Niesłyszący członkowie Polskiego Związku Głuchych często kon-taktują się z jego pracownikami za pośrednictwem faksu – urządzenia służącego do przesyłania kopii dokumentów, pism, zdjęć i rysunków za pomocą sieci telefonicznej. Ze względu na charakter stowarzyszenia, cele i formy jego działalności (o czym dalej), zbiór tekstów tworzących korespondencję członków PZG z jego pracownikami jest urozmaicony pod względem rodzajów aktów komunikacji językowej i ich gatunko-wych realizacji. Aspekty illokucyjne tych aktów mowy są zróżnicowane – od próśb, podziękowań i życzeń, po zażalenia, ostrzeżenia, żądania i groźby. W materiale odnotowano zarówno bezpośrednie akty mowy, których intencja nadawcy odczytywana jest niezależnie od sytuacji, jak i pośrednie akty mowy, w których intencja odczytywana jest kontek-stowo. Ponieważ przedmiotem analizy jest zbiór konkretnych tekstów powstałych w specyficznym układzie komunikacyjnym osadzonym w ramach instytucjonalnych, niezbędna jest refleksja dotycząca tego układu.
Nadawcami faksowanych do PZG OŁ1 tekstów pisanych w języku polskim, które zostały poddane analizie, są głusi członkowie PZG, w tym niesłyszący pracownicy związku (z różnych oddziałów i kół terenowych), którzy w codziennych kontaktach posługują się różnymi sposobami ko-munikacji (por. rozdział IV części teoretycznej). Odbiorcami pism są pra-cownicy PZG OŁ, tak słyszący, jak i niesłyszący, posługujący się zarów-no językiem polskim, jak i SJM oraz PJM. Kontakt zachodzi w sytuacji oficjalnej i jest niebezpośredni. Inicjalną ramę tekstową (część faktogra-ficzną) wyznacza urządzenie faksujące. Automatycznie może przesyłać informację, umieszczoną na górze strony, o nadawcy tekstu – najczęściej jego imię i nazwisko, numerze jego faksu, dacie i godzinie wysłania pisma oraz liczbie stron. Bezpośredni wpływ na organizację tekstów w zakresie tematu i struktur illokucyjnych ma charakter stowarzyszenia, do
które-1 Materiał do analizy (180 pism) został zebrany głównie dzięki uprzejmości
192
go kierowane są pisma, oraz zakres jego działalności. Związek jest do-browolnym i samorządowym zrzeszeniem osób z dysfunkcją słuchu oraz osób słyszących (np. CODA), którym bliskie są ich problemy. Cele, środki i zakres działalności stowarzyszenia wyznacza statut PZG, opublikowa-ny jako „tekst jednolity zawierający zmiaopublikowa-ny uchwalone 3 grudnia 2011 r. na XIII Zjeździe Delegatów Polskiego Związku Głuchych” (rozdz. II, pa-ragraf 10), dostępny na stronie internetowej zarządu głównego związku (www.pzg.org.pl, data dostępu: 5.07.2012):
Celem Polskiego Związku Głuchych jest zrzeszanie, integracja i reha-bilitacja osób niesłyszących i innych osób z uszkodzonym słuchem, wspól-ne rozwiązywanie ich problemów oraz działania w kierunku wyrówny-wania szans rozwojowych, edukacyjnych, zawodowych i społecznych, a w szczególności:
1 . Sprawowanie opieki nad dziećmi, młodzieżą i osobami dorosłymi z uszkodzonym słuchem oraz nad dziećmi słyszącymi rodziców niesłyszących - poprzez prowadze-nie na zleceprowadze-nie lub współuczestnictwo w rehabilitacji słuchu i mowy, udzielaniu im pomocy w podnoszeniu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych,
2 . Sprawowanie opieki nad dziećmi i młodzieżą niesłyszącą i z uszkodzonym słuchem oraz nad dziećmi słyszącymi rodziców niesłyszących - udzielanie im pomocy w pod-noszeniu wykształcenia ogólnego i kwalifikacji zawodowych,
3 . Organizowanie i prowadzenie pracy oświatowej, kulturalnej, zawodowej i społecznej w środowisku osób niesłyszących i ich rodzin,
4 . Organizowanie i prowadzenie działalności szkoleniowej w różnych formach szkol-nych i poza szkolszkol-nych, w tym - w szczególności w zakresie języka migowego, 5 . Organizowanie własnych form rekreacji ruchowej, turystyki, krajoznawstwa, sportu
masowego oraz wypoczynku dzieci, młodzieży oraz wszystkich osób z uszkodzo-nym słuchem,
6 . Prowadzenie społecznej i zawodowej rehabilitacji osób niesłyszących i z uszkodzo-nym słuchem,
7 . Ochrona praw i interesów oraz udzielanie pomocy w sprawach socjalno-bytowych, 8 . Prowadzenie działań w zakresie ochrony i promocji zdrowia oraz profilaktyki
zdro-wotnej i społecznej,
9 . Propagowanie w społeczeństwie problemów ochrony słuchu i rehabilitacji osób nie-słyszących i z uszkodzonym słuchem oraz podejmowanie działań zmierzających do zapobiegania inwalidztwu słuchu,
10 . Promocja zatrudnienia i aktywizacja zawodowa pozostających bez pracy osób niesły-szących i z uszkodzonym słuchem na otwartym rynku pracy i zagrożonych zwolnie-niem z pracy;
11 . Udzielanie pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom z uszkodzonym słuchem w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywanie szans tych rodzin i osób - w szczególności pomoc ubogim,
12 . Prowadzenie działalności charytatywnej,
13 . Podtrzymywanie tradycji kulturowej osób z uszkodzonym słuchem, pielęgnowanie polskości oraz rozwoju świadomości narodowej i obywatelskiej,
14 . Prowadzenie działań integracyjnych poprzez realizowanie różnorodnych form tera-pii wspólnie dla osób niesłyszących i słyszących,
15 . Upowszechnianie i ochrona praw kobiet oraz działalność na rzecz równych praw ko-biet i mężczyzn,
16 . Prowadzenie działalności wspomagającej rozwój gospodarczy, w tym rozwój przed-siębiorczości osób z uszkodzonym słuchem,
17 . Prowadzenie działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych, 18 . Nauki, edukacji, oświaty i wychowania,
19 . Kultury, sztuki, ochronę dóbr kultury i tradycji,
20 . Porządku i bezpieczeństwa publicznego osób z uszkodzonym słuchem oraz przeciw-działania patologiom społecznym (np. alkoholizmowi, narkomanii),
21 . Upowszechniania i ochrony wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a także działań wspomagających rozwój demokracji,
22 . Działań na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i współpracy mię-dzy społeczeństwami,
23 . Działań przeciwko wykluczeniu społecznemu osób z uszkodzonym słuchem, 24 . Działań związanych z ochroną praw konsumenta,
25 . Promocji i organizacji wolontariatu,
26 . Ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego,
27 . Prowadzenia punktów poradnictwa zawodowego, prawnego, psychologicznego, pedagogicznego, społecznego i rodzinnego,
28 . Promocja osiągnięć społecznych, intelektualnych i artystycznych osób niesłyszących i z uszkodzonym słuchem,
29 . Prowadzenie działalności informacyjnej i doradczej2 .
W związku z powyższym, wśród nadsyłanych za pośrednictwem faksu pism adresowanych do PZG OŁ można wyróżnić: 1) prośby o in-terwencję w różnych instytucjach, udzielenie informacji lub pomocy, np. w załatwieniu spraw mieszkaniowych, urzędowych, pracowniczych, zdrowotnych, edukacyjnych, finansowych, w tym prośby kierowane bez-pośrednio do tłumaczy języka migowego; 2) pisma o charakterze infor-macyjnym, w tym zawiadamiające i wyjaśniające. PZG OŁ jest też adre-satem pism o charakterze urzędowym – podań, oraz pośrednikiem pism kierowanych do różnych urzędów przez członków związku, którzy mogą korzystać z pomocy pracowników w pisaniu i redagowaniu pism urzędo-wych, listów prywatnych i innych.
1. Teksty o charakterze urzędowym
Szczególnie wymownym przykładem, w którym sytuacja komuni-kacyjna determinuje wybór gatunku, są pisma urzędowe, w tym poda-nie. W świetle literatury przedmiotu podanie to tekst, który jest „urzędo-wą prośbą o coś” (Pawelec, Zdankiewicz-Jedynak 2007: 39), kierowaną do
2 Zachowana została oryginalna forma (gramatyka, ortografia, interpunkcja)
194
władz instytucji. Podanie na tle wypowiedzi administracyjnych (urzędo-wych) reprezentuje komunikację zindywidualizowaną (personalną) i jest, jak pisze E. Malinowska (2001: 114) „gatunkiem zajmującym centralne miej-sce w porozumiewaniu się indywidualnego obywatela z administracją”. Autorzy praktycznego poradnika savoir-vivre’u – H. i T. Zgółkowie (1993: 147) – charakteryzują podanie jako „rodzaj pisma, które ma stosunkowo jednoznacznie określoną postać językową, a nawet formalną. Sformułowa-nie podania wymaga znajomości pewnej, dość zresztą ograniczonej, liczby szablonów językowych oraz ustalenia graficznego kształtu, układu całości. Mowa tu o postaci graficznej, gdyż podanie może mieć postać wyłącznie pisaną”. Prymarną funkcją omawianego gatunku jest prośba, zaliczana do słabych dyrektyw (nie ma sankcji). A. Wierzbicka prośbę definiuje w posta-ci następujących elementarnych jednostek semantycznych: Chcę, żebyś
zro-bił dla mnie coś dobrego; mówię to bo chcę, żebyś to zrozro-bił; nie wiem czy to zrobisz, bo wiem, że nie musisz robić tego, co ja chcę żebyś robił (Wierzbicka 1983: 129).
Sytuacja komunikacyjna, w której podstawą jest oficjalność i konwencjonal-ność zachowań językowych realizowanych w piśmie, w znacznym stopniu determinuje komunikatywność podań kierowanych przez osoby głuche do instytucji. Wzorzec gatunkowy ulega licznym modyfikacjom i zniekształ-ceniom. W analizowanym materiale można wyodrębnić dwie grupy ze względu na sposób realizacji wzorca i stopień jej komunikatywności:
– grupa 1. – podania realizujące wzorzec gatunkowy (respektujące większość lub wszystkie reguły); teksty komunikatywne;
– grupa 2. – teksty naruszające gatunkowe wyznaczniki formalne i sty-listyczne pisma urzędowego, ale mieszczące się w funkcjonalnym uję-ciu wzorca gatunkowego (z aktem illokucyjnym prośby zaistniałym w sytuacji oficjalnej); teksty o ograniczonej komunikatywności.
Poddane analizie teksty z grupy 1. są stosunkowo nieliczne. Wynika to z faktu, iż niesłyszący wolą korzystać z pomocy pracowników PZG przy re-dagowaniu pism urzędowych, niż sami je pisać. De facto, są one pisane nie przez głuchych nadawców, ale właśnie przez pracowników związku, któ-rzy wysyłają je bezpośrednio do adresata. Odnotowano jednak w materia-le zbiór podań pisanych przez niesłyszących członków PZG bezpośrednio do wybranej instytucji. Nadawcą takich przesyłanych za pośrednictwem faksu pism o charakterze urzędowym jest osoba prywatna (obywatel, czło-nek PZG) lub pełniąca funkcję publiczną w określonej organizacji lub insty-tucji (np. członek PZG – prezes związku sportowego lub przewodniczący stowarzyszenia), odbiorcą zaś – PZG OŁ, określona instytucja państwowa lub organizacja (np.: Polski Związek Sportowy Głuchych, Urząd Miasta Łodzi, Urząd Pracy, Urząd Skarbowy, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych). Najliczniej występującymi w tekstach
analizo-wanych podań aktami mowy są akty obligatywne, takie jak prośba, dekla-racja, propozycja, zapewnienie, oraz akty informatywne. W powierzchnio-wej strukturze wypowiedzeniopowierzchnio-wej otrzymują one postać zdań:
• Jestem osobą głuchą i chcę się dowiedzieć…oraz prosić o…;
• Jestem inwalida drugiej grupy i proszę o dofinansowanie do sprzętu; • RKSG „RADOMIG” w Radomiu informuje, że HMPN w piłce nożnej
na rok 2003 było OK.;
• Zarząd PZSG na razie nie gwarantuje dla KSG dofinansowania; • RKSG „RADOMIG” nie wyraża zgodę na rozegra. HMPN w piłce
nożnej w Łodzi w dn. 18.10.03 r.
W zasadniczej treści pisma mieści się uzasadnienie intencji nadawcy, które pełni funkcję perswazyjną. Uwagę zwraca słabe wykorzystanie języ-kowych środków perswazyjnych oraz skrótowość tej części podania – uza-sadnienie ogranicza się najczęściej do jednowypowiedzeniowych formuł: • W dn. 18.10.br. jest ważny uroczystości naszego Klubu i musi być
go-spodarzem imprezy;
• Mam grupę inwalidzką drugą i zależy mi na tym;
• Jeszcze jest nieprawidłowe, dlatego, że Nasz KS co wcześniej umówi-liśmy ze sobą z KSG są uzgodnione terminy niż wskazane przez Sekcji Sportowej PZSG;
• […] proszę o dofinansowanie do sprzętu, bo nie mam pieniędzy na sprzęt;
• W serialu „Klan” lub „Teleexpresie” pojawiają się początki lub koniec tylko niektórych zdań, trzymają długo a następnie pojawiają się pod lub nad nimi. Nie pozwala to wyłapać treści.
W ostatniej części podania nadawca kieruje apel do odbiorcy o pozy-tywne rozpatrzenie prośby lub podjęcie decyzji zgodnej z oczekiwania-mi nadawcy oraz jeszcze raz dziękuje za rozpatrzenie podania. Ta część przybiera postać następujących formuł, które zwiększają moc illokucyjną prośby właściwej:
• Z góry za pomoc serdecznie dziękuję;
• RKSG oczekuje informacji w sprawie terminu rozgrywek; • Uprzejmie proszę odpisać mi;
• Jeśli więc można jeszcze raz interweniować bardzo o to proszę. I z góry za pomoc serdecznie dziękuję.
Model kompozycyjny gatunku zostaje zachowany. Ramę tekstową wypełnia umieszczona w prawym górnym rogu data, miejscowość oraz nazwa odbiorcy, w lewym górnym rogu – nazwa nadawcy, pod tekstem podania – jego podpis.
196
Pod względem stylistycznym analizowane podania są zdetermino-wane odrębnością kulturowo-językową nadawców. Osoby niesłyszące, posługujące się na co dzień PJM lub SJM, często korzystające z pomocy osób słyszących w kontaktach oficjalnych, rzadko są obligowane do ściśle określonych, gatunkowo zdeterminowanych zachowań językowych. Po-mimo istnienia stałych formuł, które są językowymi wykładnikami kon-wencjonalizacji gatunku, szablonowość tekstów urzędowych sprawia im trudność. Osobliwości stylistyczne są ponadto warunkowane interferen-cją PJM na język polski. Modyfikacji ulegają formuły inicjalne i finalne. Pojawiają się zwroty grzecznościowe: • z góry za pomoc serdecznie dziękuję,
• gorąco dziękuję za pomoc, • ze sportowym pozdrowieniem, • z wyrazami
ser-deczności, zniekształcone – • pozdrowiem – charakterystyczne raczej dla listu
i sytuacji nieoficjalnych. Nie odzwierciedlają również wzorca językowego podania schematy uzasadnień. Brak w nich szablonowych formuł, takich jak chociażby: prośbę swą motywuję tym, iż… Charakteryzują się licznymi odstępstwami od normy składniowej i stylistyczno-leksykalnej, w tym:
1) użyciem leksyki potocznej, np.: • było OK.; • na razie jest afera; • nie
po-zwala to wyłapać treści [można widzieć tu interferencyjny wpływ braku
w PJM wyraźnego rozróżnienia stylu potocznego i oficjalnego]; 2) naruszeniem związku zgody lub rządu, np.: • W dn. 18.10. br. jest
waż-ny uroczystości naszego Klubu i musi być gospodarzem imprezy; • RKSG „RADOMIG” nie wyraża zgodę; • ustalić godzinę o wynajęcie salę; • czeka na rozpatrzenie przez Prokuratora czy Sądu; • Jestem osobą głuchoniemy
[w pozycyjnym PJM nie ma końcówek fleksyjnych];
3) myleniem i zniekształcaniem wyrazów, np.: • A tym czasem KSG musi
szukać we własnym zakresie bez względu na zaciskanie od władz sekcji spor-towych PZSG który należy do władz PZSG; • ….. co wcześniej umówiliśmy za sobą…; • Pozdrowiem [PJM to język wizualno-przestrzenny];
4) kłopotami w użyciu przyimków, np.: • szanujemy dla sportowców
głu-chych; • z powodu rodzinnych wyjazd wieś; • muszę ustalić o wynajęcie salę
[w PJM przestrzeń spełnia funkcję językową (gramatyczną). W miej-sce przyimków stosowane są klasyfikatory – formy morfologiczne obce językowi polskiemu, odpowiednio „ilustrujące” zdania typu:
Jedziemy na wakacje nad morze. Przyimki powstają w przestrzeni lokacji
znaków, nie są samodzielnymi znakami];
5) kłopotami z rozczłonkowaniem wypowiedzi, np.: • uzgodniliśmy
w ostatnią niedzielę, że na termin 9.11. br. w Łodzi. A Olsztyn chce na 11.11. br.; • Nasz KS co wcześniej umówiliśmy za sobą z KSG są uzgodnione terminy niż wskazanie przez Sekcji Sportowej PZSG. Iż, że Zarząd PZSG na razie jest afera i czeka na rozpatrzenie przez Prokuratora czy Sądu
[wizu-alno-przestrzenny PJM nie posiada odmiany pisanej, w PJM granice zdań wyznacza mimika].