W modelu liturgicznym Mszy wi tej, dostrzega si tak przemian w uczestniku Ofiary Krzy owej, który zostaje przemieniony poprzez Słowo Bo e i Eucharysti i powołany do rozwijania swojej wiary. Mówi c o funkcjach rytu nale y te wskazać za B. Nadolskim na dwa elementy konstytutywne rytuału, które wpływaj na jego efektywno ć. Chodzi o pewne napi cie, jakie istnieje pomi dzy zewnętrzno cią a „wewn trzno ci ” obrz du oraz o kwestie powtarzalno ci rytu i tego, jak wpływa to na jego aktualizacj w yciu uczestnika. w. Augustyn podkre lał, e nie powinno być wiary bez rozwa ania. Nale y wi c wnioskować, i o ile obrz d liturgiczny posługuj si zewnętrznymi dostrzegalnymi znakami, to jednak ci gle nale y zwracać uwag na to, i elementy te maj prowadzić do wewnętrznego duchowego celu a nie zatrzymywać na sobie. Druga kwestia dotyczy powtarzalno ci. O ile budzi w tpliwo ć czy nawet obaw , e powtarzalno ć obrz du wpływa negatywnie na uczestnicz cych (znu enie czy nawet skostnienie liturgii), o tyle słowa J. K. Huysmans’a który mówi, e „niezmienno ć rytu jest rodzajem uczestniczenia w wieczno ci”, pokazuje, e wszystko zale y od podej cia i zainteresowania uczestników10
.
2. Komunikacyjne aspekty j zyka liturgicznego we Mszy wi tej
Drugim elementem tworz cym z liturgii Mszy wi tej kanał komunikacyjny jest j zyk liturgiczny. Zagadnienie to domaga si u ci lenia poj ć, najpierw wskazania czym jest i na czym polega szeroko rozumiany j zyk
9 Por. Tam e, s. 268.
10
Por. B. Nadolski, Ryt, ritus w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 1334. Szczegółowo te kwestie zostan
omówione w pi tym rozdziale (kwestia uczestnictwa wierz cego - odbiorcy - w obrz dzie Mszy wi tej i odpowiedzi wiary jakiego domaga si komunikat zawarty w tym obrz dzie), tu tylko zasygnalizowane dla pełniejszego spojrzenia na obrz d jako system konstytuuj cy liturgi Mszy wi tej.
167
religijny (liturgia jest jednym z najwa niejszych obszarów u ywania tego j zyka). Nast pnie rozgraniczenia pomi dzy tym co nazywamy j zykiem liturgii a j zykiem liturgicznym.
Fundamentalnym rodkiem komunikacji w relacjach Bóg - człowiek jest słowo, którego zasadniczym zadaniem jest doprowadzić do porozumienia mówi cego ze słuchaj cym. Skuteczno ć takiego działania uzale niona jest od tego czy odbiorca wiadomo ci rozumie dany d wi k w takiej samej tre ci poj ciowej, jak chce komunikować mówi cy. Jest to istotne o tyle, e wła nie w taki sposób - przy pomocy systemu d wi ków i odnosz cych si do nich znacze - komunikowane jest w zgromadzeniu wiernych Słowo Bo e za pomoc słowa ludzkiego11. Dla szerszego zrozumienia zada , jakie stoj przed j zykiem w liturgii, nale y najpierw wskazać główne jego funkcje. Filozof i badacz zagadnienia ks. J. Herbut dzieli je na cztery grupy: funkcja przedstawiania (gdy j zyk opisuje relacje jakie zachodz mi dzy Bogiem i człowiekiem); funkcja apelatywna (gdy j zyk wskazuje okre lone normy post powania takie jak przykazania czy przepisy liturgiczne); funkcja preformatywna (gdy j zyk pełni funkcj twórcz - sakramentalne formuły dokonuj zmiany w porz dku nadprzyrodzonym - chleb staje si Ciałem Chrystusa); funkcja ekspresywna (gdy j zyk słu y do wyra ania konkretnych stanów ducha poprzez modlitwy, aklamacje czy piewy)12
. Z przedstawionych funkcji wynika ambiwalentny charakter j zyka religijnego, poniewa dostrzega si w nim zarówno nieograniczony zasi g w swojej formie i tre ci przekazu (religijno ć obejmuje całe ycie człowieka) przy jednoczesnej ograniczono ci jaka wynika z faktu, i religia ( wiat sacrum), a co za tym idzie równie j zyk (którym si posługuje), jest rzeczywisto ci niejako odr bn czy wyizolowan ze wiata profanum ( wieckiego)13
. W u ywaniu j zyka religijnego zawsze b dzie powstawał problem, jak wyrazić rzeczywisto ć nadprzyrodzon . Z tego to powodu j zyk ten posługuje si analogi , u ywaj c zasady „Deus semper maius”14. Wyja nienie
11
Por. S. Czerwik, Wprowadzenie do Konstytucji o liturgii więtej w: Sobór Watyka ski II. Konstytucje
Dekrety Deklaracje, Pozna 1968, s. 37.
12
Por. H. Sobeczko, Przekłady ksiąg posoborowych ksiąg liturgicznych na język polski, SEM 17 (2001),
s. 126.
13 Por. A. Zwoli ski, Kaznodzieja w trosce o język religijny, „Sympozjum” 2 (2012), s. 35.
14
168
wi c tre ci, jakie niesie ze sob zbawienie dokonane przez Chrystusa - które Ko ciół celebruje i przybli a w liturgii - b dzie dotyczyło tak e analizy tekstu samego j zyka, tak aby uchwycić sens i znaczenie przekazywanego or dzia15
. Poszukiwanie to i odkrywanie owego sensu powinno mieć na wzgl dzie i ten istotny fakt, i j zyk liturgiczny na przestrzeni dziejów podlegał ci głym zmianom i był podatny na ró ne wpływy zarówno kulturowe jak i cywilizacyjne. Jest to o tyle istotne, e przy odczytywaniu tych tekstów, nale y zwrócić uwag nie tylko na ubogacenie dokonane przez symbolik biblijn , ale tak e inkulturacj , jaka dokonała si w poszczególnych epokach16
.
J zyk liturgiczny to okre lony system znaków, których u ycie pozawala wej ć na drog komunikacji, stworzyć komuni osób i wyrazić w sposób ekspresywny wiar . Zagadnienie to jest o tyle rozległe, i mo na nawet mówić o takiej dziedzinie, która omawia kody komunikacyjne (werbalne i niewerbalne elementy, którymi posługuje si liturgia), a któr nazywamy semiologią liturgiczną17
. Dziedzina ta jest o tyle potrzebna i wa na we współczesnym podej ciu do rozumienia j zyka liturgicznego, poniewa o ile j zyk religijny i j zyk współczesny opieraj si na dwóch ró nych kodach, i funkcjonuj c na odmiennych zasadach, to badanie j zyka w liturgii mo e pomóc w jego zrozumieniu, tak aby współczesny człowiek posługuj cy si j zykiem potocznym i charakteryzuj cy si swego rodzaju bierno ci wobec kultury masowej, b dzie mógł wej ć na drog dialogu z Bogiem poprzez liturgi 18. Nale y wi c opisać konkretny kod (zespół znaków), jakim „posługuje si ” j zyk liturgiczny. Do kodów nale przede wszystkim j zyk mówiony (mowa, ekspresja werbalna), a tak e system mowy ciała: mimika, ryty, gesty (ekspresja gestualna), postawy, ruch (kod kinetyczny); dotyk, blisko ć (kod proksematyczny); symbole w szerokim uj ciu; szaty, kolory i przedmioty liturgiczne (ekspresja symboliczna, posługiwanie si rzeczami); osoby; czas; piew i muzyka (kod muzyczny), milczenie; przestrze i jej ukształtowanie, obrazy, droga w przestrzeni i przez przestrze (kod hodologiczny). Dzi ki tym systemom
15
Por. B. Nadolski, Wprowadzenie do liturgii, dz. cyt., s. 294.
16
Por. H. Sobeczko, Przekłady ksiąg posoborowych…, dz. cyt., s. 126.
17
Por. B. Nadolski, Wprowadzenie do liturgii, dz. cyt., s. 281.
169
znakowym liturgia staje si komunikowaniem, działaniem komunikatywnym, rytem komunikatywnym, procesem znaków, działaniem „mowy” j zyka, jest „tekstem”, tekstem wymagaj cym interpretacji, poprzez któr uobecnia si i wyra a misterium chrze cija skie19
.
Przekazywanie Bo ego Objawienia domaga si u ywania j zyka komunikatywnego w liturgii, tak aby spełniał on wymogi j zyka, który b dzie mo na okre lić mianem j zyka „Bo ego posłania”. Wynika to z faktu posłania na wiat Jezusa Chrystusa przez Ojca, które to posłanie aktualizowane jest obecnie w celebracji Eucharystycznej. Ta misja domaga si z zało enia, aby j zyk, którym posługuje si liturgia, równie spełniał funkcj posłannictwa20
. Funkcja, o której mowa zasadniczo wi e si z pewnymi cechami j zyka liturgicznego, wynikaj cego z natury liturgii. Mianowicie w j zyku liturgicznym dominuje liczba mnoga (słowo „my” w odniesieniu do wspólnoty Ko cioła) i tak uło one s poszczególne modlitwy; Słowo „Ty” zawsze w j zyku liturgicznym odnosi si do Boga, kogo kto t wspólnot zwołuje; j zyk ten jest pełny symboli i metafor, na pograniczu poezji - napełniony Objawieniem; j zyk liturgiczny ma zawsze cechy dialogu - odnosi si do Boga; nigdy nie jest dyskursywny, lecz zawsze oznajmuj cy, proklamuj cy; natura tego j zyka bazuj ca na Słowu Boga, na Bo ym Objawieniu nadaje sens ludzkiemu istnieniu, przez co niejako okre la sens przyszło ci; w ko cu j zyk ten nazywa poszczególne elementy wchodz ce w skład zjawiska, jakim jest wiara, pozwala na spotkanie Boga z człowiekiem, co zreszt jest podstawowym kryterium przydatno ci form tego j zyka w liturgii21
. W Katechizmie Ko cioła Katolickiego czytamy, e liturgia ma swe ródło w Bogu. Interwencja Bo a, jaka dokonuje si za pomoc j zyka w liturgii, nie jest statyczna, lecz przede wszystkim odnosi si do działania i konkretnych czynów Boga wobec ludu. J zyk u ywany w liturgii nie b dzie wi c tylko informacj , jakim teoretyzowaniem b d tylko wypowiedzi słown , ale czynem, akcj , j zykiem nosz cym znamiona objawienia, proklamacji, czy w ko cu j zykiem posiadaj cym moc tworzenia i przemieniania - poniewa nie
19
B. Nadolski, Wprowadzenie do liturgii, dz. cyt., s. 281.
20
Por. J. Nowak, Podmiotowo ć komunikatywno ci w „Ars Celebrandi” w: Ars Celebrandi.
Materiały z sympozjum liturgicznego w UKSW (29.04.2003 r.), red. B. Nadolski, Katowice 2003, s. 48.
21
170
stanowi jedynie jakiego słownego komentarza, lecz realizuje to, co zapowiada (co widać szczególnie w formule sakramentalnej)22. J zyk liturgiczny urzeczywistnia zbawcze działanie Boga, aktualizuje czyny zbawcze Chrystusa, których nie nazywamy historycznymi, ale uobecnionymi na sposób sakramentalny w liturgii23. St d wniosek, i znak j zykowy jakim jest słowo w liturgii, jest faktyczn , realn i znacz c rzeczywisto ci , która nie tylko funkcjonuje na zasadzie narz dzia do komunikowania si czy budowania wspólnoty, ale tak e znaku Bo ej obecno ci w rzeczywisto ci tego wiata24
. Obserwuje si w liturgii ró ne sposoby istnienia tego słowa: jako słowo zwiastuj ce, gdy dotyczy homilii; jako słowo modlitewne, gdy dotyczy modlitw w czasie Mszy wi tej; jako słowo dialogiczne, gdy staje si cz ci dialogu mi dzy celebransem a zgromadzonym ludem (pozdrowienie, prefacja, błogosławie stwo); jako słowo aklamacyjne, gdy obejmuje znaki zwiastuj ce zako czenie jakiej cz ci np.: amen b d dotyczy aklamacji anamnetycznych25
. Komunikacja w liturgii dotyczy relacji Bóg - człowiek, Bóg - zgromadzenie liturgiczne oraz relacji pomi dzy uczestnikami tej e liturgii. Wynika to z faktu, i jest sprawowana we wspólnocie i przed Bogiem. W komunikacji tej j zyk werbalny (foniczny) i pozawerbalny (ikoniczny) to dwa podstawowe26. Dzi ki werbalnemu aspektowi komunikacji mo liwe jest przekazywanie or dzia zbawczego, ale tak e za pomoc słów modlitw czy piewów, mo liwa jest równie komunikacja wiernych z Bogiem27. J zyk pozawerbalny w liturgii Mszy wi tej opiera si na kodach28 dotycz cych znaków, symboli, gestów a tak e miejsca i czasu sprawowania tej e liturgii, które to elementy zostan szczegółowo omówione w kolejnych paragrafach.
Osobliwym wydarzeniem było wprowadzenie do liturgii Ko cioła Katolickiego rytu rzymskiego j zyków narodowych. Ojcowie II Soboru Watyka skiego zachowali co prawda j zyk łaci ski, ale jednocze nie otworzyli
22
Por. Z. Janiec, Język w liturgii czy „język liturgiczny”?, AS 42 (2005), s. 91.
23
Por. K. Matwiejuk, Język narodowy w liturgii, LS 17 (2011), s. 37.
24Por. G. Bereszy ski, Integracyjna funkcja Logosu w liturgii, WST 25 (2012), s. 73.
25
Por. B. Nadolski, Wprowadzenie do liturgii, dz. cyt., s. 280.
26 Por. J. Nowak, Apostolski wymiar liturgii, Pozna 1999, s. 118.
27Por. Tam e, s. 120.
28Główne kody niewerbalne w liturgii ich klasyfikacja i wykaz na podstawie zestawienia J. Schermanna
dotycz cej dwóch zakresów: przestrzeni i czasu oraz aspektu osobowego, akustycznego, wizualnego itp. Zob. Z. Janiec, Komunikacyjny wymiar liturgii, dz. cyt., s. 238-239.
171
dost p do liturgii dla j zyków ojczystych (por. SC 36, 54, 63)29
. Na ten element nale y o tyle zwrócić uwag , i Sobór zaznaczył, e taka zmiana b dzie po yteczna dla wiernych, dla ich pełniejszego uczestnictwa w celebrowanej liturgii (por. SC 36). Nale y jednak pami tać, e bez odpowiedniej katechezy liturgicznej, samo wprowadzenie j zyka ojczystego nie wpłynie na skuteczno ć czy owocno ć liturgii dla uczestnika. Bez odpowiednich obja nie zmiana j zyka sama z siebie nie wyeliminuje niewiedzy30.