KONSEKWENCJE PRZYRODNICZO-GOSPODARCZE

Ze względu na specyficzne położenie stożka napływowego Wisły, czyli pograni-cze terenów górskich i nizinnych, analizowany obszar w czasach historycznych był tere-nem podmokłym. W związku z tym utworzono sieć stawów hodowlanych wraz z system odwadniającym. Dziś mimo zmniejszonej liczby stawów, system odwadniający nadal istnieje i prawidłowo funkcjonuje. Ciekawostką tego obszaru jest cząstkowa zmiana zlewni poszczególnych cieków w zależności od napełnienia stawów. Taka zmiana dokonuje się poprzez przepuszczenie wody przez mnich spustowy, tak zwane pidło do stawu, co powo-duje zmianę zlewni danego obszaru. Sieć hydrograficzna obszaru badań została przed-stawiona na rys. 6. Mapa obrazuje specyfikę hydrografii tego terenu, przejawiającą się dużym zagęszczeniem sieci rzecznej, dużą ilością stawów hodowlanych oraz przebie-giem dwóch głównych rzek – Wisły i Iłownicy. W części północnej zlokalizowany jest największy zbiornik wodny, czyli Zbiornik Goczałkowicki, który jest najmłodszym akwe-nem wodnym analizowanego obszaru. Powstał on w 1956 roku w celu magazynowania wody pitnej dla Górnego Śląska oraz retencjonowania wody na rzece Wiśle. Obecnie pełni również funkcje rekreacyjne, a także stanowi siedlisko dla ponad 200 gatunków ptaków (Szymura, 2013). Kompleksy stawów zlokalizowane są wzdłuż rzeki Iłownicy, czyli po wschodniej stronie stożka, następnie w okolicy Drogomyśla (fot. 1), Ochab i Za-borza oraz wzdłuż rzeki Knajki, która jest lewym dopływem Wisły (rys. 6). Wielowie-kowa tradycja gospodarki stawowej na obszarze stożka napływowego Wisły była przy-czyną usytuowania tu dwóch jednostek badawczych Polskiej Akademii Nauk: Zakład Ichtiobiologii i Gospodarki Rybackiej oraz Zakład Doświadczalny Gospodarki Stawowej.

Ze względu na wyjątkowość przyrodniczą stożka napływowego Wisły oraz terenów okalających, obszar ten został objęty ochroną w ramach programu Natura 2000: Dolina Górnej Wisły (PLB240001) i Zbiornik Goczałkowicki – Ujście Wisły i Bajerki (PLH240039) oraz mniejsze ostoje w Pierścu i na północ od Skoczowa (https://www.gdos.gov.pl). Do-datkowo w obrębie badanego terenu zlokalizowane są dwa rezerwaty przyrody: Rotuz oraz Skarpa Wiślicka (Dorda, 2001). Obecnie miejscowa ludność w znaczny sposób wyko-rzystuje zasoby wodne. Przede wszystkim powstało wiele ośrodków agroturystycznych, które w swoim jadłospisie oferują zwykle dania z ryb, pochodzące z własnej hodowli.

Wykorzystując morfologię terenu stworzone zostały liczne ścieżki rowerowe i trasy nordic walking (Machej, 2011).

Fot. 1. Staw hodowlany w Drogomyślu. W tle pasmo Beskidu Śląskiego (fot. D. Pilich).

Photo. 1. A breeding pond in Drogomysl. In the background of the Silesian Beskid (photo by D. Pilich).

Rys. 6. Sieć hydrograficzna (opracowanie własne na podstawie Komputerowej Mapy Podziału Hydrograficznego Polski, 2005. Warstwy informacyjne udostępnione z bazy MPHP w układzie PUWG 1992. IMGW, Ośrodek Zasobów Wodnych oraz NMT Licencja nr DIO.DFT.DSI.7211.18428.2014_PL_N dla Uniwersytetu Śląskiego):

1 – zbiornik wodny, 2 – rzeki, 3 – inne cieki wodne, 4 – granice zlewni I rzędu, 5 – granice zlewni elementarnych Fig. 6. Hydrographic map (elaborated by the author based on the Computer Hydrographic Division of Poland, 2005. Information layers made available from the MPHP database under the PUWG 1992. IMGW, Water Resources Center and DTM, License No. DIO.DFT.DSI.7211.18428.2014_PL_N for the University of Silesia):

1 – water reservoir, 2 – rivers, 3 – other watercourses, 4 – 1st order catchment boundaries, 5 – elementary catchment boundaries.

m i gospodarczym.

a. 275 s.

PODSUMOWANIE

Stożek napływowy Wisły został uformowany w trakcie zlodowacenia Wisły, dzięki akumulacyjnej działalności tej rzeki. Wpływ zdarzeń historycznych, a mianowicie zmiany kierunku płynięcia Wisły w trakcie zlodowaceń oraz utworzenie stawów hodowlanych na terenie już powstałego stożka znacznie ukształtowało współczesny obraz „Żabiego Kraju”.

Podmokły teren był skutkiem położenia w kotlinie, która uniemożliwiała odpływ wody w kierunku północno-zachodnim oraz nagromadzenia w podłożu mułków, piasków i żwirów rzecznych. Przyczyniło się to do powstania sieci stawów hodowlanych wraz z systemem odwadniającym. Czynnikiem umożliwiającym utworzenie takiej sieci było ukształtowanie terenu. Charakter terasowy stożka Wisły w znaczny sposób ułatwiał przeprowadzenie tak dużej inwestycji (Przeglądowa Mapa ..., 1980). Leżący u progu Beskidów stożek rozpoczyna się Kępą Winogrodzką, która leży na wysokości ok. 310 m n.p.m., następnie teren lekko opada do 250-260 m n.p.m. do Zbiornika Goczałkowickiego, tworząc wspomnianą wcześniej terasową rzeźbę obszaru. Inaczej przestawia się spadek terenu wzdłuż dwóch rynien marginalnych okalających stożek. Wartości wysokości bezwzględnej zmniejszają się znacznie bliżej Pogórza Śląskiego niż wartości wysokości dla analizowanego stożka. Dzięki wspomnianym wcześniej czynnikom teren stożka napływowego Wisły jest bogatym obszarem pod względem przyrodniczy

LITERATURA

BUŁA Z., ŻABA J., 2008: Struktura prekambryjskiego podłoża wschodniej części bloku górnośląskiego (Brunovistulicum).

Przegląd Geologiczny, 56, 6. s. 473-480.

DORDA A., 2001: Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego na prawym brzegu Olzy i jego ochrona [w:] Sosna W., (red.):

Śląsk Cieszyński: środowisko naturalne, zarys dziejów, zarys kultury materialnej i duchowej. Wydawnictwo Macierzy Ziemi Cieszyńskiej, Cieszyn. s. 32-60.

GŁODEK J., KĘSIK A., KOLAGO C., MOJSKI J.E., STARKEL L., 1967: Z biegiem Wisły: Przewodnik geologiczno-krajoznawczy.

Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. 489 s.

https://www.gdos.gov.pl

KLIMASZEWSKI M., (red.), 1972: Geomorfologia Polski. T.1. Polska Południowa – góry i wyżyny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. 383 s.

KLIMASZEWSKI M., 1978: Geomorfologia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. s. 1-280

Komputerowa Mapa Podziału Hydrograficznego Polski, 2005. Warstwy informacyjne udostępnione z bazy MPHP w układzie PUWG 1992. IMGW, Ośrodek Zasobów Wodnych, Warszawa.

KONDRACKI J., 2001: Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 440 s.

MACHEJ E. (red.), 2011: Akwakultura, rybactwo i turystyka w Żabim Kraju. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Rybacka „Żabi Kraj”, Skoczów. 148 s.

Mapa Topograficzna Polski w skali 1:50 000, Arkusz 74, 1998, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Warszawa.

MIGOŃ P., 2013: Geomorfologia. Wydawnictwo PWN, Warszawa. 197 s.

MIZERSKI W., 2014: Geologia Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 288 s.

NIEDZIAŁKOWSKA E., GILOT E., PAZDUR M., SZCZEPAŃSKA K., 1985: The evolution of the Upper Vistula Valley in the region of Drogomyśl in the Upper Vistulian and Holocene. Folia Quaternaria 56. s. 101-132 .

Przeglądowa Mapa Geomorfologiczna Polski 1:500 000, Arkusz Kraków, 1980, IGiPZ PAN, Warszawa.

STARKEL L., 2001: Historia doliny Wisły od ostatniego zlodowacenia do dziś. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszaw

Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, Arkusz Zebrzydowice, 2007, Ministerstwo Środowiska i PIG, Warszawa.

Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, Arkusz Cieszyn, 2013a, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

s.

Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, Arkusz Skoczów, 2013b, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, Arkusz Pszczyna, 2014, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

SZYMURA K., 2013: Gminy w Żabim Kraju. [w:] W Żabim Kraju. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Rybacka „Żabi Kraj”, Skoczów. 62

Daria Pilich

ALLUVIAL FAN OF THE VISTULA RIVER IN THE FORELAND OF THE CARPATHIANS

Summary

According to the definition, the alluvial fan is an accumulation result of river activity. It is built on the boundary of the mountain area and the plain in a foreland. An interesting example of such a form is the Vistula's cone on the foreland of the Carpathians. It was formed in the late Pleistocene, by the accumulation of sand, mud and river gravel.

The cone is a transitional area between the Silesian Beskids and the Upper Vistula Valley. The area of the Vistula alluvial fan is characterized by a very well developed hydrographic network. Several breeding ponds were established in the area, and in its distal part there is a Goczałkowicki Reservoir. Due to the conservation of habitats of valuable bird species and amphibians, the whole area is protected as the Natura 2000. The area is known as "Żabi Kraj". The article presents the results of numerical modeling of terrain analysis (NMT), based on data from LiDAR laser scanning as well as available geological and topographic maps. GIS tools were used.

Paweł RUTKIEWICZ

Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski Sosnowiec

WYKORZYSTANIE DANYCH LIDAR