2.1 Definicja modelu
W tworzeniu wła ciwej definicji komunikowania interpersonalnego przydatne i odpowiednie jest poj cie modelu93
. W badaniach wielu uczonych stawiało znak równo ci pomi dzy teori a modelem, jednak nale y pami tać, i teoria jest wyja nieniem a model reprezentacj 94. Metodolodzy poj cie modelu uto samiaj z pewnym wzorcem b d ideałem jakiego stanu95
. Modelem nazywamy hipotetyczn konstrukcj my low , b d c uproszczonym obrazem, badanego fragmentu rzeczywisto ci96
. Zasadniczo modele klasyfikuje si w czterech grupach wyró niaj c: do wiadczalne, logiczne, matematyczne i teoretyczne. Model teoretyczny - bo taki odnosi sie do spraw, które poruszamy w tej rozprawie - jest konstrukcj my low , maj c na celu wyja nienie zjawisk, które obserwujemy97
. Model jest symbolicznym przedstawieniem, w okre lonym celu, wybranych aspektów zachowania jakiego zło onego systemu98. Dokonuj c podziału modeli ze wzgl du na ich prezentacj , wyró nia si : modele graficzne (mechaniczne), słowne i matematyczne99
.
2.2. Wybrane modele komunikowania
Modele komunikowania to słowne lub graficzne przedstawienia, obrazuj ce proces komunikowania w schematycznej i uproszczonej formie100
. Stanowi one wizualne odzwierciedlenie skomplikowanych relacji, jakie
93 Por. W. Głodowski, Komunikowanie interpersonalne, dz. cyt., s. 16.
94
L. Hawes, Pragmatics of Analoguing: Theory of Model Construction in Communication, Boston 1975,
s. 122-123, cyt. za: T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe…, dz. cyt., s. 52.
95
B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, dz. cyt., s. 75.
96
W. Pisarek, Wstęp do nauki o komunikowaniu, dz. cyt., s. 101.
97 Por. I. Barbour, Mity. Modele. Paradygmaty (przeł. M. Kro niak), Kraków 1983, s. 41-43.
98Tam e, s. 10.
99
T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe…, dz. cyt., s. 52.
100
G. Fauconnier, Mass Media and Society, Leuven 1975, s. 40, cyt. za: T. Goban-Klas,
70
dokonuj si w akcie komunikowania101 i wyja niaj procesy, przez które podejmujemy i utrzymujemy nasze interpersonalne zwi zki z innymi lud mi102
. W zale no ci od przyj tych kryteriów modele komunikowania mo na podzielić na grupy103. Bior c jednak pod uwag ró norodno ć, jaka dotyczy poszczególnych grup, w tej pracy zostan zaprezentowane modele nale ce do podstawowych, a wi c te, które uwa a si za modele wzorcowe, bowiem powstały jako jedne z pierwszych, zdominowały na jaki czas nauk o komunikowaniu, a nawet wywieraj do tej pory wpływ na wielu uczonych zajmuj cych si t dziedzin 104
. Poni ej zostan zaprezentowane nast puj ce modele: Lasswella, Shannona i Weavera oraz Schramma.
Rys. 6. Model aktu perswazyjnego Lasswella105.
NADAWCA KOMUNIKAT KANAŁ ODBIORCA EFEKT
Kto mówi? Co mówi? Za po rednictwem jakiego kanału mówi ? Do kogo mówi? Z jaki skutkiem mówi? Lasswell ujmuje proces komunikowania jako akt zło ony z pi ciu zasadniczych składników, które wylicza w swej słynnej formule: „Kto mówi, co, jakim rodkiem, do kogo i z jakim skutkiem?”106
. Model ten traktuje wszystkie formy komunikowania w sposób instrumentalny, tj. jako proces perswazyjny, w którym nadawca ma okre lony cel: spowodowanie okre lonego skutku
w postaci ukształtowania nowej postawy, wzmocnienia lub zmiany postaw ju istniej cych107. Jest to model linearny, który postrzega komunikacj , jako transmisj komunikatu i podnosi raczej spraw „efektu” ni znaczenia. „Efekt” implikuje zauwa aln i mierzaln zmian w odbiorcy spowodowan
101Por. W. Głodowski, Komunikowanie interpersonalne, dz. cyt., s. 17.
102
Por. J. Stankiewicz, Komunikowanie się w organizacji, dz. cyt., s. 60.
103
B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, dz. cyt., s. 75.
104Tam e, s. 77.
105Tam e, s. 77-78.
106 T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe…, dz. cyt., s. 56.
107
71
rozpoznawalnymi elementami procesu. Zmiana jednego z tych elementów zmieni efekt. Mo na zmienić osob koduj c , sam przekaz i kanał. Ka da z tych wprowadzonych zmian spowoduje adekwatne do nich zmiany w efekcie komunikacji108.
Rys. 7. Model przekazu sygnałów Shannona i Weavera109 .
RÓDŁO → NADAJNIK → □ → ODBIORNIK → ADRESAT
INFORMACJI
PRZEKAZ SYGNAŁ SYGNAŁ PRZEKAZ NADANY ODEBRANY
RÓDŁO ZAKŁÓCE
Proces rozpoczyna ródło informacji, tworz c przekaz. W nast pnej fazie przekaz jest przekształcony w sygnał przez nadajnik. Ten sygnał powinien być dostosowany do kanału prowadz cego do odbiornika, a ten rekonstruuje przekaz z odebranego sygnału. I taki przekaz dociera do adresata110
. Shannon i Weaver wprowadzili nowe kategorie, takie jak szum informacyjny ( ródło zakłóce ), przepustowo ć kanału, kod (kodowanie - sygnał nadany, odkodowanie - sygnał odebrany)111. Przedstawiaj c drog przekazów od ródła do adresata, schemat Shannona-Weavera skupia uwag badacza procesu komunikacji na problematyce ich wierno ci, a wi c na tym, czy przekaz odbierany przez adresata odpowiada przekazowi, który opu cił ródło. A gro mu nie tylko wewn trzukładowe niebezpiecze stwa zniekształcenia w trakcie kodowania, tzn. transformacji przekazu w sygnał, w trakcie transmisji sygnału oraz w trakcie dekodowania, tzn. transformacji sygnału w przekaz, ale tak e dodatkowe niebezpiecze stwa zniekształce pochodz ce spoza układu w postaci szumów, to znaczy na
108
J. Fiske, Wprowadzenie do badań…, dz. cyt., s. 48. Najwi ksz słabo ci tego modelu jest to,
i przedstawia on komunikowanie jako proces linearny, jednostronny a nie interakcyjny. Takie linearne postrzeganie komunikowania nie bierze pod uwag faktu, e ka dy uczestnik procesu komunikowania interpersonalnego pełni podwójn role - nadawcy i odbiorcy. Zob. W. Głodowski, Komunikowanie
interpersonalne, dz. cyt., s. 17-18.
109
B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, dz. cyt., s. 78.
110 T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe…, dz. cyt., s. 58.
111
72
przykład interferencji innych sygnałów lub zakłóce wskutek niestabilno ci napi cia112
.
Rys. 8. Model wspólnoty do wiadcze Schramma113 . OBSZAR
DO WIADCZENIA DO WIADCZENIA OBSZAR
RÓDŁO (koduj cy)
→
PRZEKAZ→
(dekoduj cy) ADRESATWedług Schramma komunikowanie to dzielenie si do wiadczeniami a przez to przynale no ć do pewnej wspólnoty. Dla zaistnienia takiego procesu potrzebna jest obecno ć takich elementów jak: ródło, przekaz i adresat114
. Schramm wyró nił trzy główne fazy tworzenia i odbierania przekazu: kodowanie, tzn. przekładanie my li na jawny komunikat; interpretacj , tzn. okre lenie u ytego kodu, oraz dekodowanie, tzn. odczytywanie my li zawartej w komunikacie115. Mo na powiedzieć, e Schramm tworz c ten model uwypuklił to, co jest w nim najwa niejsze, a mianowicie to, e istot procesu komunikacji jest zakodowywanie tre ci przez nadawc i odkodowywanie jej przez odbiorc oraz wynikaj ca st d choćby cz ciowa wspólnota do wiadcze ródła, czyli nadawcy, i przeznaczenia albo uj cia, czyli odbiorcy116
.
W kolejnych badaniach Schramm stworzył model do wiadcze , uwzgl dniaj c specyfik procesu komunikowania interpersonalnego. Wskazał, i ka dy członek komunikacji jest jednocze nie ródłem i adresatem, koduje i dekoduje, wysyła i odbiera sygnał od nadawcy117
.
112
W. Pisarek, Wstęp do nauki o komunikowaniu, dz. cyt., s. 107. Niedoskonało ci i ograniczenia tego
modelu mo na przedstawić w trzech punktach. Po pierwsze, przedstawia on komunikacj jako linearn sekwencj transmisji i odbioru, ni jako dynamiczn interakcj mi dzy lud mi. Po drugie, zakłada, i szum istnieje tylko wewn trz przekazu, podczas gdy na przebieg procesu komunikowania oddziaływaj tak e wewn trzne zakłócenia. Po trzecie, model ten ma charakter mechaniczny, co przejawia si choćby w zastosowanej w nim terminologii (nadajnik, odbiornik). Nie jest ona odpowiednia do opisywania interakcji mi dzyosobowych. Zob. W. Głodowski, Komunikowanie interpersonalne, dz. cyt., s. 18-19.
113
B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, dz. cyt., s. 80-81.
114 Por. Tam e, s. 80.
115
W. Schramm, How Comunication Works w: W. Schramm, The Process and Effects of Mass
Communication, Illinois 1954, s. 7, cyt. za: T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe…, dz. cyt.,
s. 63.
116
W. Pisarek, Wstęp do nauki o komunikowaniu, dz. cyt., s. 107-108.
117
73
Rys. 9. Model komunikowania interpersonalnego wg Schramma118. PRZEKAZ
KODUJ CY DEKODUJ CY
INTERPRETUJ CY INTERPRETUJ CY
DEKODUJ CY KODUJ CY
PRZEKAZ
Ten model uwa any za samego Schramma za najbardziej doskonały podkre la dynamizm komunikowania mi dzyosobowego, przedstawiaj c je jako cykl stałych interakcji pomi dzy lud mi119
.
2.3. Model komunikacyjny Friedemanna Schultza von Thuna
Wielowarstwowa rzeczywisto ć komunikacji interpersonalnej jest bardzo zło ona i znajduje powi zanie z wieloma dziedzinami ludzkiego ycia, w tym tak e w zbawczym działaniu Ko cioła, który komunikuje zbawienie ofiarowane przez Chrystusa równie w celebracji liturgicznej120. Pomoc w zaprezentowaniu tematu komunikacji w liturgii b dzie przedstawienie psychologicznego modelu komunikacji interpersonalnej F. Schulza von Thuna, którego podstaw stanowi czterowymiarowy kwadrat121.
118 Tam e, s. 81.
119 W. Głodowski, Komunikowanie interpersonalne, dz. cyt., s. 20. Warto ć tych modeli Schramma
polega przede wszystkim na podkre leniu, e komunikowanie jest jednocze nie procesem, jak interakcj . Jednak i one pomijaj wa ne cechy systemów i ich wzajemnego wpływu. Zob. W. Głodowski,
Komunikowanie interpersonalne, dz. cyt., s. 21.
120
Por. P. Gabara, Recepcja zjawiska komunikacyjnego w teologii liturgii i homiletyce,
,,Łódzkie Studia Teologiczne” 22 (2013), s. 54.
121 Por. R. Pankiewicz, Sztuka rozmawiania z Bogiem. Modlitwa a teoria komunikacji, Kraków 2009,
74 Rys. 10. Model F. Schulza von Thuna122.
NADAWCA ODBIORCA
Według F. Schulza von Thuna model komunikacyjny powinien
odpowiedzieć na cztery zasadnicze pytania: (1) Jak jasno i zrozumiale przekazywać informacje o aktualnym stanie rzeczy? (tre ć rzeczowa, fakty); (2) Jak nawi zuj kontakt z rozmówc ? Jak traktuje mojego rozmówc ? (relacja wzajemna); (3) Na ile wypowied objawia cz ć osobowo ci? (ujawnienie siebie); (4) Jaki wpływ chce wywrzeć, osi gn ć ten, który mówi? (apel)123
. Analizuj c ten model zauwa amy, i akcentowane s nast puj ce tre ci. Po pierwsze komunikacja jest rzeczywisto ci czterowymiarow , w której ka da z czterech płaszczyzn jest odpowiedzialna za jako ć komunikatu. Po drugie, ka da płaszczyzna mo e zwierać kilka informacji. Po trzecie, ka da z czterech płaszczyzn jest tak samo wa na i istotna dla procesu komunikacji124. Zalet tego modelu jest z jednej strony uporz dkowanie w zakresie problemów i trudno ci, jakie s obecne w komunikacji, z drugiej za pomaga uzyskać wła ciw jako ć komunikatu125. Aby wła ciwie zrozumieć model, który b dzie podstaw strukturaln dla utworzenia liturgicznego modelu komunikacji interpersonalnej, warto zwrócić uwag na jego poszczególne elementy a tak e na trudno ci, które powstaj w trakcie komunikacji:
122
Por. F. Schultz von Thun, Sztuka rozmawiania. Rozwój osobowy (przeł. P. Włodyga), Kraków 2001,
s.17.
123
Por. F. Schultz von Thun, Sztuka rozmawiania. Analiza zaburzeń (przeł. P. Włodyga), Kraków 2001,
s.12.
124 Por. Tam e, s.13-15.
125 Por. Tam e, s. 29.
TRE Ć RZECZOWA FAKTY
UJ AW NI E NI E SI E B IE WYPOWIED APE L RELACJA WZAJEMNA
75
1. Zawarto ć rzeczowa komunikatu. Gdy dochodzi do wymiany informacji, mog zaistnieć dwa zasadnicze problemy, które wpływaj na jej jako ć: nierzeczowo ć i niezrozumienie. Jak twierdzi Schulz von Thun, rozmowy cz sto s nierzeczowe, poniewa rozmówcom trudno jest trzymać si tematu. Po drugie - przekazywane informacje mog być niezrozumiałe i przez to nie docieraj do odbiorcy126
.
2. Ujawnienie siebie przez komunikat. Jak zauwa a Schultz von Thun, człowiek, mówi c co od siebie, daje te co z siebie, a to oznacza, e ka de „mówienie od siebie” jest wyznaniem, „miniprób osobowo ci”. Owo ujawnienie jest mniej lub bardziej wiadome, ale zawsze istnieje127
.
3. Relacja wzajemna osób w wypowiedzi. W komunikacji mi dzyludzkiej nale y zwrócić uwag na płaszczyzn wzajemnych relacji. Schulz von Thun dostrzega, e w komunikacji zawsze okre la si własn relacj do rozmówcy. O ile informacje rzeczowe trafiaj do intelektu odbiorcy, o tyle informacje o wzajemnych relacjach zawsze s oceniane na płaszczy nie emocjonalnej128
. Płaszczyzna relacji ma dwie strony: okre la odniesienie nadawcy do odbiorcy (jak go traktuje) i z drugiej strony definiuje relacje (precyzuje to, jak nadawca widzi swoje relacje z odbiorc )129
?
4. Element apelu w komunikacji. Wywieranie wpływu to nieodł czny element komunikacji. W tych trzech ju wskazanych płaszczyznach wypowiedzi, nadawca spełnia pierwsze zadanie komunikacji, jakim jest mówienie i opisywanie tego, co jest. Drugim zadaniem jest wywieranie wpływu, które jest nastawione na osi gni cie odpowiedniej reakcji. Efekt to zasadniczy cel płaszczyzny apelowej komunikatu130
. 126 Por. Tam e, s. 131. 127 Por. Tam e, s. 99. 128Por. Tam e, s. 161. 129 Por. Tam e, s. 163. 130 Por. Tam e, s. 213.
76