Koncepcje ryzyka w naukach o zarządzaniu

W globalnej gospodarce i jej turbulentnym otoczeniu ryzyko jest wszechobecne. Jest ono nierozerwalnie związane z każdym aspektem działalności człowieka. Zauważyć jednak należy, że na przestrzeni dziejów znaczenie ryzyka powstawało i zmieniało się dostosowując się do aktualnego poziomu rozwoju oraz stanu wiedzy. Wynikiem tego jest mnogość perspektyw, z jakich można zjawisko ryzyka analizować – obecnie pojęcie to ma wiele znaczeń, skojarzeń, synonimów, które występują w potocznym, jak również w naukowym języku.

Szczególnie istotnym jest więc dokładne, precyzyjne określenie tego pojęcia, szczególnie w kontekście nauk o zarządzaniu w obszarze których powstaje niniejsza dysertacja

Ustalenie pochodzenia pojęcia ryzyko w języku polskim jest problematyczne, ponieważ różne źródła wskazują na jego niejednoznaczną etymologię. Najprawdopodobniej pojęcie to wywodzi się od włoskiego słowa „risico”, które oznacza możliwość, prawdopodobieństwo poniesienia porażki, strat, czy też przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany, niepewny, wątpliwy, a także odważenie się na takie przedsięwzięcie (Zgółkowa, 2002, s. 316-317).

Prawdopodobne jest także, że słowo to pochodzi od słowa arabskiego „rizik” oznaczającego utrzymanie zależne od łaski Boga lud od losu. Korzenie tego pojęcia sięgać mogą także słowa perskiego „rozi” oznaczających chleb codzienny, los, a niektóre źródła wskazują także na pochodzenie z niemieckiego słowa „Risiko” (Dubisz, 2008, s. 1108).

W literaturze przedmiotu istnieje liczna interpretacja pojęcia ryzyko z jego bogatą semantyką, a analizując jego istotę należy wyjść od definicji najbardziej ogólnej, a dopiero w dalszej kolejności przejść do rozważań bardziej szczegółowych.

Uniwersalne wyjaśnienie pojęcia ryzyko zawarte jest w słowniku języka polskiego (Szymczak, 1993, s. 155-156), który podaje, że ryzyko, jak już wcześniej wspomniano, to prawdopodobieństwo, że coś się nie uda, przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany, niepewny, problematyczny. Słowami blisko związanymi z ryzykiem są: brak gwarancji,

76 nieobliczalność, zagrożenie, niewiadoma, loteria czy hazard (Latusek, 2009, s. 475; Zgółkowa, 2002, s. 316-316; Marcinkowski, 2017, s. 57).

Ryzyko, rozumiane również jako prawdopodobieństwo uzyskania nieoczekiwanego wyniku, związane jest z podjęciem określonej decyzji. W naukach ekonomicznych jest miarą niepewności rezultatów oczekiwanych w przyszłości jako efekt określonego zdarzenia, traktowane są często jako możliwość poniesienia w przyszłości straty z powodu podjęcia określonych działań (Borowiec i Marciniak, 2010, s. 847). Ryzyko to także prawdopodobieństwo powstania szkody, która obciąża osobę poszkodowaną niezależnie od jej winy, jeśli umowa lub przepisy prawa nie zobowiązywały innej osoby do wyrównania szkody.

Głównym wyzwaniem dla menedżerów współczesnych przedsiębiorstw jest gwałtowność i zakres zmian, jakim obecnie podlega gospodarka w skali globalnej, a także lokalnej. Otoczenie przedsiębiorstw ma charakter dynamicznie zmieniający się, przemiany sprawiają, że przedsiębiorstwa różnie zachowują się. Szybkie identyfikowanie oraz ocena szans i zagrożeń rozwojowych przedsiębiorstw jest niezbędnym czynnikiem optymalizacji bieżących i strategicznych decyzji, które podejmowane są na różnych szczeblach zarządzania przedsiębiorstwem. Niejednokrotnie w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej menadżerowie zmuszani są do podejmowania decyzji i działań obciążanych ryzykiem, w związku z czym każdy z nich, nawet podświadomie, dokonuje oceny ryzyka. W dobie dużej zmienności, aspekt ryzyka musi być uwzględniany w sposób sformalizowany poprzez proces zarządzania ryzykiem. Zarządzanie ryzykiem to skoordynowane działania dotyczące kierowania i nadzorowania przedsiębiorstwa w odniesieniu do ryzyka. Zarządzanie ryzykiem (zarządzanie ryzykami) jest to podejmowanie decyzji i realizacja działań prowadzących do osiągnięcia przez przedsiębiorstwo akceptowalnego poziomu ryzyka. W praktyce zarządzanie ryzykiem utożsamiane jest z procesami diagnozy i sterowania ryzykiem, których celem jest intencjonalne zapewnienie stabilnych wyników przedsiębiorstwa oraz stworzenie uwarunkowań dalszego rozwoju (źródło: encyklopedia zarządzania). Zarządzanie ryzykiem jest kluczowym procesem i częścią dobrej praktyki biznesowej oraz środkiem do doskonalenia działań operacyjnych.

Zarządzanie przedsiębiorstwem to ciągły proces podejmowania decyzji, które mają różny horyzont czasowy i dotyczą różnych aspektów funkcjonowania przedsiębiorstwa, a łączy je wspólna cecha – obarczone są ryzykiem i niepewnością. W działalności każdego przedsiębiorstwa wyróżnić można trzy główne rodzaje decyzji:

77

­ decyzje inwestycyjne – dotyczy działalności inwestycyjnej, której efektem są aktywa rzeczowe przedsiębiorstwa (ich struktura, rodzaj i charakter) i wiąże się z nimi ryzyko inwestycyjne,

­ decyzje operacyjne – występują w sferze zarządzania operacyjnego i obejmują m.in. takie zagadnienia, jak polityka handlowa (stosowanie odroczonych terminów płatności), polityka tworzenia i podtrzymywania relacji z dostawcami czy kooperantami; generują one ryzyko operacyjne,

­ decyzje finansowe – wiążą się z wyborem rodzaju, rozmiaru i struktury źródeł finansowania działalności przedsiębiorstwa (ich efektem jest struktura, charakter i rodzaj pasywów), a ryzyko z nimi związane to ryzyko finansowe.

Ryzyko interpretować można jako prawdopodobieństwo wystąpienia odchylenia od wartości oczekiwanej w wyniku wystąpienia zdarzeń o charakterze zewnętrznym lub wewnętrznym. Równie ciekawą definicją jest stwierdzenie, które wywodzi się z podejścia matematycznego, które mówi, że ryzyko to iloczyn prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia (powodującego odchylenie) oraz skutków, jakie powoduje.

Przeprowadzona analiza literatury przedmiotu wskazuje, że ryzyko w działalności podmiotów gospodarczych jest przedmiotem dyskusji i rozważań wielu teorii i koncepcji z zakresu nauk o zarządzaniu. Ryzyko to niezwykle złożony, wieloobszarowy konglomerat, który można analizować z różnych punktów widzenia, aspektów, kryteriów i kwestii. Niezbędne wydaje się zatem dokonanie krytycznego przeglądu i systematyzacji teorii użytecznych w kontekście badań nad ryzykiem w procesie kooperencji przedsiębiorstw.

A zatem ryzyko stanowi pewien stan pomiędzy pewnością a niepewnością, w którym z wykorzystaniem odpowiednich metod możliwe jest oszacowanie szans wystąpienia zdarzeń mających znaczenie dla przedsiębiorstwa. Konserwatywne podejście wymaga posługiwania się rachunkiem prawdopodobieństwa, zaś samo ryzyko traktowane jest wtedy jako zmienna losowa. W świetle zarządzania przedsiębiorstwem, szczególnie w warunkach kooperencji, z uwagi na dużą zmienność i niepewność warunków otoczenia procesów gospodarczych, często niemożliwe jest opieranie się wyłącznie na tak zasadniczych założeniach.

Na gruncie trudności w tym względzie powstały dwie alternatywne koncepcje ryzyka, tj. negatywna i neutralna (rys. 3.5.) (Jajuga, 2007, s. 13-14; Pleczeluk, 2011, s. 45-48;

Urbanowska-Sojkin ,2012, s. 35-36; Zasępa, 2013, s. 35-36).

78 Rys. 3.5. Koncepcje ryzyka w naukach o zarządzaniu

Źródło: Opracowanie własne na podstawie (Jajuga, 2007, s. 13-14; Pleczeluk, 2011, s. 45-48;

Urbanowska-Sojkin, 2012, s. 35-36; Zasępa, 2013, s. 35-36).

Koncepcja negatywna – według tej koncepcji istotą negatywnego podejścia do ryzyka jest jego bliska relacja z pojęciem zagrożenie. Ryzyko kojarzone było z zagrożeniem ze strony sił natury już od czasów starożytnych, i na bazie tych pierwotnych skojarzeń wyrosła koncepcja negatywna, opierająca się na rozumieniu ryzyka jako możliwości, że coś się nie uda, odważaniu się na przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany względnie stanowi niebezpieczeństwo, a także jako prawdopodobieństwo powstania szkody. Koncepcja negatywna kojarzy badane pojęcie z niekorzystnymi określeniami takimi, jak zagrożenie, niebezpieczeństwo, strata, szkoda (Małkowska-Borowczyk, 2012, s. 9-10). To podejście do ryzyka niejednokrotnie wykorzystywane jest jego celów wskutek oddziaływania różnych sił w jego otoczeniu wewnętrznym, jak i zewnętrznym (Urbanowska-Sojkin, 2012, s. 35-36).

Koncepcja neutralna – opiera się na założeniu, że ryzyko łączy w swej istocie elementy zarówno negatywne, jak i pozytywne. W jej ramach dominuje ujęcie ryzyka jako stanu braku pewności co do oczekiwanych w przyszłości skutków określonych zdarzeń, a skutki te mogą być zarówno pozytywne, jak i negatywne, w związku z czym ryzyko wiąże się z szansą osiągniecia zarówno zysku, jak i straty. Możliwe jest także wystąpienie efektu innego niż zamierzony, ale bez oceny, czy efekt ten będzie pozytywny czy też negatywny (Małkowska-Borowczyk, 2012, s. 10-11).

W oparciu o tę koncepcję wspomnieć należy o definicji ryzyka przedstawionej przez Rudawską (Rudawska, 2013, s. 148-149), według której ryzyko to prawdopodobieństwo wystąpienia odchylenia od wartości oczekiwanej w wyniku wystąpienia zdarzeń o charakterze wewnętrznym lub zewnętrznym. Wskazuje ona jednak, że z uwagi na dualny charakter ryzyka

Ryzyko

Prawdopodobieństwo porażki, poniesienia straty, nieosiągnięcia celu

Koncepcja negatywna Koncepcja neutralna Brak pewności co do przyszłych rezultatów, które mogą być pozytywne, neutralne

oraz negatywne

79 (tabela 3.4.) odchylenia od wartości oczekiwanej mogą być nie tylko „in minus”, ale także „in plus”, czyli nie muszą oznaczać straty, niebezpieczeństwa czy dodatkowych kosztów. Z tego punktu widzenia ryzyko rozumiane jest jako możliwość osiągnięcia korzyści, szansa, która jeśli nie zostanie odpowiednio wykorzystana, przyczynić się może do zwiększenia wartości przedsiębiorstwa na rynku.

Tabela 3.4. Dwubiegunowy charakter ryzyka

Ryzyko jako strata Ryzyko jako możliwość

­ Ile można stracić na tym ryzyku?

­ Jak uniknąć ryzyka?

­ Jak zabezpieczyć się przed jego negatywnymi skutkami?

­ Ile można zyskać na tym ryzyku?

­ Jak przygotować się na ryzyko?

­ Jak wykorzystać szanse, które niesie ryzyko?

Źródło: Opracowanie własne na podstawie (Rudawska 2013, s. 149; Marcinkowski 2017, s. 63).

Obydwie koncepcje (negatywna, neutralna) są użyteczne w przypadku badań dotyczących ryzyka występującego w działalności gospodarczej (Jajuga 2007, s. 13-14).

Ryzyko stanowi bowiem zagrożenie, które przedsiębiorstwa starają się niwelować, z drugiej strony przedsiębiorstwa świadome są pozytywnej strony ryzyka, dzięki której występuje możliwość osiągania większych korzyści, w przypadku podejmowania działań obarczonych ryzykiem. Strona, która podejmuje ryzyko, zgodnie z koncepcją neutralną, uzyskuje nagrodę w postaci zwiększonej korzyści, zawierającej premię za podjęcie ryzyka.

Istotną rolę dla ryzyka działalności przedsiębiorstwa odgrywa także otoczenie rynkowe, które w literaturze przedmiotu dzieli się na:

­ otoczenie bliższe – to ta część rynku, z którą przedsiębiorstwo utrzymuje kontakt bezpośredni, lub od którego jest w danym momencie uzależnione; istotną rolę odgrywają tu kluczowi partnerzy i ich wiarygodność, odporność na zawirowania rynkowe, dywersyfikacja dostawców i odbiorców, segmenty klientów, kanały dystrybucji, wiarygodność (Osterwalder, Pigneur, 2010, s. 8),

­ otoczenie dalsze – to ta część rynku, która nie została zdobyta przez przedsiębiorstwo, ale pozostaje w zasięgu możliwości, czyli alternatywni dostawcy, odbiorcy, kooperanci, jak również tzw. kontekst szerokiego rynku, czyli wszystkie czynniki rynkowe niezwiązane bezpośrednio z działalnością przedsiębiorstwa, lecz mogące wywierać wpływ pośredni.

Otoczenie dalsze odgrywa kluczową rolę jako obszar ucieczki w sytuacji, gdy wystąpią nieprzewidziane zdarzenia w otoczeniu bliższym, a najwyższe kierownictwo powinno

80 analizować na bieżąco możliwości ekspansji w otoczeniu dalszym przedsiębiorstwa, aby szybko i skutecznie reagować na zmiany w otoczeniu bliższym.

Podsumowując, autor uważa, że w kontekście badań prowadzonych nad ryzykiem w procesie kooperencji międzyorganizacyjnej przedsiębiorstw słuszne wydaje się zastosowanie założeń negatywnej koncepcji ryzyka, która jak najbardziej odzwierciedla złożoną rzeczywistość gospodarczą otaczającą współpracujące, a zarazem konkurujące przedsiębiorstwa. Zaznaczyć należy, że przedsiębiorstwa funkcjonujące w dzisiejszych czasach, niezależnie od przejętej strategii współdziałania, w świetle wieloaspektowej problematyki kooperencji, traktują ryzyko przede wszystkim jako zagrożenie, potencjalne niebezpieczeństwo, którego należy unikać, względnie ograniczać, dążąc do stabilności procesów umożliwiających osiągnięcie wspólnych celów i rozwój kooperencji.