Kryterium 5

Kryterium 5. Krajowy system zapewniania jakości/krajowe systemy zapewniania jakości kształce-nia i szkoleń odwołują się do krajowych ram lub systemu kwalifikacji i są spójne z odpowiednimi wskazówkami i zasadami (jak to wskazano w aneksie 3 Zalecenia).

Criterion 5. The national quality assurance system(s) for education and training refer(s) to the national

qualifications framework or system and are consistent with the relevant European principles and guidelines (as indicated in Annex 3 of the Recommendation).

W obecnym stanie rzeczy procedury zapewniania jakości dotyczą wszystkich kwalifikacji uzyskiwa-nych w ramach systemu oświaty oraz w szkolnictwie wyższym, a także niektórych kwalifikacji uzy-skiwanych poza nimi, m.in. w rzemiośle. W oświacie i w szkolnictwie wyższym stosowane są rozwią-zania zgodne z europejskimi wytycznymi dotyczącymi zapewniania jakości kształcenia i szkolenia zawodowego – European Quality Assurance Reference Framework for VET (EQARF), walidacji –

Europe-an Guidelines for validating non-formal Europe-and informal learning (CEDEFOP 2009), kształcenia w

szkolnic-twie wyższym – Standards and Guidelines for Quality Assurance in the Higher Education (ESG). W oświa-cie funkcjonuje system nadzoru pedagogicznego, ważną rolę odgrywa także system egzaminów zewnętrznych (zob. Aneks 6). W szkolnictwie wyższym ocenianie uczelni należy do kompetencji nie-zależnej instytucji – Polskiej Komisji Akredytacyjnej, która przekazuje wyniki oceny Ministrowi Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Jednym z ważnych celów modernizacji systemu kwalifikacji jest rozszerzenie rozwiązań systemo-wych w zakresie zapewniania jakości kwalifikacji na wszystkie kwalifikacje ujęte w krajowym reje-strze. Po wdrożeniu krajowego rejestru kwalifikacji nadawanie wszystkich znajdujących się w nim kwalifikacji będzie więc podlegać jednolitym dla całego kraju zasadom zapewniania jakości, zgod-nym z przywołazgod-nymi wytyczzgod-nymi europejskimi. Zapewnianie jakości kwalifikacji w systemach oświaty i szkolnictwa wyższego będzie nadal nadzorowane przez właściwych ministrów. Odpowie-dzialność za zapewnianie jakości kwalifikacji (pośrednia lub bezpośrednia), które są w kompeten-cji innych ministrów, pozostanie zadaniem tych ministrów. Ich nadzór będzie sprawowany zgodnie z zasadami, o których była już mowa.

4.5.1. Edukacja szkolna – ogólna i zawodowa

Podstawy programowe

Podstawa programowa kształcenia ogólnego oraz podstawa programowa kształcenia w zawodach opisują w języku efektów uczenia się wymagania będące podstawą nadania kwalifikacji. Programy nauczania są tworzone przez szkoły. Dyrektor szkoły jest odpowiedzialny za uwzględnienie w zesta-wie programów nauczania odpozesta-wiedniej podstawy programowej.

Podstawa programowa kształcenia ogólnego została poddana analizie porównawczej, która wyka-zała zgodność tych zapisów z charakterystykami odpowiednich poziomów w PRK. Podstawa pro-gramowa kształcenia w zawodach jest obecnie przedmiotem prac, których celem jest przypisanie do końca 2013 r. każdej kwalifikacji „szkolnej” do odpowiedniego poziomu w PRK.

Nadzór pedagogiczny funkcjonujący w systemie oświaty z jednej strony oraz system egzaminów ze-wnętrznych z drugiej strony posługują się podstawami programowymi jako podstawowym kryterium oceny jakości pracy szkoły oraz sprawdzania efektów uczenia się osiąganych przez dzieci i młodzież.

System nadzoru pedagogicznego

Instrumentem służącym zapewnianiu jakości kwalifikacji i procesu kształcenia, prowadzącego do ich nadawania przez szkoły i placówki podległe ministrowi właściwemu do spraw oświaty i wychowa-nia, jest nadzór pedagogiczny. Nadzór ten polega na:

− ocenianiu stanu i warunków działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkół, placó-wek i nauczycieli,

− analizowaniu i ocenianiu efektów działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek,

− udzielaniu pomocy szkołom, placówkom i nauczycielom w wykonywaniu ich zadań dydaktycz-nych, wychowawczych i opiekuńczych,

− inspirowaniu nauczycieli do innowacji pedagogicznych, metodycznych i organizacyjnych80.

Dyrektorzy przedszkoli, szkół i placówek oświatowych są zobligowani do sprawowania nadzoru pe-dagogicznego w podległych im instytucjach. Dyrektor co roku przedstawia radzie pedagogicznej wnioski i wyniki z nadzoru pedagogicznego. Kurator oświaty sprawuje nadzór pedagogiczny nad przedszkolami, szkołami i placówkami na terenie województwa81. Kurator oświaty co roku opraco-wuje wnioski wynikające ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego i przedstawia je ministrowi właściwemu do spraw oświaty i wychowania.

Co roku każdy organ sprawujący nadzór pedagogiczny przygotowuje plan nadzoru pedagogiczne-go, w którym określa cele, zakres ewaluacji problemowej, tematykę kontroli i harmonogram. Nadzór pedagogiczny obejmuje następujące formy:

− ewaluacja działalności szkół i placówek, − kontrola przestrzegania prawa,

− wspomaganie pracy szkół i placówek oraz nauczycieli w zakresie ich działalności.

Celem ewaluacji jest sprawdzenie, w jakim stopniu szkoła lub placówka spełnia określone wyma-gania, aby na tej podstawie podejmować działania służące podnoszeniu jakości pracy szkoły. W co-dziennej pracy szkoły najważniejsza jest ewaluacja wewnętrzna, którą przeprowadza dyrektor wraz z nauczycielami. Ewaluacja zewnętrzna przeprowadzana jest na podstawie istniejących danych, ob-serwacji, ankiet oraz wywiadów z dyrektorami, nauczycielami i innymi pracownikami szkół, ucznia-mi, rodzicaucznia-mi, przedstawicielami lokalnych partnerów oraz samorządów.

Standardy jakości kształcenia i szkolenia zawodowego

Opracowano projekt standardów jakości kształcenia zawodowego. Stanowią one kompleksowy do-kument obejmujący wszystkie aspekty kształcenia zawodowego podzielone na dziesięć obszarów tematycznych. Po ostatecznym zatwierdzeniu standardów będą one mogły zostać upowszechnio-ne w szkołach prowadzących kształcenie zawodowe. Standardy stanowią formę wdrożenia w Pol-sce europejskich ram odniesienia na rzecz zapewniania jakości w kształceniu szkoleniu zawodowym EQARF/EQAVET, których wdrażanie i rozwijanie rekomenduje się państwom członkowskim82.

System egzaminów zewnętrznych

Kluczowym elementem służącym zapewnianiu i podnoszeniu jakości kształcenia i kwalifikacji zdo-bywanych w oświacie jest system egzaminów zewnętrznych. Organizacja egzaminów zewnętrz-nych jest zadaniem Centralnej Komisji Egzaminacyjnej i ośmiu komisji okręgowych (OKE). System egzaminów zewnętrznych jest nadzorowany przez ministra właściwego do spraw oświaty i wycho-wania.

W systemie egzaminów zewnętrznych zdający ten sam egzamin w tym samym czasie rozwiązują te same zadania sprawdzające osiągnięcie efektów uczenia się określonych w podstawach programo-wych. Prace egzaminacyjne ocenia się według kryteriów jednolitych dla całego kraju. Oceny doko-nują przeszkoleni egzaminatorzy wpisani do rejestrów prowadzonych przez okręgowe komisje eg-zaminacyjne, którzy nie wiedzą, czyje prace sprawdzają (zob. Aneks 6).

80 Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.).

81 W przypadku szkół artystycznych za nadzór nad kształceniem artystycznym odpowiedzialny jest Minister Kultury i Dzie-dzictwa Narodowego, w którego imieniu zadania z tego zakresu wykonuje Centrum Edukacji Artystycznej.

82 Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 czerwca 2009 r. w sprawie ustanowienia europejskich ram odniesienia na rzecz zapewniania jakości w kształceniu i szkoleniu zawodowym. (Dz. Urz. UE C 155 z 8 lipca 2009 r.).

System informacji oświatowej

Ważnym elementem zapewniania jakości kwalifikacji w Polsce jest gromadzenie i upowszechnianie informacji dotyczących oświaty za pośrednictwem Systemu Informacji Oświatowej (SIO)83. SIO jest instrumentem służącym poprawie efektywności zarządzania oświatą na poziomie krajowym, regio-nalnym, lokalnym, a także na poziomie szkoły. Możliwość łatwego dostępu (online) do informacji opracowywanych odpowiednio do potrzeb oświatowych decydentów stwarza szanse podejmowa-nia trafnych decyzji dotyczących różnych aspektów funkcjonowapodejmowa-nia szkół, co w wielu wypadkach ma bezpośredni wpływ na jakość procesu kształcenia, a tym samym – jakość kwalifikacji uzyskiwanych w systemie szkolnym.

System Informacji Oświatowej jest prowadzony w formie elektronicznej i udostępnia opracowane informacje na zasadach określonych w ustawie za pośrednictwem internetu. Każda grupa użytkow-ników ma dostęp do odpowiedniego zakresu informacji. Część informacji jest dostępna publicznie. W tej formie system wdrażany jest od 2012 roku.

4.5.2. Szkolnictwo wyższe

W Polsce za jakość nadawanych kwalifikacji i programów kształcenia prowadzących do ich uzyska-nia bezpośrednio odpowiedzialne są szkoły wyższe. Są one ustawowo zobowiązane do prowadze-nia wewnętrznego systemu zapewprowadze-niaprowadze-nia jakości. Zadaniem zewnętrznego systemu zapewprowadze-niaprowadze-nia jakości w szkolnictwie wyższym jest przede wszystkim sprawdzanie, jak funkcjonują wewnątrzuczel-niane systemy zapewniania jakości.

Podstawy funkcjonowania tych systemów określa minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższe-go, który formułuje:

− wymagania, jakie musi spełniać opis kwalifikacji,

− Krajowe Ramy Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyższego, w tym opis efektów kształcenia dla ośmiu obszarów kształcenia oraz dla kwalifikacji inżynierskich,

− wymagania, jakie muszą spełniać jednostki organizacyjne uczelni, szczególnie dotyczące liczby i kwalifikacji pracowników, niezbędnych do prowadzenia studiów na określonych kierunkach, − wymagania, jakie musi spełniać program kształcenia,

− zasady oceny programowej i instytucjonalnej uczelni.

Uczelnia ma prawnie nałożony obowiązek poddania się ocenie Polskiej Komisji Akredytacyjnej (dla programów lub jednostek organizacyjnych). Oprócz tego może uzyskać ocenę instytucji powoływa-nych przez środowiska akademickie; ma też możliwość poddawania się akredytacji zagranicznej. Polska Komisja Akredytacyjna – niezależna instytucja działającą na podstawie ustawy – Prawo o szkol-nictwie wyższym – dokonuje zewnętrznej oceny jakości kształcenia, w tym także nadawanych kwali-fikacji84. PKA jest członkiem Europejskiego Stowarzyszenia na rzecz Zapewniania Jakości w Szkolnic-twie Wyższym (European Association for Quality Assurance in Higher Education – ENQA), została również wpisana do Europejskiego Rejestru Agencji Zapewniania Jakości (European Register of Quality

Assuran-ce Agencies – EQAR). Ponadto, PKA jest członkiem Europejskiego Konsorcjum Akredytacyjnego (Euro-pean Consortium for Accreditation – ECA), Środkowo- i Wschodnioeuropejskiej Sieci Agencji

Zapew-niania Jakości w Szkolnictwie Wyższym (Central and Eastern European Network of Quality Assurance

Agencies in Higher Education CEENQA) oraz Międzynarodowej Sieci Zapewniania Jakości w

Szkolnic-twie Wyższym (International Network of Quality Assurance Agencies in Higher Education – INQAAHE). PKA realizuje swoją działalność zgodnie z wytycznymi zawartymi w „Standardach i wskazówkach dotyczących zapewniania jakości kształcenia w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego” (ENQA 2005).

83 Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o systemie informacji oświatowej (Dz. U. Nr 139, poz. 814, z 2012 r., poz. 941 z późn. zm.). 84 Zgodnie z art. 48a ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym PKA, wypełniając swoją misję instytucji działającej na rzecz do-skonalenia jakości kształcenia, dokonuje ocen z inicjatywy własnej lub na wniosek uczelni.

PKA przeprowadza ocenę programową oraz ocenę instytucjonalną. Ocena programowa obejmuje między innymi ocenę:

− czy efekty kształcenia zakładane przez uczelnię (dla danego programu) odpowiadają charaktery-stykom poziomów dla odpowiednich obszarów w Krajowych Ramach Kwalifikacji dla Szkolnic-twa Wyższego,

− czy warunki prowadzenia studiów i proces kształcenia umożliwiają osiągnięcie tych efektów, − czy sposób weryfikacji osiąganych efektów kształcenia jest poprawny.

W ramach oceny instytucjonalnej brane są pod uwagę takie czynniki, jak między innymi: − funkcjonowanie i doskonalenie wewnętrznych systemów zapewniania jakości kształcenia, − akredytacje lub certyfikacje instytucji międzynarodowych, które uzyskała podstawowa jednostka

organizacyjna uczelni,

− wyniki uprzednich ocen programowych.

Postępowanie oceniające prowadzone przez PKA jest bezpłatne, obligatoryjne i cykliczne. W wypad-ku oceny negatywnej minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego cofa lub zawiesza upraw-nienia do prowadzenia studiów.

4.5.3. Kwalifikacje nadawane poza systemami oświaty oraz szkolnictwa wyższego

Jak wynika z przeprowadzonych badań85, instytucje organizujące kształcenie oraz walidujące poza sys-temem oświaty i szkolnictwa wyższego podejmują różnego rodzaju działania w zakresie zapewniania jakości edukacji i kwalifikacji. Jednakże w chwili obecnej nadawane przez nie kwalifikacje nie mają od-niesień do PRK i nie są podporządkowane wspólnie ustalonym zasadom zapewniania jakości.

Rzemiosło

Sposoby zapewniania jakości kwalifikacji mistrza i czeladnika – egzaminów przeprowadzanych przez izby rzemieślnicze – są określone przepisami wydanymi przez Ministra Edukacji Narodowej, a ponadto innymi przepisami (m.in. ustawy o rzemiośle86). Minister właściwy do spraw oświaty i wy-chowania określa:

− warunki powoływania komisji egzaminacyjnych izb rzemieślniczych, − warunki dopuszczania do egzaminu i sposób ich przeprowadzania,

− warunki i tryb wydawania oraz wzory świadectw i dyplomów uzyskiwanych na potwierdzenie zdania egzaminów rzemieślniczych.

Wymagania egzaminacyjne dla zawodów ujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowe-go określa podstawa programowa kształcenia w zawodach. Dla pozostałych zawodów wymaga-nia w postaci standardów wymagań egzaminacyjnych, opracowanych na bazie efektów uczewymaga-nia się uwzględniających wiedzę, doświadczenie i kompetencje, ustala Związek Rzemiosła Polskiego. Stan-dardy są jednolite w całym kraju.

Komisje egzaminacyjne zrzeszonych izb rzemieślniczych są nadzorowane przez Związek Rzemio-sła Polskiego (ZRP). Przebieg przygotowania zawodowego w rzemiośle jest nadzorowany przez izby rzemieślnicze. Nadzór nad działalnością komisji egzaminacyjnych izb rzemieślniczych sprawu-je Związek Rzemiosła Polskiego87.

Jak wynika z badań, izby rzemieślnicze realizują większość kryteriów jakości wskazanych w EQARF/ EQAVET w odniesieniu do kształcenia i szkolenia zawodowego. Najsłabiej rozwinięte są wewnętrzne mechanizmy zapewniania jakości kwalifikacji; są one sukcesywnie rozbudowywane. Niektóre z izb

85 W ramach projektu „Opracowanie założeń merytorycznych i instytucjonalnych wdrażania Krajowych Ram Kwalifikacji oraz Krajowego Rejestru Kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie”, realizowanego od lipca 2010 r. do końca 2013 r. (Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet III, Działanie 3.4, Poddziałanie 3.4.1).

86 Ustawa z dnia 22 marca 1989 r. o rzemiośle (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 979 z późn. zm.).

rzemieślniczych mają wdrożony system jakości ISO. Procedury walidacji prowadzące do uzyskania kwalifikacji rzemieślniczych są zgodne z wytycznymi dotyczącymi jakości walidacji opracowanymi przez Europejskie Centrum Rozwoju Kształcenia Zawodowego (CEDEFOP).

Instytucje szkoleniowe, stowarzyszenia branżowe i inne instytucje przeprowadzające walidację kompetencji

Zarówno pojedyncze instytucje szkoleniowe, jak i zrzeszenia instytucji szkoleniowych podejmu-ją różnorodne działania w celu zapewniania jakości szkoleń oraz jakości walidacji efektów uczenia się. Przykładowo Polska Izba Firm Szkoleniowych przygotowała Standard Usługi Szkoleniowej oraz Kodeks Dobrych Praktyk zaakceptowany przez jej członków. W ramach Małopolskiego Partnerstwa na rzecz uczenia się przez całe życie, we współpracy z wojewódzkim urzędem pracy, Uniwersyte-tem Jagiellońskim oraz instytucjami szkoleniowymi, powstał Małopolski Standard Usług Edukacyj-no-Szkoleniowych. Narzędzia służące podwyższaniu jakości szkoleń są cały czas rozwijane i coraz powszechniej stosowane na polskim rynku szkoleniowym.

Wiele instytucji szkoleniowych i walidujących kompetencje wdraża wewnętrzne systemy zapew-niania jakości, poddaje się także zewnętrznemu nadzorowi jakości. Rozwiązania te wprowadzane są na podstawie licencji zagranicznych lub rozwijane we współpracy z instytucjami krajowymi. Standardy i warunki przeprowadzania niektórych egzaminów organizowanych przez stowarzysze-nia branżowe i inne instytucje przeprowadzające walidację efektów uczestowarzysze-nia się są regulowane prze-pisami prawa oświatowego oraz przeprze-pisami dotyczącymi branż. W tych przypadkach odpowiednie organy państwowe sprawują nadzór nad komisjami egzaminacyjnymi.

Niektóre stowarzyszenia branżowe i instytucje walidujące rozwijają własną politykę jakości, między innymi poddają się różnym procedurom akredytacyjnym, działają na podstawie norm jakości ISO. W przypadku niektórych kwalifikacji walidacja realizowana jest przy wykorzystaniu procedur mię-dzynarodowych.

Instytucje szkoleniowe, stowarzyszenia branżowe i inne instytucje przeprowadzające walidację kompetencji, które rozwijają systemy zapewniania jakości, na ogół realizują większość zasad sformu-łowanych w EQARF/EQAVET. Działania tych instytucji są najczęściej zgodne z wytycznymi dotyczą-cymi jakości walidacji opracowanymi przez CEDEFOP.