S
p ośród k o n su ló w z lat 146— 43 w ielok rotn ie urząd k o n su la sp ra w o w a ło trzynaście o só b . Siedem z nich pełniło w szystk ie sw e k o n su la ty w yłącznie w tym okresie. W liczbie tej byli M ariusz, C ynna, K a rb o n , Sulla, P om pejusz, K rassus i Cezar. N a to m ia st S cyp ion M ło d szy p o raz pierw szy był k on su lem przed rokiem 146, a K alw in u s, Serw iliusz Izauryjski, L epidus, A n to n iu sz i O ktaw ian k olejn e k on su laty spraw ow ali p o roku 43. W łączenie tych sześciu o só b d o grona k o n su ló w w ielok rotn ych p o zw o li u zysk ać szerszy obraz kultury intelektualnej tej grupy, której przedstaw iciele w yróżn ili się spośród p o zo sta ły ch k o n su ló w p o n o w n y m i elekcjam i.T ak rozu m ian ą grupę k o n su ló w w ielok rotn ych otw iera P u bliusz K o r neliusz S cypion A fryk ań sk i E m ilianus (P . Cornelius Scipio A frican u s A em i- lianus), który po raz drugi był k on su lem w roku 134 i który u ch od ził za jed n ą z najw ybitniejszych in d yw id u aln ości drugiej p o ło w y w iek u d ru g ie g o 1.
Pierw szy k o n su la t osiągn ął w roku 147, a zatem w roku p oprzedzającym cezurę ch ro n o lo g iczn ą , k tóra zo sta ła przyjęta w niniejszej pracy. N a to m ia st w roku 146 R zym d o k o n a ł pod je g o d o w ó d ztw em o sta teczn eg o p o d b o ju i zniszczenia K a rta g in y 2. A u to rzy antyczni zw racali uw agę na je g o nieprze
ciętne zd o ln o ści w r o d zo n e3, które ugruntow ane zo sta ły rzetelnym w yk ształ
ceniem , o c o trosk liw ie zabiegał jeg o rod zon y ojciec, L ucjusz E m iliu sz
Pau-1 F. M ü n z e r : P. Cornelius Scipio Africanus Aemilianus. In: RE. Bd. 4. S tuttgart Pau-1900 1901, kol. 1439 1483, n r 335; T. R. S. B r o u g h t o n : The M agistrates o f the Roman Republic. Vol. 1.
509 B.C. 100 B.C. New Y ork 1951, s. 490.
2 Polyb. fr . 39, 6; por. F. L i m o n i e r : Rome et la destruction de Carthage: un crime gratuit?
R EA 1999, vol. 101, s. 405 406.
3 Cic. Pro Arch. 7; Veil. Pat. 1, 12, 3.
lu s4, p o g ro m ca p ań stw a m a ced o ń sk ieg o w bitw ie pod P yd n ą w 168 roku.
O b ok częstych w zm ianek o w alorach Scyp ion a za ch o w a ło się także sp oro w ia d o m o ści, które bliżej ukazują jeg o kulturę in telek tu a ln ą 5. W przekonaniu C ycerona był on św ietnie zorien tow an y w p rob lem atyce filozoficzn ej. Jako uczeń P an ajtiosa z R o d o s był zw olennikiem sto icy zm u 6, ale zab arw ion ego piętnem akad em ick iego in d yw id u alizm u 7. O bok erudycji filozoficzn ej żyw o interesow ał się h istorią, będąc blisko zw iązany z P olibiuszem — n ajw yb it
niejszym historykiem greckim tam tych cz a só w 8. Z greckich h istoryk ów szcze
góln ie cenił także w cześniejszego K sen o fo n ta , k tórego książka o w ych ow an iu C yrusa była jeg o częstą lek tu rą9. Jednakże pełniejsze w yobrażenie o form acji intelektualnej S cyp ion a uzyskujem y w w yniku analizy filo zo ficzn y ch pism C ycerona, który w prow adził jeg o p ostać do d ia lo g ó w D e republica i C ało M a io r de senectute. C o praw da, trzeba w ziąć pod uw agę znaczny stop ień fikcyjności opinii i tw ierdzeń w kładanych przez C ycerona w usta uczestn i
k ó w tych d ia lo g ó w , ale zarazem należy pam iętać o jeg o troskliw ych staraniach, by m o żliw ie w iernie od d aw ać rzeczyw istość w sw ych pism ach. W ielok rotn ie ak cen tow an e przez C ycerona entuzjastyczne o cen y od n o szą ce się d o S cypiona, każą nam w idzieć w nim anim atora i m ecen asa życia in telek tu aln ego w R zy m ie. N a w et jeśli C yceron w yolbrzym ił rolę tak zw an ego „k oła S c y p io n a ” 10, to w św ietle innych źród eł trudno zan egow ać istnienie w je g o kręgu zn a czą cego filh elleń sk iego środ ow isk a k ulturalnego skupiającego przedstaw icieli ów czesnej elity intelektualnej. W tok u filozoficzn ych dyskusji p oru szan o rozm aite problem y. O dw ołując się d o m yśli greckiej, k reow an o ideał rzym skiej human.itas, której w zorem była filantropia ((pi).av6pconia)11. P ro b lem a tyka ta w yp ełn ia w szystkie księgi traktatu D e republica, aż p o księgę szóstą,
4 Cic. De rep. 1, 22, 36; De senec. 5, 15; Liv. 44, 44; 45, 27; 45, 40, Plut. Aem. 6; por.
E. S. G r u e n: The Hellenistic World and the Coming o f Rome. Vol. 1. Berkeley Los Angeles 1984, s. 257.
5 Cic. De or. 2, 37, 154; 3, 15; Pro Arch. 7; Tusc. 1, 3, 5; 4, 3, 5; Veil. Pat. 1, 13, 3.
6 Cic. De off. 1, 26, 90; 2, 22, 76, Acad. 2, 1, 33; 2, 2, 5; De rep. 1, 21, 34; De fin. 4, 9, 23;
Tusc. 1, 33, 81; 2, 26, 62; Pro Mur. 31, 66; Veil. Pat. 1, 13, 3.
1 Cic. Pro Mur. 31, 66.
8 Polyb. fr . 32, 9; fr . 39, 3; Cic. De rep. 121, 34; Vel. Pat, 1, 13, 3; A. E. A s t i n : Scipio Aemilianwi. Oxford London 1967, s. 289 293; T. K o t u l a : Masynissa. W arszawa 1976, s. 128 129.
9 Cic. A d Quint. 1, 1, 12; Tusc. 2, 26, 62.
10 H. S t r a s b u r g e r : Der „Scipionenkreis". „H erm es” 1966, Bd. 94, s. 60 70; A. E. A s t i n : Scipio Aemilianus..., s. 294 299; J. E. G . Z e t z e l : Cicero and the Scipionic Circle. H SCP 1972, vol. 76, s. 173 176; G . F o r s y t h e : A Philological N ote on the Scipionic Circle. A JPh 1991, vol. 112, s. 363 364; J. P. W i l s o n : „Grex Scipionis” in the „De Amicitia": A Reply to Gary Forsythe. A JPh 1994, vol. 115, s. 269 271.
11 Por. J. K o r p a n t y : Rzeczpospolita potom ków Romulusa. Ludzie wydarzenia idee.
W arszawa 1979, s. 102 104; A. G r i l l i : Politica, cultura efilosofia in Roma antica. N apoli 2000, s. 251.
znaną ja k o Sen S cypion a ( Som nium Scipionis). Stoicyzm P an ajtiosa w yw ie
rał rów nież w pływ na przyw iązyw anie przez Scyp ion a dużej w agi d o ję z y kow ej p o p ra w n o ści12. B ędąc czyn n ie zaan gażow an y w życiu polityczn ym , uczestniczył tak że S cypion w d ziałaln ości sąd ow n iczej13, co w y m agało rów nież rozw inięcia w iedzy praw niczej. S to so w n ie jed n ak d o swej pozycji, więcej uw agi pośw ięcał zagad n ien iom zw iązanym z praw em konstytu cyjn ym i w o g ó le k w estiom d otyczącym koncepcji p a ń stw a 14. P o w tó rzy ć jed n a k trzeba za C yceronem , że A fryk ań czyk nie zo sta w ił żadnych dzieł ani p ism 15, b ezp o średnio pośw iad czających jeg o geniusz i n ieprzeciętną kulturę in telektualną, która d o d a tk o w o w yrażała się poprzez jeg o zain teresow an ia literackie oraz zd o ln o ści ora to rsk ie16. C iekaw ym dop ełn ien iem charakterystyki je g o syl
w etki m o ż e być przyw iezienie ze zw yciężonej K artagin y do R zym u części ta m tejszego k sięgozb ioru z agron om iczn ym dziełem M agon a. P oszed ł tutaj za przykładem sw ego rod zon ego ojca E m iliusza P aulusa, który p o p o k on an iu M a ced o n ii p rzyw iózł ja k o zd ob ycz sław ną b ib liotek ę króla Perseusza, z p ew nością istotn ą w edukacji sy n ó w 17. S cypion zginął sk rytob ójczo w roku 129.
P o S cypionie M ło d szy m w ielok rotn ym k on su lem był d o p iero G ajusz M ariusz (C. M a riu s), który urząd ten pełnił sied m iok rotn ie, w latach 107, 104— 101 i 86. Jego sylw etk a zo sta ła przed staw ion a w rozd ziale p oprzednim , p ośw ięcon ym hom ines novi. W tym m iejscu w yp ad a jed yn ie p odkreślić, że o jeg o nadzw yczajnej pozycji zad ecyd ow ały inne w zględy aniżeli kultura in te
lektualna. M ariusz był przede w szystkim w ybitnym w od zem , k tóry sw oje su k cesy osiągał, wręcz przeciw staw iając sw oje m ęstw o potrzebie szerszej form acji intelektualnej. P ostaw a ta nie była w oln a od św iadom ej kreacji w izerunku m o cn o kon trastu jącego z sylw etkam i dobrze w yk ształcon ych , ale często n ie
udolnych przedstaw icieli elit polityczn ych , którzy w yw odzili się z ro d ó w ary
stokratycznych. Specjalnie w yraźnie uw id oczn iła się ch ęć przeciw staw ienia sw ojego im age o so b ie K w in tu sa L utacjusza K atu lu sa, k on su la z roku 102
— n iew ątpliw ie najw ybitniejszego po S cyp ion ie M ło d szy m lum inarza drugiej p o ło w y d rugiego w ieku. N ie zm ienia to faktu, że M ariu sz należy d o tej grupy
12 Por. A. H e i n z : Dzieje językoznawstwa iv zarysie. W arszawa 1983, s. 61.
13 Cic. Brut. 21, 82; In Caec. 21; Pro Font. 13; Pro Mur. 28, 58.
14 Cic. De rep. 1, 21, 34 22, 36 et passim; Cic. De leg. 1, 6, 20; 1, 9, 27; 3, 5, 12; 3, 17, 37 38; De off. 1, 25, 87.
15 Cic. De off. 3, 1, 4.
16 Zob. G. V. S u m n e r : The Orators in Cicero’s „Brutus": Prosopography and Chronology.
T oronto 1973, s. 44; T. A l e k s a n d r o w i c z : Zainteresowania literackie rzym skiej „nohilitas”
w schyłkowym okresie Republiki. Katowice 1990, s. 49 50; i d e m : Elita władzy a oratorstwo w schyłkowym okresie Rzeczypospolitej Rzymskiej. Katowice 1996, s. 27 28.
11 Zob. Plin. M a. N. H. 18, 22; V arro Res. rust. 1, 1, 10; A pp. Lib. 133, 631; Isid. Orig. 17, 1, 1; T. A l e k s a n d r o w i c z : Biblioteki prywatne rzym skiej „nohilitas" w schyłkowym okresie Republiki. W: Studia bibliologiczne. T. 2. Bibliofile bibliotekarze wydawcy. Red. J. P a s z e k . Katowice 1988, s. 12; S. L a n c e l : Carthage. Oxford Cam bridge 1995, s. 273 278.
k o n su ló w , którzy przejaw iali n iską kulturę in telektualną. P o sia d a ł jed n ak cechy, które w w arunkach zew nętrznego zagrożenia państw a były po prostu potrzebne. O kazały się o n e jed n ak niew ystarczające ju ż w czasie je g o szóstego k on su latu w roku 100, kiedy nie był w stanie sprostać sk om p lik ow an ej sytuacji politycznej i ja k o p olityk w zasadzie sk o m p ro m ito w a ł się. O stateczn a prze
grana M ariu sza w czasie jeg o siód m ego k onsulatu w roku 86 zdaje się tę op in ię potw ierdzać.
N iew iele m o ż n a pow ied zieć o kulturze intelektualnej Lucjusza K o rn eliu sza C yn n y (L . Cornelius Cinnä), czterok rotn ego k on su la w latach 87— 8 4 18.
M ilczen ie źródeł, a zw łaszcza C ycerona, jest w tym zakresie jed n ak bardzo w ym ow n e. W D e natura deorum C yceron n azyw a C ynnę najokrutniejszym z ludzi i dziw i się, że m ó g ł on tak d łu go sp raw ow ać rządy; ch o cia ż w k oń cu p o n ió sł karę i został zabity w roku 84, to jed n ak uw aża, że lepiej by było, gdyby go p ow strzym an o i nie d o p u szcz o n o , aby p o m o rd o w a ł tylu n ajw ybit
niejszych m ę ż ó w 19. P olityczn y alians z M ariuszem m o ż e sugerow ać, że a u to rzy an tyczn i p o d o b n ie oceniali także h oryzon ty in telek tu aln e C ynny. T ylk o p ośred n io św iadczy o tym op in ia A p p ia n a 20 na tem at syn a C ynny, ró w nież L ucjusza, który był pretorem w roku 44, a w cześniej tak że szw agrem C ezara. M ło d y C yn n a w ystąpił po śm ierci C ezara z m o w ą p ochw alającą czyn sp isk o w có w . W zm ianki A p p ia n a nie p o d n o szą jed n ak , p o za od w agą, żad n ych u zd oln ień oratorskich m ło d e g o C ynny. F a k t ten nie m o że prze
sądzać o o cen ie ojca, ale w ob ec m ilczen ia innych źródeł p ra w d o p o d o b n e w ydaje się, że czterokrotn y k on su l sw oją karierę zaw d zięczał przede w szyst
kim o k o liczn o ścio m i zw iązkom p olityczn ym , bez specjalnego w yróżn ian ia się w aloram i intelektualnym i. Proskrypcje d o k o n a n e już za jeg o pierw szego k on su latu i śm ierć w ielu najbardziej św iatłych o so b isto ści z K w . L utacju- szem K atu lu sem na czele u łożyły się w ciąg zdarzeń, które w iązan o nie tylk o z M ariuszem , ale także z C ynną i przypuszczalnie p o d o b n ie o b ie te postaci ocen ian o.
W sp o m n ia ł n atom iast C yceron o G nejuszu P apiriuszu K a rb o n ie (C n. P api- rius C arbon)21, k oled ze C ynny na urzędzie k on su larn ym w latach 85— 84, a p otem jeszcze k on su lu w roku 8 2 22. Trzy k o n su la ty K a rb o n a przypadły w ięc na lata zaciekłych w alk p olityczn ych . Przyznać trzeba, że w w arunkach burzliwej atm osfery politycznej K a rb o n potrafił sob ie dobrze radzić także
18 F. M ü n z e r : L. Cornelius Cinna. In: RE. Bd. 4. S tuttgart 1900 1901, kol. 1282 1287, nr 106; T. R. S. B r o u g h t o n : The Magistrales..., vol. 2. 99 B.C. 31 B.C. New Y ork 1951, s. 45 46.
19 Cic. De nat. 3, 33, 81.
20 A pp. B. C. 2, 121, 509; 2, 147, 613.
21 F. M ü n z e r : Cn. Papirius Carho. ln: RE. Bd. 18, 3. S tuttgart 1949, kol. 1024 1031, nr 38; T . R. S. B r o u g h t o n : The Magistrates..., vol. 2, s. 57.
22 Liv. Per. 89; App. B. C. 1, 98, 449.