W drugiej połowie XIX wieku powstały pierwsze stowarzyszenia społeczno-kulturalne. W 1882 roku z inicjatywy J. I. Kraszewskiego powstała Polska Macierz, która wydawała książki dla mieszkańców wsi i miast. W Polsce w okresie międzywojennym funkcjonowały domy ludowe i socjalne, zorganizowane dla ludzi przedstawicielami wyższych warstw społecznych. Ale takie domy szybko zostały zastąpione innymi, które kładły nacisk na samoorganizację „ludzi”. Taka instytucja miała ułatwiać ludziom w osiąganiu dla siebie różnych wartości kulturowych.
W czasy komunistyczne wprowadzone nowe mechanizmy i modele organizacji życia kulturalnego. Po 1948 roku nastąpiła tzw. rewolucja kulturalna. Według której, kultura powinna być podporządkowana interesom klasy robotniczej. Jednak masy były pod wpływem ideologii i posiadały „fałszywą świadomość”. W konsekwencji sami nie mogli tworzyć i rozpowszechniać
„właściwej” kultury. I tu znalazło się miejsce na instytucje kultury, a właściwie państwa, działające za ich pośrednictwem.
W odróżnieniu od domów społecznych okresu międzywojennego, powojenne domy kultury wyróżniały się rozbudowanym zespołem pracowników. Doprowadziło to do wyraźnego podziału na pracowników i uczestników - odbiorców kultury. Dom kultur realizował politykę państwa i stał instrumentem wychowania „nowego człowieka”.
W latach 90. najważniejszą zmianą w okresie transformacji kultury było zdecentralizowanie państwa. Kiedy zmniejszył się wpływ państwa na instytucje kultury, funkcjonowanie domów kultury zależało w zdecydowanie od aktywności ich pracowników i społeczności lokalnych. W tym okresie większość domów kultury zostały zamknięte. Ocalałe ośrodki kultury starały się prowadzić działalność gospodarczą - wynajmować sale, organizować dyskoteki, odpłatne imprezy itp. Ale takie ośrodki szybko traciły zaufanie społeczne i przestały rozwijać własną ofertę. Z czasem pojawiły się lokalne kulturalne organizacje pozarządowe, jaki podjęli próbę odnowienia i rewitalizacji domów kultury. [1]
Wcześniej zamknięte domy kultury stopniowo otwierały się na lokalne otoczenie i zaczynali służyć miastu bez partyjnej agitacji. Stałym miejscem, w którym można skorzystać z komputera z dostępem do internetu, umówić się na spotkanie, napić się kawy. Każdy, kto chce może przyjść z własną ideą i spróbować ją zrealizować.
4.1. Pałac kultury i nauki w Warszawie
Pałac Kultury i Nauki, zaprojektowany przez architekta Lwa Rudniewa, został zbudowany w latach 1952-1955. Budynek stał najwyższym budynkiem w całej Polsce - i takim pozostaje do dziś. Jego wysokość wynosi 237 metrów, a kubatura 817 000 m2. Znajduje się w nim aż 3000 pomieszczeń. Obecnie są wykorzystywane jako siedziby wielu firm i instytucji. Pałac jest przykładem obiektu, który zjednoczył różnorodne funkcje i zapewnił mieszkańcom Warszawy różne atrakcje. Są tu teatry, biblioteki, muzea, kino, a także sale gimnastyczne, siłownie, basen, itp. Jest też część dla najmłodszych mieszkańców miasta. Pałac Młodzieży stał ważną placówką edukacyjną i kulturalną dla najmłodszych mieszkańców miasta. Mimo upływu czasu on pozostaje jednym z najbardziej wizytowanych miejsc, również przez turystów. W salach konferencyjnych
rocznie odbywa się kilkadziesiąt wydarzeń, szkoleń, spotkań, kongresów, bo jednocześnie mogą przyjść ponad 4500 gości.
Należy również wspomnieć o Sali Kongresowej i Sali Koncertowej, które są integralną częścią całego założenia. Sala Kongresowa może pomieścić 2880 osób. Choć odbywały się w niej zjazdy PZPR, to przede wszystkim mieszkańcy Warszawy i całej Polski kojarzą ją z wydarzeniami artystycznymi - koncertami, takich jak legendarny występ The Rolling Stones. Sala koncertowa na 550 miejsc, może teraz pochwalić się doskonałym wyposażeniem, w tym najnowocześniejszymi osiągnięciami technologicznymi, co czyni ją jednym z liderów w tym zakresie w całym kraju. [10]
Wielką atrakcją dla turystów i mieszkańców jest taras widokowy, znajdujący się na trzydziestym piętrze (na wysokości 114 m), z którego otwiera się wspaniała panorama Warszawy.
Rys. 4.1Pałac Kultury i Nauki, Warszawa
Źródło https://warszawa.naszemiasto.pl/tak-wyglada-warszawa-z-samego-szczytu-pkin-niesamowite/ar/c1-4179832
Pałac Kultury i Nauki wciąż budzi nienajlepsze emocje wśród warszawiaków, choć ma wielu zwolenników, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia.
Przeciwnicy tego budynku uważają go za symbol radzieckiej dominacji nad Polską.
Pojawiły się pomysły na zasłonięcie go biurowcami i stworzenie w nim muzeum komunizmu
„Socland” (koncepcja Czesława Bieleckiego, Jacka Fedorowicza i Andrzeja Wajdy). Kolejnym pomysłem jest zburzenia „kosmicznej osi przebijającej serce stolicy”. Stronniczy pałacu uważają, że budynek obecnie pełni wiele pożytecznych funkcji i na stałe wpisał się w krajobraz miasta.
Dziś pojawiają się koncepcję na ożywienie bezpośredniego sąsiedztwa pałacu. Takim jest projekt 2015 roku nowej siedziby Muzeum Sztuki Współczesnej i Teatru Rozmaitości (TR) Warszawa.
„Muzeum, teatr i znajdujące się między nimi forum tworzą spójną całość, zachowując jednocześnie odrębność od siebie nawzajem i od otoczenia. Proste bryły budynków kontrastują zarówno z potężnym i wyrazistym Pałacem Kultury i Nauki, jak i z komercyjną architekturą okolicy.
Fasady budynków, zbudowane z prostych materiałów o fakturze zachęcającej do dotykania, czerpiące inspiracje z abstrakcyjnych dzieł sztuki, uosabiają twórcze życie stolicy i podkreślają kluczową rolę Muzeum Sztuki Nowoczesnej i teatru TR Warszawa w tworzeniu nowego centrum kulturalnego Warszawy. Budynki skrajnie różnią się od otoczenia, symbolizując w ten sposób wyjątkowy moment w historii miasta”[11] – powiedział Thomas Phifer, przedstawiając wizualizacje zespołu budynków.
Rys. 4.2 Koncepcja Muzeum Sztuki Nowoczesnej i teatru TR Warszawa, pracownia Thomas Phifer and Partners. Widok placu Defilad od strony południowej
Źródło http://artmuseum.pl/pl/news/prezentacja-projektow-budynkow-muzeum-sztuki-nowoczesnej-i-tr
4.2. Służewski Dom Kultury w Warszawie
Służewski Centrum Kultury zostało zaprojektowane jako cichy klimatyczny budynek otoczony zielenią. Miejsce, które powinno być tłem dla odbywających się tam wydarzeń. Jego atmosfera ma zachęcić do kreatywnego spędzania wolnego czasu. Projekt stylistycznie nawiązuje do grafiki dziecięcej - składa się z niewielkich domków przypominających budynki według rysunków przedszkolaków. Każdy dom ma swoją funkcję. Jeden jest pracownią artystyczną, drugi - kołem literackim. Żeby połączyć wnętrze z otoczeniem ściany zostały przeszklone. W ten sposób przestrzeń centrum staje się przestrzenią publiczną miasta. Dzieci,
które swój wolny czas spędzają głównie na ulicy czy w centrach handlowych, tutaj będą miały możliwość bezpośredniego kontaktu z naturą. Na terenie kompleksu znajdzie się ogródek
Dziedziniec przed głównym wejściem jest serce całego założenia. Scena główna i plac wykonany całościowo z drewna, co tworzy przytulną i cichą atmosferę, osłoniętą od wiatru. Stąd można trafić do najbardziej reprezentacyjnej, a jednocześnie miłej i ciepłej przestrzeni centrum kultury. Ściany mają kolor trawy, a przez świetliki dachowe wpadają promienia światła. Główny hall prowadzi do foyer dużej sali. Znajdzie się w nim przestrzeń do spotkań i rekreacji, a także miejsce do organizacji wystaw. W pobliżu jest również kawiarnia. [1]
Rys. 4.3 Służewski Dom Kultury w Warszawie Źródło https://www.sdk.waw.pl/sdk/mapa-obiektu
Rys. 4.4 Rys. Schemat funkcjonalny Służewskiego Domu Kultury w Warszawie Źródło https://www.sdk.waw.pl/sdk/mapa-obiektu
4.3. Podsumowanie
Rozwój domów kultury w Polsce, jako instytucji społecznej, przeszedł rewolucyjną drogę w przemianach ideowych, w rozwoju kultury, w organizacji przestrzennej. Organizacja ośrodków kultury zawsze odpowiadała na główne zasadnicze zadania: kulturalne, społeczne i edukacyjne.
Pałac Kultury i Nauki to ogromny obiekt, którego skala odstaje od reszty otoczenia, ale wokół można by było budować nowe budynki, uzupełniające jego program. To przyciągnie mieszkańców i stworze atrakcyjną przestrzeń wokół pałacu.
W przypadku PKiN widać, że tradycyjne instytucje kultury nie mogą już być jedynymi miejscami, w których możliwy jest kontakt z kulturą. Nie mogą już być ośrodkiem zdolnym do połączenia wszystkich działań i zaspokajania wszystkich potrzeb kulturalnych ich użytkownikom.
Instytucje te muszą zidentyfikować i zakryć nisze obecne w ich środowisku, aby dopełnić obraz elastycznego nowoczesnego centrum.
W przypadku Służewskiego Domu Kultury w Warszawie przestrzeń niejednorodna i stałe rozwija się. Pojawiają się nowe przestrzenie i ludzie, którzy tworzą lub chcą zdecydowanie tworzyć kulturę na różnych jej poziomach. Centrum rozumiane jako miejsce nie oderwane od tego, co naprawdę się dzieje wokół niego, wychodzi poza jego mury.
W polskim kontekście tworzenia przestrzeni dla rozwoju kultury, widać organiczny wzrost funkcji i form.