Postawy i gesty wykonywane w czasie liturgii Mszy wi tej z jednej strony komunikuj wiar na zewn trz - ukazuj wewn trzn dyspozycj tego, kto przyjmuje okre lon postaw - wykonuje okre lony gest; z drugiej za strony pomagaj komunikować si wierz cemu z Bogiem, poprzez przyj cie okre lonej, wła ciwej postawy modlitewnej. Posoborowa dyskusja wokół biblijnej antropologii miała za zadanie dowarto ciować ludzkie ciało, dyskusja ta była o tyle istotna, i dotykała wa nego elementu litrugii, jakim s postawy i gesty. To ludzkie ciało pozwala niejako objawić, co jest w jego wn trzu. Docenienie w yciu wiary postaw i gestów jednocze nie wskazuje na cał gam zmysłów zaanga owanych w modlitw 31. Zarówno kapłan, diakon, usługuj cy jak i lud zobowi zani s do tego, aby w czasie litrugii przyj ć odpowiednie postawy i wykonywać odpowiednie gesty. Od tego bowiem zale y pi kno, prostota jak i swego rodzaju przejrzysto ć, jaka ma charakteryzować poszczególne cz ci liturgii w tym celu, aby uczestniczenie zgromadzonych było łatwiejsze. Zachowania te wynikaj - nie z ludzkiego wymysłu - ale s przekazem tradycji w obrz dku rzymskim. Ich celem jest ogólnie poj te dobro duchowe zgromadzonego ludu, nie za realizacja jaki upodoba czy osobistych odczuć.
29
Por. S. Czerwik, Wprowadzenie do Konstytucji o liturgii wi tej, dz. cyt., s. 28.
30
Por. P. Cordes, Czynne uczestnictwo w Eucharystii, przeł. J. Ryczek, Warszawa 1998, s. 139.
31 Por. M. Matuszewski, Gesty i postawy liturgiczne wyrazem wiary, „Studia Liturgiczne” 10 (2014),
172
Poza tym znakiem jedno ci zgromadzonej wspólnoty b dzie przyj cie postaw jednolitych, które nie tylko wyra , ale tak e ukształtuj prze ycia duchowe uczestników liturgii (por. OWMR 42). Poniewa - tak jak w Pi mie wi tym - w liturgii nie oddzielamy w człowieku duszy od ciała, ale akcentujemy konieczno ć uczestniczenia w niej całej istoty ludzkiej, st d zwracamy uwag na postawy jakie przyjmuje ludzkie ciało w czasie modlitwy32
.
W litrugii Mszy wi tej odnajduje si nast puj ce podstawowe postawy: stoj ca, siedz ca i kl cz ca. Zauwa amy równie postaw posuwania si (charakterystyczn dla procesji), pokłonu oraz podnoszenia oczu ku górze. W ród gestów obecnych we Mszy wi tej znajduj si : znak krzy a, rozło enie i zło enie r k, bicie si w piersi, gest obmywania r k, pocałunek (np. ołtarza) oraz przekazania znaku pokoju.
Postawa stoj ca odczytywana jest jako znak szacunku do osób godniejszych, ale tak e starszych, st d wnioskuje si , i ta postawa oznacza szacunek człowieka do Boga. Postawa ta jest równie znakiem, w którym wyra a si rado ć z odkupienia, dlatego ju czasy apostolskie znaj postaw stoj c jako t , któr przyjmowano w czasie liturgii - szczególnie niedzielnej - poniewa przypominało zmartwychwstanie Pana Jezusa. Warto zwrócić uwag równie na symbolik , jak w tej postawie odnajdywali Ojcowie Ko cioła, gdzie wskazywali na wolno ć dzieci Bo ych, które zostały uwolnione od grzechu i wiecznej mierci za pomoc mierci Chrystusa. Postawa ta oznacza równie czujno ć, jak maj si odznaczać wierz cy oraz gotowo ć w działaniu. Koresponduje to z odnowionymi obrz dami liturgii, które domagaj si czynnego uczestnictwa wiernych w akcji liturgicznej. To sakramenty chrztu i bierzmowania upowa niaj ich do tego, aby przez swoj postaw realizowali powszechne kapła stwo Chrystusa33. Tertulian widział w postawie stoj cej wyraz uwielbienia tak e gotowo ci do słuchania, skupionej uwagi jak równie postaw paschaln - dzieci Bo ych - odkupionych przez swego Pana. Z kolei Bazyli widział sens odmawiania modlitw w czasie niedzielnej Eucharystii na stoj co poniewa dostrzegał w tym dniu realizacj tego, co stanie si w przyszło ci. Otó postawa
32
Por. M. Matuszewski, Symbolika postaw w liturgii, AS 60 (2006), s. 53.
173
stoj ca wyra ała dla niego postaw ludzi, którzy s w drodze - nie tylko do wieczno ci - ale przede wszystkim do ycia tre ci Słowa, które słysz na Mszy, a które maj realizować w codzienno ci. Wskazywał równie t postaw jako obrazuj c zwyci stwo Chrystusa. Postawa zwyci zcy to postawa stoj ca, postawa ludzi walcz cych w swoim yciu z tym, co sprzeciwia si godno ci ucznia Chrystusa34. Wierni zgromadzeni na litrugii przyjmuj postaw stoj c , gdy kapłan wychodzi do ołtarza, podczas czytania Ewangelii (przemawia sam Chrystus), modlitwy Eucharystycznej - poniewa kapłan wypowiada j w imieniu wszystkich zgromadzonych35. Postaw stoj c przyjmuj tak e podczas zanoszonych do Boga modlitw - kolekta, modlitwa nad darami, modlitwa po komunii, w czasie wyznania wiary i modlitwy powszechnej36.
Postawa kl cz ca wyra a zarówno postaw pokutn jak i błagalny gest skruszonego grzesznika, który w poczuciu winy szuka pomocy i opieki. Postawa ta realizuje si w postawie dłu szego zatrzymania si w tym układzie ciała przed Bogiem, jak i w chwilowym ge cie skłonu przed Bogiem, którego si w ten sposób równie uwielbia37. Zwi zana jest zwykle z chwilami skupienia i ma charakter raczej indywidualny38. Jest postaw , w której człowiek wyznaje swoj wiar w rzeczywisto ć niesko czon (Boga) i oddaje jej swego rodzaju hołd w ge cie adoracji39. Kl czenie, oprócz znamion okazywanego hołdu i czci, jest tak e wyrazem szacunku. W liturgii Mszy wi tej ta postawa jest obecna, gdy kapłan wypowiada słowa ustanowienia Naj wi tszego Sakramentu, gdy ukazuje Naj wi tsze Postacie oraz w czasie przyst powania do Komunii wi tej40
.
Postawa siedz ca wyra a wewn trzn dyspozycj wiernego, jak jest słuchanie, skupienie i przygotowanie do medytowania Bo ego Słowa usłyszanego w czasie Mszy wi tej(Łk 2,46; 10,39; 1Kor 14,30; Dz 20,9). W czasie litrugii uczestnicy zgromadzenia siedz słuchaj c: Słowa Bo ego (I i II czytania); psalmu; homilii, przygotowania darów oraz w chwilach, gdy
34
Por. B. Nadolski, Postawy w litrugii w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 1211.
35
R. Falsini, Gesty i słowa Mszy więtej, aby lepiej je rozumieć, tłum. A. Por bski, Kraków 2012,
s. 124-125.
36
Por. M. Matuszewski, Symbolika postaw w liturgii, dz. cyt., s. 54.
37
Por. T. Sinka, Symbole liturgiczne, dz. cyt., s. 29.
38
Por. R. Falsini, Gesty i słowa Mszy więtej…, dz. cyt., s. 123.
39
Por. M. Matuszewski, Symbolika postaw w liturgii, dz. cyt., s. 55.
40
174
zachowujemy milczenie41. W ten sposób mo na nazwać Ko ciół - audientes - czyli wsłuchanych w Słowo Bo e cał osobowo ci („sedentes auscultant - siedz c, słuchaj , cz sta uwaga w ksi gach”)42
. W postawie siedz cej nie ma nic z wygody czy zepchni cia tego układu ciała na dalszy plan - jakby postawy, w której mniej jest szacunku dla pewnych czynno ci wykonywanych w tym czasie we Mszy wi tej, wr cz przeciwnie jest to postawa charakteryzuj ca człowieka jako gł boko wierz cego i ywo anga uj cego si w przebieg liturgii, takiego, który powa anie przyjmuj c słowa mówi ce o tym i „wiara rodzi si z tego, co si słyszy” (Rz 10,17), uwa nie słucha tego, kto mówi i daje przez to wyraz swego zaufania i zdania si na Boga43. Postawa siedz ca odnosi si tak e do wieczno ci, w której jak mamy nadziej , siedzieć b dziemy na tronie Chrystusa: „Zwyci zcy dam zasi ć ze Mn na moim tronie, jak i Ja zwyci yłem i zasiadłem z mym Ojcem na Jego tronie” (Ap 3, 21)44
.
Kolejn postaw obecn w liturgii Mszy wi tej jest ta, w której człowiek anga uj c całe ciało, posuwa si miarowo post puj c do przodu. Jest to ruch wyra aj cy jego godno ć a ma miejsce za ka dym razem, gdy odbywa si procesja. Odbywa si ona w ciszy i milczeniu lub przy towarzystwie muzyki oraz piewu. Jest symbolem Ludu Bo ego, który w druje ku wieczno ci45
. W procesji kapłan wraz z usługuj cymi udaje si z zakrystii do ołtarza - ruch ten symbolizuje zgromadzenie, które pielgrzymuje za Ukrzy owanym (na pocz tku procesji niesiony jest krzy ), wsparty Jego wiatłem (akolici nios wiatło) oraz Słowem (niesiony Ewangeliarz) a tak e obecno ci samego Pana w osobie przewodnicz cego liturgii46. Drug procesj mo na wykonać w czasie przygotowania darów - procesja z darami chleba i wina do ołtarza. Te ofiary wyra aj dary otrzymane od Boga, które człowiek swoj prac przemienia i doskonali według zamysłu Boga i ofiarowuje wraz z Chrystusem Ojcu. Trzecia procesja ma miejsce w czasie, gdy wierni schodz si w stron ołtarza, aby przyj ć Eucharysti . Procesja ta wskazuje przede wszystkim na komuni , jak
41
Por. T. Sinka, Symbole liturgiczne, dz. cyt., s. 32.
42
Por. B. Nadolski, Postawy w litrugii w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 1211.
43
Por. R. Falsini, Gesty i słowa Mszy więtej…, dz. cyt., s. 124.
44
Por. M. Matuszewski, Symbolika postaw w liturgii, dz. cyt., s. 55.
45
Por. B. Nadolski, Postawy w liturgii w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 1212-1213.
46
175
tworz wierni, jednocz c si z Panem, tworz rodzin Bo 47
. Z kolei procesja komunijna wskazuje, i na drodze do wieczno ci stajemy si pielgrzymami (procesja t pielgrzymk symbolizuje) i potrzebujemy pokarmu, jakim jest Naj wi tszy Sakrament48
.
Gestem, na który nale y zwrócić uwag , jest pokłon. Oznacza on zarówno gł boki szacunek jak i pokutne usposobienie zwłaszcza wtedy, gdy poł czony jest z modlitw o odpuszczenie grzechów. Jest tak e symbolem błagania, jakie człowiek skierowuje do Boga, chc c otrzymać Jego łask 49. Skłony wykonuje si wobec ołtarza (kiedy przychodzimy do niego, przechodzimy przed nim b d , gdy odchodzimy od niego) a tak e przed proklamacj Ewangelii, w czasie składania Symbolu wyznania wiary (na słowa o Tajemnicy wcielenia). Skłon jako gest, obecny jest w momencie przygotowania darów przy modlitwie przed obmyciem r k, jak równie przed przyj ciem Komunii wi tej w postawie stoj cej. Ukłon (parum se inclinat) obowi zuje - w czasie litrugii Mszy wi tej - kapłana w czasie wymawiania słów konsekracji, które odmawia nad chlebem i winem. Obecny jest tak e - jako skłon głowy - gdy wymawiamy doksologi mał (Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi wi temu) jak równie przy wypowiadaniu imion Osób Boskich, imienia Maryi b d wi tego, którego czcimy w danym dniu50.
W ród gestów liturgicznych znajduje si równie podnoszenie oczu. Jest to uzewn trznienie tego, co nazywa si kierowaniem duszy do Boga. Odnowa liturgiczna zwraca uwag na to, by oczy były zawsze skierowane ku ołtarzowi, na czytaj cego Słowo Bo e czy głosz cego homili - wszystko w tym celu, aby łatwiej i owocniej uczestniczyć w czynno ciach liturgicznych51
. Postawa ta symbolizuje człowieka t skni cego za Bogiem, który zwykle w tej sytuacji podnosił swój wzrok ku górze (Ps 122; Ps 123; Łk 16,23; J 11,41)52
.
Omawiaj c gesty, które wyra aj najgł bszy szacunek wobec Boga, nale y zwrócić uwag na pocałunek. Symbolizuje on nadprzyrodzon miło ć,
47
Por. R. Falsini, Gesty i słowa Mszy więtej…, dz. cyt., s. 135-137.
48
Por. M. Matuszewski, Symbolika postaw w liturgii, dz. cyt., s. 58.
49
Por. T. Sinka, Symbole liturgiczne, dz. cyt., s. 30.
50
Por. M. Matuszewski, Symbolika postaw w liturgii, dz. cyt., s. 58.
51
Por. T. Sinka, Symbole liturgiczne, dz. cyt., s. 33.
52
176
braterstwo, pokój a tak e wzajemn zgod . Od staro ytno ci pocałunkiem obdarzany jest ołtarz (oznacza hołd dla Chrystusa i Jego Ofiary na krzy u) a tak e ksi ga Ewangelii53. Całuj c ołtarz kapłan sam jednocze nie otrzymuje dar pocałunku od Chrystusa, który w ten sposób okazuje mu swoje miłosierdzie a tak e udziela łaski do kochania i dokonywania dobra na rzecz wierz cych54
. Pocałunku nie wolno spłycać i sprowadzać jedynie do jakiego pozdrowienia, ale rozumieć jako doniosły gest, w którym celebrans wchodzi w kontakt z Ko ciołem tryumfuj cym55. Gdy pocałunek ko czy celebracj eucharystyczn , nale y go pojmować jako znak wdzi czno ci wobec Boga za mo liwo ć uczestniczenia w Ofierze. Z kolei pocałunek zło ony na ksi dze Ewangelii nale y rozumieć w kategoriach wiary w moc Słowa Bo ego, które gładzi ludzkie grzechy. Gest ten zyskuje przez to charakter oczyszczaj cy dla tego, kto go składa. Poza tym w ge cie tym nale y widzieć ch ć miłowania Chrystusa, Jego Ewangelii, jak równie wdzi czno ci za miłosierdzie okazane przez podarowanie nam tego Słowa56
.
Kolejne gesty, które zostan tu opisane dotycz operowania r kami. Nale do nich: znak krzy a; rozło enie, unoszenie, zło enie czy w ko cu nało enie na siebie r k a tak e bicie si w piersi i przekazywanie sobie znaku pokoju, w którym u ywamy r k.
Znak krzy a przede wszystkim komunikuje fakt, i najwa niejsza Osob w czasie litrugii jest Chrystus i dokonane przez niego odkupienie ludzko ci (Kol 1,20). Stanowi on swego rodzaju wyznanie wiary (1 Kor 1, 17) a co za tym idzie, staje si ródłem łaski dla tego, kto go czyni (Ef 2,16). Jednocze nie wskazuje on na potrzeb krzy owania samego siebie, a wi c umartwienia (Mt 10,38; Ga 2,19) oraz konieczno ci na ladowania Chrystusa w jego m ce (Mt 16,24)57. Znak krzy a w liturgii Mszy wi tej jest obecny na pocz tku i ko cu celebracji oraz przed czytaniem Ewangelii. Zawsze unaocznia Trójc
wi t 58
, w imi której wierni zostali ochrzczeni, a dzi ki czemu maj prawo do
53
Por. T. Sinka, Symbole liturgiczne, dz. cyt., s. 34-35.
54
Por. K. Lijka, Ucałowanie ołtarza i ewangeliarza, LS 1 (2015), s. 81.
55
Por. B. Nadolski, Ołtarz w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 1099.
56
Por. K. Lijka, Ucałowanie ołtarza i ewangeliarza, dz. cyt., s. 87.
57
Por. T. Sinka, Symbole liturgiczne, dz. cyt., s. 36.
58
177
uczestnictwa w zgromadzeniu liturgii Mszy wi tej. Znak krzy a kre lony na czole, ustach i sercu przed czytaniem Ewangelii oznacza, i zadaniem człowieka jest, aby nie wstydził si Ewangelii, ale wyznawał j ustami i zachowywał w umy le i sercu59
.
Nast pnym gestem jest rozło enie r k i wzniesienie ich w gór . Jest to jedna z najstarszych postaw modlitewnych, jak przekazuje liturgia. Gest ten symbolizuje człowieka, który z pełn ufno ci kieruje swoj modlitw ku Bogu, który jest jej adresatem60. W modlitwie, której u ywamy w czasie Mszy wi tej kapłan wypowiada słowa: „On spełniaj c Twoj wol , nabył dla Ciebie lud wi ty, gdy wyci gn ł swoje r ce na krzy u”. Jest to najlepszy obraz dla opisywanej postawy liturgicznej, która wyra a wstawiennictwo i pokazuje tego, który ten gest wykonuje jako kogo kto zbiera wszystkie modlitwy i wszystkich obejmuje61. Kapłan wznosi r ce w ten sposób odmawiaj c kolekt , modlitw nad darami, modlitw po komunii, prefacj , Modlitw Eucharystyczn oraz Modlitw Pa sk . W stron wiernych rozkłada r ce wtedy, gdy nast puje pozdrowienie zgromadzonych (u wiadamia im obecno ć Boga) oraz gdy odmawia modlitw o to, aby Pan przyj ł zło one dary62
.
Zło enie r k to kolejny gest komunikuj cy zgromadzonym odpowiedni postaw wewn trzn a jest ni : koncentracja, pro ba, szacunek, pokora i oddanie63. Zło one r ce symbolizuj ch ć wzniesienia duszy ku Bogu, oddania si Mu z wiar a tak e oddania si do Jego dyspozycji, przez zgod na Jego wol . Kapłan tak postaw w czasie Mszy wi tej przyjmuje, gdy udaje si w procesji do ołtarza, gdy odmawia akt pokuty, wykonuje Chwała na wysoko ci Bogu oraz w czasie wyznania wiary64. Istnieje tak e gest zło enia r k, gdzie jedn kładziemy na drug tak, aby przyj ć Komuni wi t . Wła ciwy sposób przyst powania w tej sytuacji polega na uniesieniu lewej r ki i wyci gni ciu jej do przodu w postawie przyj cia daru. Pod lew r k kładziemy praw i pó niej przyjmujemy ni Chleb zło ony przez kapłana na nasze dłonie. Przychodz c na
59
Por. T. Sinka, Symbole liturgiczne, dz. cyt., s. 37.
60 Por. Tam e, s. 40.
61
Por. R. Falsini, Gesty i słowa Mszy więtej…, dz. cyt., s. 127-128.
62
Por. T. Sinka, Symbole liturgiczne, dz. cyt., s. 41.
63
Por. R. Falsini, Gesty i słowa Mszy więtej…, dz. cyt., s. 129.
64
178
Msz wi t nie bierzemy sobie sami Chleba ze stołu Pa skiego, jeste my bowiem dziećmi Boga, Jego przyjaciółmi i braćmi dla siebie nawzajem, tymi którym Chleb jest dany, aby przyj ć go w postawie wdzi czno ci, uni enia i wiary - co zreszt wyra a gest wyci gni tych dłoni, tych którzy w taki sposób przyst puj do Komunii wi tej65
.
Powołuj c si na słowa Chrystusa, który powiedział: „Z serca bowiem pochodz złe my li” (Mt 15,19), nale y dokonać oceny pod wzgl dem komunikacyjnym gestu bicia si w piersi jako gestu pokutnego, wyra aj cego skruch i ch ć szczerego przyznania si do grzechów, które ma za zadanie doprowadzenie do oczyszczenia owego serca, o którym mówi Jezus. Gest te zawsze był zwi zany z aktami pokuty, przyznania si do winy, alu lub grzechu - st d w czasie Mszy wi tej, gdy wypowiada si słowa np. moja wina, również nam, grzesznym sługom ten gest oddaje t rzeczywisto ć duchow 66
. Podobnie gest obmywania r k, wi e si z pragnieniem duchowego oczyszczenia (por. OWMR 76).
Patrz c cało ciowo na postawy i gesty w liturgii Mszy wi tej, nale y zauwa yć, jak symbolika tych zachowa wpływa na zrozumienie samej liturgii, która jest szczytem ycia ka dego wierz cego67. Dodatkowo warto zauwa yć czy nawet docenić postaw przewodnicz cego liturgii, którego zachowanie nie jest tylko zwykł gestykulacj , ale czynno ci , która wzywa obecnych na Mszy
wi tej do wej cia w misterium celebracji68 .
65
Por. R. Falsini, Gesty i słowa Mszy więtej…, dz. cyt., s. 129.
66
Por. T. Sinka, Symbole liturgiczne, dz. cyt., s. 43.
67
Por. J. Nowak, Znak a poszukiwania nowych symboli uczestnictwa w liturgii, STV 1 (2011), s. 17.
68
179