Koszty i zyski płynące z poprawy jakości powietrza

Płace pracowników biurowych w krajach rozwiniętych przekraczają w przybliżeniu stukrotnie koszty zużycia energii i konserwacji budynku biurowego i prawie tyle samo roczne zamortyzowane koszty jego budowy bądź najmu (Woods i Jamerson1989). Kilkuprocentowy wzrost wydajności pracy w biurze powinien więc być wystarczającym bodźcem do podwyższenia wydatku wentylacji powyżej wymaganego minimum, gdyż korzyści przewyższają koszty zużycia energii, konserwacji i nakładów na rozbudowę instalacji.

Symulacje komputerowe wpływu wzrostu wydatku wentylacji na koszty zużycia energii i koszty' inwestycyjne związane z rozbudow ą instalacji wentylacji i klimatyzacji w budynkach biurowych z systemem wentylacji o zmiennym strumieniu powietrza (VAV) i ekonomizerem wykazały, że wzrost wydatku powietrza zewnętrznego nawiewanego do pomieszczeń z 2,5 l/s na osobę do 10 l/s na osobę podniósłby wzrost rocznych kosztów zużycia energii o mniej niż 5%, a kosztów inwestycyjnych na rozbudowę instalacji o mniej niż 1% (Eto i Mayer , Eto1990). Symulacje przeprowadzono przy użyciu programu komputerowego analizującego wydajność energetyczną budynków DOE-2, opracowanego na potrzeby Departamentu Energii USA (Curtis i inni19 4). Nie były jeszcze wtedy dostępne dane na temat wpływu zwiększonego wydatku wentylacji na wydajność pracy w biurach i nie było zatem możliwe porównanie wzrostu kosztów zużycia energii i nakładów inwestycyjnych z możliwymi korzyściami ekonomicznymi wynikającymi z poprawy jakości powietrza.

' aut. Djukanovic R W argocki P Fanger P O tłum. K udeł A red. Wargocki P Gierczycka E

H ipoteza

L IC Z B A P U B L IK A C J I popierających

hipotezę

odrzucających hipotezę Systemy wentylacji i klimatyzacji tworzą środowisko sprzyjające rozwojowi mikroorganizmów, które następnie m ogą być

wprowadzone do pomieszczeń

26 2

Zanieczyszczenia z [»w ietrzą zewnętrznego są wprowadzane do pomieszczeń za pomocą wentylacji 10 6

Zwiększony wydatek wentylacji zmniejsza poziom zanieczyszczeń i/lu b usuwa zanieczyszczenia wytworzone wewnątrz pomieszczeń

15 0

Zanieczyszczenia powietrza powstałe w systemach wentylacji i klimatyzacji są wprowadzone za pomocą wentylacji do pomieszczeń 12 1

Filtry zmniejszają stężenie pyłów wewnątrz pomieszczeń 10 3

Brak właściwej obsługi systemów wentylacji i klimatyzacji powoduje wzrost zanieczyszczeń i/lu b wzrost skarg ze strony użytkowników budynków

10 0

Czynnik ludzki (np. projektant, zarządzający, użytkownik) jest bardzo istotny dla właściwego działania systemów wentylacji 6 0 Związki powstałe na skutek reakcji chemicznych w systemach wentylacji i klimatyzacji są bardziej szkodliwe niż związki

wchodzące w reakcje chemiczne

3 1

Przy zmniejszonym wydatku wentylacji wzrasta poziom alergenów wywołujących astmę i alergie. 3 0

Przy wysokim wydatku wentylacji suche powietrze zwiększa objawy suchości oczu, skóry, paznokci, włosów i gardła, ale jednocześnie powietrze jest odczuwane jest jako świeższe

2 1

Systemy wentylacji i klimatyzacji powodują gromadzenie się i redystrybucje substancji organicznych 2 0

Im bardziej skomplikowany jest system wentylacji i klimatyzacji tym większe może powodować problemy. 1 1 Systemy wentylacji i klimatyzacji mają ujemny wpływ na zdrowie i samopoczucie ludzi, bo są źródłem hałasu i drgań 1 1

Recyrkulacja powietrza wewnętrznego ma ujemny wpływ na zdrowie i samopoczucie ludzi. 1 1

Budynki z wentylacją mechaniczną są mniej zrównoważone niż budynki z wentylacją naturalną. 1 0

Przy klimatyzacji poziom alergenów jest niższy. 1 0

Systemy odzysku ciepła powodują, że zanieczyszczenia z powietrza wywiewanego z pomieszczeń przedostają się do powietrza nawiewanego i zwiększają tym samym stężenie zanieczyszczeń w pomieszczeniach

0 1

134 ŚRODOWISKO WEWNĘTRZNE

Od tego czasu trzy niezależne badania wykazały, że poprawa jakości powietrza z poziomu przeciętnego, powszechnie spotykanego w praktyce, do poziomu wysokiego, może spowodować wzrost wydajność pracy biurowej o 5% (Wargocki i in.1999, °00, 2002, Lagercrantzi in2002). Badania te opisane są szczegółowo w rozdziale 4.5.1. Ich wyniki sugerują, że korzyści związane ze wzrostem wydajności pracy mogą przekroczyć koszt)’

związane z inwestycjami mającymi na celu poprawę jakości powietrza.

Hipotezę tę testowano poprzez symulacje pracy typowej instalacji wentylacji i klimatyzacji w budynku biurowym posiadającym różne poziomy jakości powietrza oraz poprzez porównanie wzrostu kosztów zużycia energii, konserwacji i nakładów inwestycyjnych na rozbudowę instalacji wentylacji i klimatyzacji z przewidywanymi korzyściami ekonomicznymi w następstwie podwyższonej wydajności pracy w związku z poprawą jakości powietrza.

Symulacje prowadzono przy użyciu programu DOE-2 do analizy zużycia energii w budynkach. Jedynymi parametrami, które zmieniano podczas symulacji były rodzaj systemu wentylacji, warunki klimatu zewnętrznego i jakość powietrza wewnętrznego. Inne charakterystyczne cechy budynku, takie ja k konstrukcja, oświetlenie i wyposażenie biurowe, godziny pracy instalacji oraz wartości nastaw temperatur, były utrzymywane bez zmian.

Prototyp budynku używanego w symulacjach stworzono na podstawie planu konstrukcyjnego typowego budynku biurowego. Konstrukcja budynku, oświetlenie i klimatyzacja są zgodne z normą ASHRAE1999 (tabela 4.17).

Na potrzeby symulacji założono, że system wentylacji i klimatyzacji powietrza w budynku był systemem ze zmiennym strumieniem powietrza (VAV) i ekonomizerem, albo systemem o stałym strumieniu powietrza (CAV) i obrotowym wymiennikiem ciepła. Oba systemy posiadały zatem urządzenia do odzysku ciepła. Założono również, że budynek był budynkiem o niskiej lub nie-niskiej emisji zanieczyszczeń, tak aby zgodnie z wymaganiami CR 1752 (CEN ) obciążenie powietrza zanieczyszczeniami odczuwanymi przez ludzi i pochodzącymi od elementów konstrukcji i wyposażenia budynku i instalacji wentylacji i klimatyzacji wynosiło odpowiednio 0,1 olf/m2 podłogi albo 0,2 olf/m2 podłogi- Zagęszczenie osób w budynku wynosiło 0,07 osoby/m2 podłogi.

Symulacje wykonywano zakładając, że budynek położony jest w Miami, Chicago i Winnipeg, reprezentujące klimat gorący, umiarkowany oraz zimny. W symulacjach używano danych meteorologicznych dotyczących średnich wartości temperatur zewnętrznych, wilgotności powietrza, promieniowania słonecznego oraz zachmurzenia, opracowanych dla każdej z 8760 godzin w roku.

Tabela 4.17 C harakterystyka budynku i instalacji w entylacji i klim atyzacji

Wielkość 11581m1

Kształt w kształcie litery U, powierzchnia kondygnacji 965 m2

Liczba kondygnacji 12

Liczba pracowników 864

Konstrukcja ściany: konstrukcja ciężka z 12 cm izolacją cieplną, współczynnik przenikania ciepła k=0,4 W /m2K; okna (szkło+ rama) k = l,l W/m K

Oszklenie 25% powierzchni ścian J

Tygodniowy rozkład pracy 809 do 18“ ; 30% pracowników w niedziele i święta.

Nastawy termostatu dzień: 24°C - chłodzenie, 21,3°C - ogrzewanie, noc: 13°C Obciążenia 14 W/m2 oświetlenie, 8,1 W/m2 wyposażenie biura, 864 osoby System klimatyzacji VAV z ekonomizerem lub CAV z obrotowym wymiennikiem ciepła _ Efektywność ogrzewania 75%

Efektywność chłodzenia Schłodzone powietrze, średnia efektywność COP=3

Jako warunki odniesienia założono, że jakość powietrza w budynku powoduje odsetek niezadowolonych w wysokości 50% jeżeli ocena jakości powietrza dokonywana jest bezpośrednio po wejściu do pomieszczeń w budynku. Taki odsetek niezadowolonych był pomierzony w 56 budynkach biurowych w 9 krajach Europy (Bluyssen i in. ).

Rozpoczynając od warunków odniesienia, symulowano, że jakość powietrza stopniowo wzrastała, a odsetek niezadowolonych obniżał się za każdym razem o 10%. Uwzględniono również poziom jakości powietrza odpowiadający 15% niezadowolonych zgodnie z zaleceniami CR 1752 (CEN1998). Poprawę jakości powietrza uzyskano przez wzrost wydatku wentylacji (tabela 4.18). Wydatek wentylacji, tj. ilość świeżego powietrza nawiewanego do budynku, obliczono przy zastosowaniu równania komfortu (rozdział 4.1), zakładając, że całkowite obciążenie powietrza zanieczyszczeniami odczuwanymi przez ludzi i pochodzącymi od elementów konstrukcji i wyposażenia budynku, instalacji wentylacji i klimatyzacji oraz osób przebywających w budynku wynosi 0,17 olf/m2 podłogi lub 0,27 olf/m podłogi, odpowiednio dla budynku o niskiej i nie-niskiej emisji zanieczyszczeń.

Tab. 4.18 Obliczony wydatek wentylacji (tj. strumień świeżego powietrza nawiewanego z zewnątrz) w budynku o różnych poziomach jakości powietrza

Jakość powietrza Wydatek wentylacji

budynek o niskiej emisji zanieczyszczeń

budynek o nie-niskiej emisji zanieczyszczeń odsetek niezadowolonych % decypol l/(s m2 podłogi) 1/fs osobę) 1/fs m podłogi) l/(s osobę)

10 0,6 2,78 39,8 4,42 63,2

Przyrost zużycia energii związany z poprawa jakości powietrza w następstwie zwiększonej ilości powietrza dostarczanego do budynku przez system wentylacji

¡klimatyzacji został obliczony w symulacjach programem DOE-2. Koszty energii obliczono w oparciu o normę ASHRAE 90.11 99 dla Chicago. Koszty konserwacji i koszty inwestycyjne związane z rozbudow ą instalacji wentylacji i klimatyzacji, uwzględniające wzrost pojemności kotła i wzrost wielkości chłodnicy obliczono w oparciu o symulacje Eto i Meyera1988 Założenia dotyczące kosztów zestawiono w tabeli 4.19.

Tab. 4.19 Założone ceny energii oraz koszty konserwacji i inwestycji Wymagane opłaty za kilowat energii 12 $/kW

Opłaty za kilowatogodzinę 0,078 S/kWh

Opłaty za gaz 0,192 $ /m3

Roczne koszty konserwacji 5% kosztów inwestycyjnych na rozbudowę instalacji wentylacji i klimatyzacji

Zakładając, że niezależnie od warunków klimatu zewnętrznego pracownicy budynku wciągu całego roku znajdowali się w warunkach komfortu cieplnego dzięki poprawnie

136 ŚRODOWISKO WEWNĘTRZNE

działającemu systemowi klimatyzacji, oszacowano, że wydajność pracy biurowej wzrastała o 1,1% na każdy 10% spadek odsetka niezadowolonych z jakości powietrza (rozdział 4.5.1).

Korzyści ekonomiczne wynikające ze wzrastającej wydajności pracy były obliczone w oparciu o założenie, że godzinowa stawka pracownika biurowego wynosi 19,4 S (Departament Pracy USA2000). Tak więc wzrost wydajności pracy o 1% przynosił zysk w wysokości 0,194 $ na godzinę.

Przyrost kosztów i zysków w następstwie poprawy jakości powietrza w budynku obliczono ostatecznie w nawiązaniu do kosztów i płac w budynku w warunkach odniesienia, w których jakość powietrza powodowała odsetek niezadowolonych z jakości powietrza w wysokości 50%. Czas zwrotu kosztów inwestycyjnych został policzony jako stosunek wzrostu kosztów inwestycyjnych na rozbudowę- instalacji wentylacji i klimatyzacji do rocznych zysków. Roczny zysk został policzony jako zysk w następstwie zwiększonej wydajności pracy pomniejszony o wzrost w rocznych kosztach zużycia energii i konserwacji.

Wyniki symulacji przedstawione są w tabeli 4.20 i na rys. 4.34 i 4.35. W tabeli 4,20 przedstawiono przewidywany wzrost rocznych kosztów zużycia energii, kosztów konserwacji oraz kosztów inwestycyjnych związanych z rozbudowa instalacji wentylacji i klimatyzacji, a także przewidywany roczny zysk związany ze wzrostem wydajności pracy w następstwie poprawy jakości powietrza w odniesieniu do kosztów i zarobków w budynku, w którym jakość powietrza powodowała, że odsetek niezadowolonych był w wysokości 50%. Na rys.

4,34 i 4.35 przedstawiono obliczony czas zwrotu kosztów inwestycyjnych związanych z rozbudową instalacji wentylacji i klimatyzacji w celu uzyskania poprawy jakości powietrza w budynku począwszy od jakości powietrza w warunkach odniesienia, kiedy to odsetek niezadowolonych wynosił 50%.

Tab. 4.20 Przyrost kosztów i zysków wskutek poprawy jakości powietrza w budynku Wzrost jakości

wolonych) System VAV System CAV System VAV System CAV

BNE’ B N N E" BNE’ B N N E" BNE’ BNNE” BNE BNNE

BNE - budynek o niskiej emisji zanieczyszczeń

’*BNNE - budynek o nie-niskiej emisji zanieczyszczeń

I

«

□ budynki o niskim poziomie zanieczyszczeń

■ budynki o nie niskim poziomie zanieczyszczeń

8 1 1 1

□ budynki o niskim poziomie zanieczyszczeń _____________

■ budynki o nie niskim poziomie zanieczyszczeń

i l i I

■ budynki o nie niskim poziomie zanieczyszczeń

l l I

fys- 4.34 Czas zwrotu nakładów na rozbudową instalacji wentylacji i klimatyzacji w budynku z systemem o zmiennym strumieniu powietrza (VA V)

czaszwrotu, miesiąceczaszwrotu, miesiąceczaszwrotu, miesiące

138 ŚRODOWISKO WEWNĘTRZNE

Klimat gorący

□ budynki o niskim poziomie zanieczyszczeń

■ budynki o nie niskim poziomie zanieczyszczeń

z 50% do 40%

z 50% do 30%

rl rl rl

z 50% do 20%

z 50% do 15%

z 50% do 10%

poprawa jakości powietrza (odsetka niezadowolonych)

Klimat umiarkowany

□ budynki o niskim poziomie zanieczyszczeń

■ budynki o nie niskim poziomie zanieczyszczeń

■ ■

^,

rl ii 4

z 50% do z 50% do z 50% do z 50% do z 50% do

40% 30% 20% 15% 10%

poprawa jakości powietrza (odsetka niezadowolonych)

Klimat zimny

4 3 2 1 0

□ budynki o niskim poziomie zanieczyszczeń

■ budynki o nie niskim poziomie zanieczyszczeń

i I I I

z 50% do 40%

z 50% do 20% z 50% do

30%

poprawa jakości powietrza (odsetka niezadowolonych) z 50% do

15%

z 50% do 10%

Rys. 4.35 Czas zwrotu nakładów na rozbudową instalacji wentylacji i klimatyzacji w budynki z systemem o stałym strumieniu powietrza (CAV)

Zaprezentowane wyniki symulacji stanowią silny bodziec do poprawy jakości powietrza w biurach powyżej wartości minimalnych wymaganych przez obecne normy wentylacyjne.

Roczny zysk w następstwie wzrostu wydajności pracy byl warty przynajmniej 10 razy tyle co wzrost rocznych kosztów zużycia energii i kosztów konserwacji, podobnie jak to oszacowano w innych pracach naukowych (Woods i Jamerson1989). W związku ze wzrostem wydajności pracy zwrot zwiększonych nakładów inwestycyjnych na rozbudowę instalacji wentylacji i klimatyzacji nastąpi w czasie krótszym niż 4 miesiące, gdy jakość powietrza ulegnie poprawie z poziom u przeciętnego odpowiadającego odsetkowi niezadowolonych w wysokości 50% do poziomu doskonałego, przy którym odsetek niezadowolonych równy jest 10%. Czas zwrotu inwestycji i koszty zużycia energii będą niższe w budynkach o niskiej emisji zanieczyszczeń powietrza i ogólnie niższe w budynkach z systemem o stałym strumieniu powietrza (CAV) z obrotowym wymiennikiem ciepła.

Szacunki powyższe oparte są na symulacjach komputerowych, w których jakość powietrza ulega poprawie na skutek wzrostu wydatku powietrza. Powinno się również uwzględnić inne metody poprawy jakości powietrza, np. poprzez dobór niskoemisyjnych elementów konstrukcji i wyposażenia budynku. Elementy takie nie m uszą być dużo (droższe od elementów stosowanych tradycyjnie, a dobierane m ogą być już w trakcie projektowania i konstrukcji budynku.

Symulacje komputerowe przeprowadzono dla miejscowości w Ameryce Północnej, gdzie obowiązują określone przepisy budowlane oraz wymagania dotyczące wentylacji. Trzy strefy klimatyczne oraz dwa typy systemów klimatyzacji zostały wybrane tak, aby otrzymane tvyniki nie były tylko ograniczone do jednej strefy klimatycznej i jednego typu instalacji.

Budynek, w którym prowadzono symulacje należał do budynków biurowych o średniej wielkości, aczkolwiek wydaje się, że wielkość budynku nie ma większego wpływu na uzyskane wyniki.

Symulacje nie uwzględniły dodatkowych korzyści związanych z obniżeniem się dolegliwości zdrowotnych i absencji chorobowej w następstwie poprawy jakości powietrza, lak pokazano w rozdziale 4.5.2, wzrost wydatku wentylacji ma znaczny wpływ na polepszenie warunków zdrowotnych w pomieszczeniach.

Symulacje opierały się na określonych założeniach. Wzrost wydajności pracy oszacowano na podstawie wyników badań przeprowadzonych w pomieszczeniach biurowych, gdzie uczestnicy wykonywali zw ykłą pracę biurową przy różnych poziomach jakości powietrza (rozdział 4.5.1), ponieważ nie ma innych danych na ten temat. Niemniej jednak założony wzrost wydajności pracy miał wielkość podobną do wartości zakładanych przez autorów innych prac naukowych, których celem była ocena wpływu polepszonej jakości powietrza na wydajność pracy w biurach (Fisk i Rosenfend1997, Dorgan i in.199). Ceny energii przyjęto jedynie dla jednej miejscowości (Chicago) chociaż m ogą się one różnić pomiędzy różnymi miejscowościami na terenie USA. Pomimo, że zarobki i ceny energii zostały przyjęte na podstawie źródeł amerykańskich, ogólne wyniki powyższych analiz m ogą zostać uogólnione dla większości rozwiniętych krajów świata.

Podsum owanie:

• Wydajność pracy biurowej zależna jest od jakości powietrza w pomieszczeniach.

Zależność ta wydaje się być wynikiem dolegliwości zdrowotnych określonych mianem SBS, takich ja k bóle głowy czy problemy z koncentracją.

• Wentylacja m a silny wpływ na jakość powietrza i warunki zdrowotne w pomieszczeniach, a także wpływa na wydajność pracy.

140 ŚRODOWISKO WEWNĘTRZNE

• Poprawa jakości powietrza w pomieszczeniach poprzez usuwanie źródeł zanieczyszczeń lub zwiększanie strumienia świeżego powietrza nawiewanego do pomieszczeń ma swoje uzasadnienie ekonomiczne. Symulacje kosztów dowiodły, że poprawa jakości powietrza może przynieść znaczne korzyści ekonomiczne. Stanowią one silny argument w dyskusji o konieczności poprawy jakości powietrza wewnętrznego powyżej minimum wymaganego przez obecne normy wentylacyjne.

• Budynki konstruowane w przyszłości powinny być niskoemisyjne i nisko- energetyczne. Aby to osiągnąć należy stosować elementy konstrukcji i wyposażenia budynków o niskiej emisji zanieczyszczeń, nowe metody oczyszczania powietrza dostarczanego przez system wentylacji, systemy osobistej wentylacji miejscowej oraz odzysk ciepła z powierza usuwanego z pomieszczeń.

L ite ra tu ra do rozdziału 4

Aibrechtsen O 1988 Twin climatic chambers to study sick and healthy buildings Proceedings o f Healtliy Buildings '88 3 25-30

Alm O Clausen G Fanger P O 2000 Exposure response relationships for emissions from used ventilation filters Proceedings Healthy Buildings 2000

Aim 0 2001 Ventilation filters and their impact on human comfort, health and productivity International Centre fo r Indoor Environment and Energy Technical University o f Denmark (Ph.D.-thesis (MEK-I-Ph.D. 01 -02)) Andersen I Lundquist G R and Molhave L 1975 Indoor air pollution due to chipboard used as a construction

material Atmospheric Environment 9 1121-1127

Apte M G Fisk W J and Daisey J M 2000 Associations between indoor C02 concentrations and Sick Building Syndrome symptoms in US office buildings: An analysis o f the 1994-1996 BASE study data. Indoor Air 10 246-257

ASHRAE 1989 Standard 62-89 Ventilation for Acceptable Indoor Air Quality Atlanta: American Society o f Heating and Air-Conditioning Engineers Inc.

ASHRAE/IESNA 1999 Standard 90.1-1999 Energy Standard for Building Except Low-Rise Residential Buildings Atlanta: American Society o f Heating and Air-Conditioning Engineers Inc.

Btelum J Andersen I Lundqvist G R et al 1985 Response o f solvent exposed printers and unexposed controls to six-hour toluene exposure Scandinavian Journal o f Work Environment & Health 11 271-280

Bakó-Biró Z Wargocki P Fanger P O et al. 2002 Pollution from personal computers have a negative impact on perceived air quality, SBS symptoms and performance o f office work Proceedings o f the 9th International Conference on Indoor A ir Quality a nd Climate - Indoor Air 2002 (in press). Monterey: Indoor Air Berglund B Lindvall T and Lundin L 1987 A ir quality in a sick library over a period o f 16 weeks Proceedings o f

Indoor Air '87 2 537-541

Berglund L and Cain W S 1989 Perceived air quality and the thermal environment Proceedings o f IAQ'89 345- 350

Berg-Munch B and Fanger P O 1982 The influence o f air temperature on the perception o f body odour Environment International 8 333-335

Berg-Munch B Clausen B G and Fanger P O 1986 Ventilation requirements for the control o f body odor in spaces occupied by women Environment International 12 195-199

BjOrkroth M Seppdnen O and Torkid A 1998 Chemical and sensory emissions from HVAC components and ducts Design, Construction and Operation o f Healthy Buildings -Solutions to Global and Regional Concerns ASHRAE 47-55

Black M S and Worthan A W 1999 Emissions from office equipment Proceedings o f the 8th Internationa! Conference on Indoor A ir Quality and Climate - Indoor A ir Edinburgh: Indoor Air 1999 2 454-459

Bluyssen P 1993 Do filters pollute or clean the air? Air Infiltration Review 14:2 March 9-13

Bluyssen P Kondo H Pejtersen J Gunnarsen L Clausen G Fanger P O A trained panel to evaluate perceived air pollution Proceedings o f CL1MA 2000 August 1989 Sarajevo

Bluyssen P M de Oliveira Fernandes E Groes L Clausen G Fanger P O Valbjom O Bernhard C A and Roulet C A 1996 European indoor air quality audit project in 56 office buildings Indoor Air 6 221-238

Bluyssen P M de Oliveira Fernandes E Fanger P O Groes L Clausen C Roulet C A Bernhard C A and Valbjom 0 1995 European audit project to optimise indoor air quality and energy consumption in office buildings Final report TNO-Building and Construction Research, Department o f Indoor Environment, Building Physics and Systems The Netherlands

Bluyssen P M Fanger P O 1991 Addition o f olfs from different pollution sources determined by a trained panel Indoor Air 2:4 417-421

Bluyssen P M Kondo H Pejtersen J et aL 1989 A trained panel to evaluate perceived air quality Proceedings o f CUMA Sarajevo 2000 3 25-30

Brooks B O Utter G M DeBroy J A Davis W F and Schimke R D 1993 Chemical emissions from electronic products.

Proceedings o f IEEE International Symposium on Electronicsand the Environment Arlington 1993 120-125 Brundage J F Scott R M Lednar W M Smith D W and Miller R N 1988 Building-associated risk o f febrile acute

respiratory diseases in army trainees Journal o f the American Medical Association 259 2108-2112

Burge S Hedge A W ilson E Bass J H and Robertson A 1987 Sick Building Syndrome: a study o f 4,373 office workers Annals o f Occupational Hygiene 31 493-504

Cain W S Leaderer B P Isserof R Berglund L G Huey R J Lipsitt E D Perlman D 1983 Ventilation requirements in buildings -I Control o f occupancy odor and tobacco odor Atmospheric Environment 17:6 1183-1197 Carlsson H Nilsson U and Ostman C 2000 Video Display Units: An emission source o f the contact allergenic flame

retardant triphenyl phosphate in the indoor environment Environmental Science and Technology 34(18) 3885-3889 CEN 1998 Technical Report CR 1752 Ventilation for Buildings: Design Criteria for the Indoor Environment

Brussels: European Committee for Standarization.

CEN 1994 - CEN prENV 1752 1994 Ventilation for buildings: Design criteria for the indoor environment.

European Prestandard

Chmielewski H 1979 Międzynarodowy układ jednostek miar Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa Clausen G 1988 Comfort and environmental tobacco smoke In Proc. o f the ASH RAE Conference IAQ '88

Atlanta GA. 267-274

Clausen G Alm O and Fanger P O 2002 Sensory source strength o f used ventilation filters Proc. o f the 9th International Conference on Indoor A ir Quality and Climate - Indoor Air

Clausen G Fanger P O Cain W S et al. 1985 The influence o f aging, particle filtration and humidity on tobacco smoke odour Proceedings ofC LIM 4 2000 4 345-349

Cometto-Muniz J E and Cain W S 1995 Mixtures o f volatile organic compounds: detection o f odour, nasal pungency and eye irritation Proc. o f Healthy Buildings '95 Milano University o f Milano and International Centre fo r Pesticide Safety 1 171 -182

Commission o f the European Communities 1992 Guidelines fo r Ventilation Requirements in Buildings European Concerted Action (Cost 613) Report 11

Corsi RL. and Grabbs J. 2000. VOC emissions from packaged and active computers Presented poster on Annual Meeting o f the International Societyfor Exposure Analysis 2000 Monterey CA: 2000

Costantino M Lattanzi G Sacchi E 1991 Alcuni dati sperimentali sullo stato di purezza dell’aria di climatizzazione nel terziarion. Convengo nazionale AICARR „ Vivere gli edifici: aria, suono e luce" Roma 18-19 aprile 133-189

Curtis R Birdsall B Buhl W et al. 1984 DOE-2 building energy use analysis programme LBL Report 18046 Berkeley USA Lawrence Berkeley Laboratory

Daniewska M Wargocki P Rnudsen H N Fanger P O 1991 Modification o f perceived indoor air quality by addition o f fragrances Laboratory o f Heating and A ir Conditioning, Technical University o f Denmark Lyngby July

Devos M Pane F Rouault J et al 1990 Standardized Human Olfactory Thresholds IRL Press Oxford

DIN 1994 . DIN 1946 Teil 2 1994 Raumlufitechnik Gesundheitstechnische Anforderungen (VDJ- buftungsregeln) Berlin

Dorgan C B Dorgan C E Kanarek M S Willman A J 1998 Health and productivity benefits o f improved indoor air quality ASH RAE Transactions 104:1A 658-666

142 ŚRODOWISKO WEWNĘTRZNE

Drinka P J Krause P Schilling M M iller B A Shult P and Gravenstein S 1996 Report o f an outbreak: nursing home architecture and influenza-A attack rates Journal o f the American Geriatrics Society 44 910-913 ECA (European Concerted Action "Indoor Air Quality and Its Impact on Man") 1992 Guidelines fo r ventilation

requirements in buildings Report 11, EUR 14449 EN, Luxembourg: Office for Publications o f the European variations in ventilation and temperature American Journal o f Infection Control 19 277-82

Fang L Clausen G Fanger P O 1996 The impact o f temperature and humidity on perception and emission of indoor air pollutants Proc. o f Indoor A ir '96, The 7th International Conference on Indoor A ir Quality and Climate Nagoya Japan 4 349-354

Fanger P O 1988 Introduction o f the olf and decipol units to quantify air pollution perceived by humans indoors and outdoors. Energy and Building 1988 12:1 1-6

Fanger P O 1988 Introduction o f the olf and decipol units to quantify air pollution perceived by humans indoors and outdoors. Energy and Building 1988 12:1 1-6

W dokumencie Środowisko wewnętrzne : wpływ na zdrowie, komfort i wydajność pracy (Stron 136-151)