszych badaniach nad motywacyjnym modelem pozytywnych interwencji (Kaczmarek i in., 2013;

117 Kaczmarek, Goodman i in., 2014, Kaczmarek, Kashdan i in., 2014, Kaczmarek i in., 2015), zaobserwowano różnice między mężczyznami i kobietami. Kobiety charakteryzowały się wyższym poziomem wdzięczności jako cechy. Ponieważ wdzięczność okazała się być najważniejszym predyktorem komponentów motywacyjnych, a pośrednio intencji i zachowania, to interwencje oparte na wdzięczności wydają się być lepiej odbierane przez kobiety. Analiza efektów pośrednich nie wykazała jednak istotnego wpływu płci na kontynuację pozytywnych interwencji.

We wcześniejszych badaniach nad motywacyjnym modelem pozytywnych interwencji, płeć była istotnym predyktorem intencji i miała istotny pośredni wpływ na podejmowanie interwencji (Kaczmarek i in., 2013). Kobiety deklarowały dużo silniejszą intencję podjęcia wykonywania interwencji, i faktycznie robiły to częściej niż mężczyźni. Płeć miała wpływ na postawę wobec zadania oraz na subiektywnie postrzegane normy społeczne. Kobiety postrzegały proponowaną interwencję jako bardziej docenianą społecznie oraz mogącą im przynieść większe korzyści. Jedynie trudność interwencji była podobnie spostrzegana przez kobiety i mężczyzn (Kaczmarek, Goodman i in., 2014, Kaczmarek, Kashdan i in., 2014). W kolejnych badaniach (Kaczmarek i in., 2015), kobiety również miały bardziej pozytywną postawę wobec interwencji, a także wyższy poziom wdzięczności jako cechy niż mężczyźni. Poziom wdzięczności był z kolei mediatorem pomiędzy płcią a subiektywnymi normami, tym bardziej pozytywnymi im wyższa wdzięczność. Co ciekawe, w tych badaniach kobiety oceniały interwencję jako trudniejszą niż mężczyźni.

Osoby o wyższym poziomie ciekawości jako cechy deklarowały większe poczucie kontroli nad zadaniem kontynuowania interwencji, uznając interwencję za łatwiejszą do wykonania. Według teorii (Kashdan, Gallagher i in., 2009), ciekawość składa się z dwóch komponentów: poszerzania (stretching), które polega na poszukiwaniu nowych doświadczeń i wiedzy, oraz obejmowania (embracing), które jest akceptacją niepewności związanej z eksploracją nieznanych doświadczeń. Szczególnie ten drugi aspekt może zmniejszać obawy związane z wyrażaniem wdzięczności, dzięki czemu interwencja może wydawać się łatwiejsza. Osoby o wyższym poziomie ciekawości są też bardziej przyzwyczajone do wypróbowywania nowych rzeczy, co potencjalnie może dawać im większe poczucie kompetencji. Wyższy poziom ciekawości pozwalał przewidywać bardziej pozytywne subiektywnie postrzegane normy społeczne dotyczące kontynuacji interwencji. Skoro osoby o wysokim poziomie ciekawości często podejmują nowe działania i szukają nowych doświadczeń, to zachodzi duże prawdopodobieństwo, że osoby z ich otoczenia uznają tego typu zachowania za pozytywne. Z kolei dla osób o niskim poziomie

118 ciekawości pozytywna interwencja może wydawać się czymś nowym i zagrażającym. Dodatkowo może wywołać większe zaskoczenie lub negatywną reakcję innych osób. We wcześniejszych badaniach nad modelem, ciekawość była istotnym predyktorem intencji (Kaczmarek i in., 2013) a także wszystkich trzech komponentów motywacyjnych (Kaczmarek, Kashdan i in., 2014). Osoby bardziej ciekawe postrzegały interwencję jako bardziej wartościową, również w opinii innych osób, a także łatwiejszą do wykonania.

Obserwowano także związek poczucia kontroli z niższą depresyjnością. Osobom depresyjnym interwencja wydawała się trudniejsza do wykonania, choć postrzegały jej użyteczność i związane z nią subiektywne normy społeczne w podobny sposób jak osoby o niskim nasileniu symptomów depresyjnych. We wcześniejszych badaniach depresyjność pozwalała przewidywać zarówno słabszą intencję (Kaczmarek i in., 2013), jak i bardziej pozytywne subiektywne normy i niższe poczucie kontroli nad wykonywaniem interwencji (Kaczmarek, Kashdan i in., 2014). Osoby depresyjne nisko oceniały swoje możliwości wykonania zadania, ale jednocześnie postrzegały je jako działanie, które spotkałoby się z aprobatą ważnych dla nich osób. Osoby depresyjne są tą grupą, która potencjalnie mogłaby odnieść największe korzyści z wykonywania interwencji. Jednocześnie jednak efektywność interwencji, z uwagi na niską motywację, jest w tym przypadku bardzo niska. Dalsze badanie mechanizmów odpowiadających za obniżenie motywacji przyczyniłoby się do takiego projektowania interwencji i sposobu ich prezentowania, które maksymalizowałyby zarówno skuteczność jak i efektywność.

9.4. Oceny poznawcze oraz wskaźniki fizjologiczne wyzwania i zagrożenia a różnice