NA ZMIANY ZASIĘGU JEZIORA WIELIMIE (POJEZIERZE POMORSKIE)
METODY BADAŃ
W pracy wykorzystano kartograficzną metodę badania zmian środowiska (Salisz-czew, 2003), która polega na włączeniu do procesu badawczego mapy. Mapa występuje wówczas w podwójnej roli: jako narzędzie badania oraz przedmiot w postaci modelu zastępu-jącego rzeczywiste zjawisko, którego bezpośrednie badanie nie jest możliwe. Sytuacja taka dotyczy pierwotnego zasięgu jeziora Wielimie, dla którego określenie parametrów morfo-metrycznych w oparciu jedynie o prace terenowe jest trudne i kosztowne. W opracowaniu wykorzystane zostały: mapy hydrograficzne, sozologiczne oraz topograficzne w skali 1:50 000 (arkusze Szczecinek i Czarne) oraz archiwalne, niemieckie mapy w skali 1 : 25 000 (Topogra-phische Karte – Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland 1870-1945). Analizy kartogra-ficzne wykonano w programie QGIS. Poza tym wykorzystano materiały archiwalne zgro-madzone w Muzeum Regionalnym w Szczecinku oraz Cyfrowej Biblioteki Mecklenburg-Vorpommern. Obliczenia parametrów limnologicznych jeziora przyjęto zgodnie z wytycz-nymi podawytycz-nymi w opracowaniu pod redakcją W. Lange (1993) pt. Metody badań fizyczno-limnologicznych.
WYNIKI I DYSKUSJA
Pierwotny (poglądowy) zasięg jeziora Wielimie obrazuje rys. 2 a informacje doty-czące planowanych i wykonanych prac melioracyjnych zestawiono w tabeli 1.
Rys. 2. Jezioro Wielimie w roku 1618 (fragment mapy Lubinus Duchy of Pomerania).
Fig. 2. Lake Wielimie in 1618 (map fragment Lubinus Duchy of Pomerania).
Tab. 1. Planowane i wykonane obniżenia poziomu jeziora Wielimie (za: Knobelsdorff-Brenkenhoff, 1987).
Table 1. Planned and made a lower level of Lake Wielimie (after: (za: Knobelsdorff-Brenkenhoff 1987).
Rok rozpoczęcia Planowane obniżenie
(w stopach) Przeprowadzenie prac Rok zakończenia Rzeczywiste obniżenie (w stopach)
1727 51) tak 1735 21)
1752 121) nie – –
1754 91) nie – –
141) 1780
121,2) tak 1785 91)
1840 7,51) tak 1844 3,51)
1869 81) nie – –
1888 ? nie – –
1) 1 stopa = 0,31385 m, 2) (wg planów Brenckenhoff’a).
Wymierny zasięg jeziora Wielimie ustalono w oparciu o występowanie gleb organicz-nych wokół jeziora na mapie geognostisch-agronomische (rys. 3) i dane zawarte w opracowa-niu „Neustettin und die Ablassungsarbeiten an Vilm- Und Streitzig-See im 18. Jahrhundert (Knobelsdorff-Brenkenhoff, 1987).
Rys. 3. Jezioro Wielimie wraz z przyległymi utworami organicznymi – rok 1893 (fragment mapy: geognostisch-agronomische).
Fig. 3. Lake Wielimie with adjacent organic formations – 1893 (map fragment geognostisch-agronomische).
Pierwsze obniżenie wód jeziora Wielimie miało miejsce w latach 1727-1735 (tab. 2).
Planowano obniżyć lustro wody o 5 stóp, jednak ze względu na koszty poziom wody zmniej-szono o 2 stopy (ok. 60 cm). Po tych działaniach powierzchnia jeziora nie zmieniła się znacz-nie (Knobelsdorff-Brenkenhoff, 1987). Efekt tych prac znacz-nie był długotrwały (z uwagi na zasto-sowaną ówczesną technikę poziom wody w zasadzie powrócił do stanu wyjściowego). Rzęd-na poziomu wody wyniosła 136,4 m n.p.m. (wynika z obliczeń własnych). W 1751 roku Fry-deryk II Wielki, król Prus, chciał umieścić kolonistów – osadników, jednak po protestach mieszkańców postanowił nie zmieniać zagospodarowania tego terenu (Gut, 2010). Pojawiły się plany obniżenia poziomu wód jeziora Wielimie. Postanowiono to zrobić w dwóch etapach.
W roku 1752 planowano obniżyć o 12 stóp, a w 1753 roku o 4 stopy. Plany te pokrzyżowała wojna siedmioletnia (1756-1763). Dopiero po niej, król powrócił do pomysłu osuszenia
tere-nu wokół miasta (Szczecinka). To zadanie powierzył Franzowi Balthasarowi Schoenbergowi von Bernkenhoff, budowniczemu Kanału Bydgoskiego. Początkowo planowano obniżyć po- ziom wody o 14 stóp. Plan von Bernkenhoffa zakładał 12 stóp, a z przyczyn ekonomicznych wykonano obniżenie o 9 stóp (ok. 2,7 m). Prace rozpoczęto w 1780 roku (tab. 2). W 1785 roku uzyskano ponad 10 000 mórg ziemi (około 5 700 ha), z czego 2 380 mórg otrzymało miasto Szczecinek (Gut, 2010). Znacząco zmienił się zasięg jeziora. Odkryte zostały duże połacie terenu w zachodniej części jeziora oraz na północ od dzisiejszej miejscowości Marcelin.
Rzędna lustra wody w następstwie obniżenia wyniosła 133,72 m n.p.m. (własne obliczenia).
Kolejne obniżanie poziomu lustra wody na jeziorze Wielimie rozpoczęto w 1840 roku (tab. 2).
Początkowo zakładano obniżenie o 7,5 stopy, jednak zdecydowano się na 3,5 stopy (około 1,05 m). Prace melioracyjne zakończono po czterech latach i to one nadały kształt jezioru, które w przybliżeniu znamy współcześnie (zwierciadło wody na rzędnej 132,67 m n.p.m.).
W latach 1869 oraz 1888 planowano dalsze prace regulacyjne, lecz ze względu na koszty nie podjęto tych działań (tab. 1.). Zasięg jeziora w poszczególnych etapach prac melioracyjnych zamieszczono na rys. 4.
Rys. 4. Zmiany zasięgu jeziora Wielimie pod wpływem prac melioracyjnych.
Fig. 4. Changes in the range of Lake Wielimie caused by melioration works.
Tab. 2. Zestawienie parametrów jeziora Wielimie.
Table 2. Parameters of Lake Wielimie.
Rok Powierzchnia [ha]
Pojemność [tys. m3]
Głębokość maksymalna [m]
Głębokość średnia [m]
do 1727 4 494,0 149 737,3 9,9 3,3
do 1780 4 183,2 132 167,8 9,3 3,1
do 1840 2 442,2 60 253,6 6,5 2,4
po 1845 1 637,5 40 129,2 5,5 2,2
Jedną z podstawowych przyczyn, dla których podjęto się tak szeroko zakrojonych prac melioracyjnych było uzyskanie nowych gruntów oraz zmniejszenie ryzyka powodziowego.
Miasto zostało ulokowane na wąskim przesmyku, pomiędzy jeziorami Wielimie i Trzesiecko.
Z jednej strony ułatwiało to obronę, lecz z drugiej strony, stwarzało problemy ze względu na nadmiar wody (płytko zalegające zwierciadło wód podziemnych). Drogi i budynki musiały być budowane na palach, aby podczas wiosennych roztopów nie dochodziło do uszkodzeń.
Jedna z największych powodzi miała miejsce w 1888 roku w okresie wiosny (fot. 1).
Fot. 1. Tabliczka umieszczona na ratuszu w Szczecinku upamiętniająca powódź z 1888 roku (fot. J. Wieczorek).
Photo 1. Plate placed on the city hall in Szczecinek commemorating the flood of 1888 (photo. J. Wieczorek).
W oparciu o zestawione w pracy dane można wyraźnie zauważyć jak bardzo zmieniło się jezioro Wielimie i jego najbliższa okolica. Na przestrzeni kilku wieków, działania czło-wieka spowodowały „powstanie” ponad 3000 ha nowych gruntów. Powierzchnia jeziora zmniejszyła się o 63,2%, a jego pojemność o 69,1%. Rozległy charakter zmian (przy obniżeniu poziomu wody o około 3,8 m) spowodowany był stosunkowo niewielkimi różnicami wyso-kości względnej, szczególnie na północnym-zachodzie (okolice wsi Gałowo, Trzcinno, Do-brogoszcz) oraz na północ od miasta Szczecinek. Ocenę przeprowadzonych prac
melioracyj-nych należy rozpatrywać dwuwątkowo. Pozytywny aspekt zaistniałych przeobrażeń należy utożsamiać ze zmniejszeniem zagrożeń związanych z występowaniem powodzi. Ponadto istotne dla dalszego rozwoju miasta i regionu było uzyskanie nowych gruntów dla celów osad- niczych i rolnictwa. Negatywne skutki tak silnej antropopresji odzwierciedlają się w funkcjo-nowaniu całej hydrosfery omawianego regionu, tj. zmniejszeniu zasobów wodnych, skróceniu czasu krążenia wody, itd. W odniesieniu do samego jeziora Wielimie, należy stwierdzić, że w wyniku przeprowadzonych prac znacznie przyspieszone zostały naturalne procesy zwią-zane z ewolucją tego ekosystemu. Oprócz drastycznego zmniejszenia powierzchni, istniejący aktualnie akwen jest znacznie płytszy, co stanowi dogodne warunki dla zarastania jeziora.
Sytuacja taka, może spowodować „odcięcie” południowej części jeziora i jego podział na dwa niezależne baseny. Już obecnie widoczne są różnice pomiędzy obiema częściami jeziora.
W południowym basenie dochodzi do zatrzymanie nieczystości spływających rzeką Nizicą z miasta. Na ortofotomapie widoczne jest to jako różnica w barwie wody pomiędzy północną a południową częścią jeziora.
WNIOSKI
Adaptacja środowiska przyrodniczego na przestrzeni stuleci przybierała różną formę i skalę. W tym kontekście można stwierdzić, że w Polsce miała miejsce znaczna transformacja stosunków wodnych. Jednym z wielu przykładów tego typu działań, jest chociażby anali-zowane w pracy jedno z największych obecnie jezior w Polsce, tj. Wielimie. W kontekście rozwoju regionu i jego głównego miasta, obniżenie poziomu wody jeziora należy uznać za kluczowe w tym względzie. Zredukowano zagrożenie powodziowe oraz uzyskano nowy areał dla celów osadniczych i rolnictwa. Choć jak pokazuje powódź z 1888 roku, zagrożenie to nie znikło całkowicie i w ekstremalnych sytuacjach wylewy takie mogły mieć miejsce (z uwagi na sąsiedztwo dwóch jezior oraz Gwdy – dużej rzeki przepływającej przez Wielimie). Z hydro-logicznego punktu widzenia, tak znaczne przeobrażenie omawianego jeziora jest niekorzystne z wielu względów, tj. uwzględniając chociażby zmniejszenie zasobów wodnych, wzrost po-datności na degradację czy znaczne przyspieszenie procesów związanych z zanikiem jeziora (szybsze zarastanie, wzrost tempa sedymentacji).
LITERATURA
CHOIŃSKI A., 2007: Limnologia fizyczna Polski. Wyd. UAM, Poznań. 547 s.
CHOIŃSKI A., ŁAWNICZAK A., PTAK M., 2016: Changes in water resources of Polish lakes as influenced by natural and anthropogenic factors. Polish Journal of Environmental Studies, 25, 5. s. 1883-1890.
CICHOŃ M., 2008: Podatność na degradację stref brzegowych jezior Pomorza Środkowego. Dokumentacja Geograficzna, 37. s. 62-67.
GUT P., 2010: W monarchii brandenbursko-pruskiej (1653-1806). [w:] R. Gaziński (red.): Dzieje Szczecinka. T. I. (do 1939 roku). Wyd. Jasne, Szczecin-Szczecinek-Pruszcz Gdański.
KNOBELSDORFF-BRENKENHOFF B., 1987: Neustettin und die Ablassungsarbeiten an Vilm- und Streitzig-See im 18. Jahr-hundert. Baltilche Studien, Neue Folge Band 73.
LANGE W. (red.), 1993: Metody badań fizycznolimnologicznych. Wyd. UG, Gdańsk.
MAJOR M., 2011: Lithological Differences in the Deposits of Closed Basins in the Upper Parsęta Catchment (Western Pomerania).
Quaestiones Geographicae, 30, 1. s. 69-76.
Mapa Hydrograficzna Polski, arkusz: Szczecinek i Czarne, Główny Geodeta Kraju, Warszawa.
Mapa Sozologiczna Polski, arkusz: Szczecinek i Czarne, Główny Geodeta Kraju, Warszawa.
Mapa Topograficzna Polski, arkusz Szczecinek i Czarne Główny Geodeta Kraju, Warszawa.
MARSZELEWSKI W., PTAK M., SKOWRON R., 2011: Antropogeniczne i naturalne uwarunkowania zaniku jezior na Pojezie-rzu Wielkopolsko-Kujawskim. Roczniki Gleboznawcze, T. LXII, 2. s. 283-294.
MAZUREK M., 2010: Hydrogeomorfologia obszarów źródliskowych (dorzecze Parsęty, Polska NW). Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
PTAK M., CHOIŃSKI A., STRZELCZAK A., TARGOSZ A., 2013: Disappearance of Lake Jelenino since the end of the XVIII century as an effect of anthropogenic transformations of the natural environment. Polish Journal of Environmental Studies 22, 1. s. 191-196.
SALISZCZEW A.K., 2003: Kartografia ogólna. PWN, Warszawa.
SZPIKOWSKA G., SZPIKOWSKI J., 2012: Właściwości fizykochemiczne wód rozlewisk bobrowych w Dolinie Kłudy (Górna Parsęta). Monitoring Środowiska Przyrodniczego, 13. s. 95-102.
Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt), Neustettin, Reichsamt für Landesaufnahme.
Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt), Neustettin_geognostisch-agronomische, Reichsamt für Landesaufnahme.
ZWOLIŃSKI Z., 1989: Geomorfologiczne dostosowywanie się koryta Parsęty do aktualnego reżimu rzecznego. Dokumentacja Geograficzna, 3-4. 144 s.
Jakub Wieczorek, Adam Choiński, Mariusz Ptak
EFFECT OF HUMAN PRESSURE ON CHANGES IN THE RANGE OF LAKE WIELIMIE (POMERANIAN LAKELAND)
Summary
The paper presents the effect of human pressure on water level fluctuations in one of the largest lakes in Poland, namely Wielimie. In the context of the development of the region and its main city (Szczecinek), a decrease in the lake’s water level should be considered positive. Flood risk has been reduced, and new land for settlement and agricul-tural purposes has been obtained. From the hydrological point of view, such considerable transformation of the dis-cussed lake is unfavourable for many reasons, for example due to a decrease in water resources, increase in susceptibil-ity to degradation, or considerable intensification of processes related to the lake’s decline (faster overgrowing, in-crease in the rate of sedimentation).
Dariusz ZAJĄCZKOWSKI
Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Sosnowiec