streszczenie
w referacie przedstawiona została krótka historia pisma i książek dla niewidomych. Historia ta sięga renesansu, a do jej zapoczątkowania niewątpliwie przyczyniło się wynalezienie druku. przedstawione zostały różne próby zmierzające do udostępnienia niewidomym sztuki pisania i czytania. pierwsza książka, którą niewidomi mogli samodzielnie odczytać posługując się dotykiem, wydana została w 1786 r.
następne lata przyniosły postęp techniczny i technologiczny, a wraz z nim erę książek mówionych oraz książek elektronicznych. omówione zostały metody odczytywania zwykłego druku przez niewidomych i słabowidzących.
Historia pisma dla niewidomych i pierwsze książki
Historia pisma dla niewidomych — oczywiście ta udokumentowana, sięga renesan-su. wówczas zaczęły się pojawiać rozmaite pomysły oraz próby działań, zmierzające do udostępnienia niewidomym sztuki pisania i czytania. Do zapoczątkowania tych prób przyczyniło się z pewnością wynalezienie druku, które miało miejsce około 1450 r. od tego momentu książka stała się stosunkowo łatwo dostępna dla osób widzących, a jedy-nie jedy-niewidomi jedy-nie mogli z jedy-niej samodzieljedy-nie korzystać. problem ten stał się tym bardziej palący, że w ówczesnej europie znani byli wybitni niewidomi, jak np. karol ferdynand, profesor filozofii, prawa i literatury uniwersytetu paryskiego, czy filozof nicaisius z Verdun, profesor prawa kanonicznego i cywilnego na uniwersytecie w kolonii. wszystko to spo-wodowało wzrost zainteresowania potrzebami kulturalnymi niewidomych oraz pojawienie się pomysłów, w jaki sposób owe potrzeby mogłyby być zaspokajane.
Żyjący w XVi w. francesco lucas z saragossy oraz rampansetto z rzymu przedstawili pomysły grawerowania liter alfabetu na drewnianych tabliczkach. niewidomi mieli odczy-tywać wygrawerowane litery za pomocą palców. podobną koncepcję przedstawili erazm z rotterdamu (ur. 1528) i Girolamo cardano (ur. 1550) którzy zaproponowali grawerowa-nie liter na płytkach z metalu lub kości słoniowej. płytki takie miały służyć do nauczenia niewidomych pisania. zakładano bowiem, iż niewidomy tak długo będzie wodzić rylcem
Historia powszechna XVI–XVII wieku. pod red. z.wójcika. warszawa: wyd. naukowe pwn. 1995, s.15.
po konturze wklęsłej litery, aż przyswoi sobie w pamięci ruch mięśniowy ręki, co umożliwi mu samodzielne pisanie na papierze. autorzy pomysłu zapewniali, że dzięki zastosowaniu ich metody udało się nauczyć pisania pewną liczbę osób niewidomych. niestety, metoda ta nie rozwiązywała problemu czytania przez ludzi pozbawionych wzroku.
w następnym wieku pojawiły się propozycje odlewania liter z różnych metali (ołów, cyna) lub wykonywania ich z drutu. litery takie były jednak mało wyraźne i niezbyt przy-jemne w dotyku (zimne i szorstkie), co zniechęcało niewidomych do ich odczytywania.
w XVii w. jezuita lan terzi zaproponował system oparty na kombinacji linii i punktów wy-kłuwanych na papierze i rozmieszczonych na określonych polach kartki. ten system zapisu miał jednak raczej charakter szyfru czy łamigłówki niż właściwego pisma dotykowego.
Żaden z omówionych pomysłów nie przyniósł oczekiwanego rezultatu, tzn. nie udało się opracować metody publikowania książek przy użyciu pisma, które mogliby odczy-tywać niewidomi. sytuacja zmieniła się dopiero pod koniec XViii w., kiedy to Valentin Hauy, założyciel pierwszej na świecie szkoły dla niewidomych, podjął próbę opracowania systemu umożliwiającego niewidomym czytanie i pisanie. w 1786 r. ukazała się pierw-sza książka, którą niewidomi mogli samodzielnie czytać, posługując się dotykiem. Był to podręcznik o wychowaniu dzieci niewidomych2. książka wydrukowana została przy użyciu wypukłych, powiększonych liter alfabetu łacińskiego, które wytłoczono za pomo-cą linii ciągłych o jednakowej grubości, z zastosowaniem kursywy jako kroju czcionki.
książka miała wymiary 27 na 20 cm, a litery osiągały nawet 22 mm wysokości. tak duże rozmiary liter powodowały, że czytanie przebiegało bardzo wolno. Było jednak możliwe, co miało wielkie znaczenie dla kształcenia i możliwości rozwoju intelektualnego niewi-domych. niestety, jak się okazało, system opracowany przez Valentina Hauy wprawdzie pozwalał niewidomym na samodzielne czytanie, ale nie pozwalał na samodzielne pisanie.
podejmowane przez niewidomych próby kreślenia rylcem negatywów liter, aby następnie odczytywać ich pozytywy, zakończyły się niepowodzeniem. Można zatem powiedzieć, że system Hauy był jedynie połowicznym sukcesem.
w latach późniejszych przeprowadzono wiele prób, których celem było udoskonalenie tego pisma. stosowane były różne kroje czcionek (np. antykwa), a zamiast linii ciągłej szeregi wypukłych punktów, lub pismo perełkowe, gdzie kształty liter wytłaczano przy użyciu linii, łączących okrągłe punkty, które były wyżej i szerzej uwypuklone.
najpopularniejszym tego typu alfabetem jest alfabet Moona, który do dziś używany jest w wielkiej Brytanii. alfabet ten szczególnie był propagowany wśród dorosłych niewi-domych, którzy utracili wzrok w późniejszym wieku. Uważano (nie bez pewnej racji), że takim osobom łatwiej nauczyć się posługiwania się alfabetem Moona niż np. alfabetem Braille’a, ponieważ alfabet Moona w znacznym stopniu przypomina pismo, jakim wcze-śniej posługiwały się te osoby.
na przełomie XViii i XiX w. badania nad pismem dotykowym dla niewidomych prowadzono w dwóch kierunkach, tj. pisma liniowego, o którym była mowa wyżej, oraz pisma punktowego, którego początków należy upatrywać w piśmie perełkowym i którego ukoronowaniem stał się alfabet Braille’a.
2 Była to 111-stronicowa książka pt: Essai sur l’education des aveugles, wydana w paryżu nakładem wydawnictwa clousier. [dostęp 10.10.2007r.] Dostęp w word wide web:http://gallica.bnf.fr/antho-logie/notices/00929.htm
w 1808 r. były francuski kapitan ar-tylerii charles Barbier przedstawił opra-cowane przez siebie pismo szyfrowe, które w myśl zamierzeń autora miało być wykorzystywane przez wojsko na polu walki. chodziło o to, żeby żołnierze mogli odczytywać owo pismo dotykiem nawet w ciemności. Był to 12-punktowy system fonetyczny, przedstawiający litery i dźwięki języka francuskiego, uło-żone na tabeli według pewnej zasady, po sześć w sześciu rzędach poziomych dających w sumie 36 znaków. podstawą każdego znaku jest pionowy prostokąt złożony z dwóch kolumn punktów — po sześć w każdej kolumnie. liczba punktów w lewej kolumnie oznacza rząd poziomy w tabeli, liczba zaś punktów w prawej kolumnie określa miejsce znaku w owym rzędzie.
pomysł kapitana Barbiera nie spotkał się z większym zainteresowaniem wojska.
wzbudził natomiast entuzjazm wśród uczniów instytutu niewidomych w paryżu3, gdzie kapitan Barbier przekazał swój wynalazek w roku 18214. korzystając z tego pisma uczniowie mogli stosunkowo łatwo sami pisać, wykonywać zadania szkolne, sporządzać notatki oraz dość szybko to pismo odczytywać. system ten miał jednak spore wady.
przede wszystkim jego fonetyczny układ przekreślał możliwość stosowania ortografii, brak w nim było interpunkcji i cyfr, a ponadto liczba znaków otrzymanych z tych kombinacji była zbyt mała. Mankamentem była również wysokość znaków, wynosząca 1, 4 cm, co powodowało, że pismo zajmowało dużo miejsca.
wynalazek kpt. Barbiera zainteresował ucznia paryskiej szkoły — ludwika Braille’a, który opracował go twórczo i, w wieku niespełna 16 lat, stworzył własny system zapisu oparty na kombinacji sześciu wypukłych punktów ułożonych w dwóch, stojących obok siebie, kolumnach, po trzy punkty w każdej kolumnie. Daje to możliwość utworzenia 63 kombinacji punktów, co pozwala na przedstawienie wszystkich liter alfabetu, cyfr, interpunkcji i innych znaków. wynalazek ludwika Braille’a został ogłoszony w 1829 r., a pierwszą książkę wydrukowaną pismem brajlowskim wydano w roku 18375.
w polsce alfabet Braille’a przyjął się na dobre dopiero w 1934 r. wtedy pismo zostało zatwierdzone przez Ministerstwo wyznań religijnych i oświecenia publicznego i zaczęto wprowadzać je do szkół dla niewidomych.
3 por. kuczyńska-kwapisz j. Pismo dotykowe dla niewidomych — etapy rozwoju i współczesne zastosowanie. w: Rehabilitacja niewidomych i słabowidzących tendencje współczesne, pod red.
j. kuczyńskiej-kwapisz. warszawa: centrum Metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej Ministerstwa edukacji narodowej. 1996 r., s.115.
4 w 1827 r. wydrukowano w tym systemie pierwszą książkę — zbiór anegdot pt: Wyciąg moralności w praktyce. por. Małgorzata czerwińska, Pismo i książka w systemie L. Braille’a w Polsce. Historia i funkcje rewalidacyjne. w: „propozycje i Materiały” nr 28. warszawa: wyd. sBp. 1999, s. 15.
5 pierwszą wydrukowaną książką w brajlu była Preis sur l’histire de France divisee par siecles, ac-compagne de synchronismes relatifs a l’histoire generale places a la fin de chaque regle, par l.c.
et f.B., dixieme editio. por. włodzimierz Dolański, Alfabet Braille’a, jego poprzednicy i krewniacy.
w: „logopedia. zagadnienia kultury żywego słowa” nr 10/1971 r., s. 82.
alfabet Moon’a — źródło dostępne w internecie:
http://www.braille.pl/index.php?body=inne [dostęp 29.07.2007]
obecnie pismo brajlowskie jest po-wszechnie stosowane na całym świecie.
jego popularność wynika m.in. z faktu, że jest to pismo punktowe, które — jak pokazują badania nad fizjologią dotyku
— jest dużo łatwiej odbierane przez niewidomych niż pismo wykonane za pomocą linii ciągłych (wypukłych lub wklęsłych). obserwacje te potwierdza także wielu tyflopedagogów.
pismo brajlowskie ma wprawdzie pewne, dość istotne mankamenty (książki zajmują dużo miejsca, ich wydawanie jest kosztowne), ale nadal jest bardzo użyteczne. jest ono także stale udoskonalane. na przykład wpro-wadzenie druku międzypunktowego dało możliwość dwustronnego drukowania
książek i czasopism, co w znaczący sposób zmniejsza ich objętość. Dla wielu języków opracowane zostały systemy skrótów ortograficznych, które pozwalają na zmniejszenie objętości książek oraz na zwiększenie tempa sporządzania notatek.
okazało się ponadto, iż pismo brajlowskie jest bardzo przydatne w technice kompu-terowej. jest ono wykorzystywane w tzw. Monitorach brajlowskich, czyli urządzeniach umożliwiających niewidomym użytkownikom odczytanie tekstu wyświetlonego na ekranie komputera. rozbudowa podstawowego znaku brajlowskiego, tj. sześciopunktu do po-staci ośmiopunktu, umożliwiła stworzenie tzw. Brajla ośmiopunktowego. sprawdza się on znakomicie w pracy z komputerem, ponieważ pozwala na przedstawienie wszystkich 255 znaków występujących w rozszerzonym kodzie ascii. Można więc przypuszczać, iż alfabet Braille’a będzie służył ludziom niewidomym jeszcze przez wiele, wiele lat.
książki dla niewidomych i niedowidzących w XX i XXI wieku książki mówione, elektroniczne i druk powiększony
postęp techniczny i technologiczny sprawił, iż w XX w., obok książek brajlowskich, które były wydawane oraz gromadzone przez wyspecjalizowane instytucje państwowe i społeczne, pojawiły się nowe formy udostępniania książek i czasopism ludziom z uszko-dzonym wzrokiem. najpierw były to tzw. „książki mówione”. już w latach trzydziestych XX w. w stanach zjednoczonych i w anglii zaczęto nagrywać na płyty 12-calowe (zwane potocznie longplayami) książki i czasopisma przeznaczone dla niewidomych. zajmowałyzajmowały się tym m.in. the american foundation for the Blind (Usa) oraz royal national institute for Blind (anglia). osoby niewidome mogły takie płyty wypożyczyć, a następnie „odczytać”osoby niewidome mogły takie płyty wypożyczyć, a następnie „odczytać”
(wysłuchać) przy użyciu gramofonu. w późniejszym okresie zmieniono nieco technolo-gię przygotowania książek mówionych. Do odczytania książki niezbędne były specjalne odtwarzacze umożliwiające odtworzenie płyty ze zmniejszoną prędkością obrotową.
w związku z tym, niewidomi zostali wyposażeni w odpowiednie urządzenia odtwarzające.
alfabet Braille’a — źródło dostępne w internecie:
http://www.galiano.it/sociali/lbraillg.htm [dostęp 31.07.2007]
w anglii w latach pięćdziesiątych XX w. rozpoczęto nagrywanie książek mówionych na taśmie magnetofonowej. w polsce, w podobnej technologii, zaczęto wydawać książki mówione w latach sześćdziesiątych tegoż stulecia.
istniejąca od 1952 r. Biblioteka centralna polskiego związku niewidomych, która początkowo gromadziła i udostępniała tylko książki brajlowskie (w tej chwili posiada ich ok. 5 tys. tytułów), zaczęła gromadzić „książki mówione”. w latach 70. XX w. książki takie zaczęto nagrywać na kasetach magnetofonowych. technologia ta jest nadal stosowana, a księgozbiór „książek mówionych” Biblioteki centralnej pzn liczy obecnie ponad 500 tys. kaset. trzeba jednak zaznaczyć, iż liczba nowych nagrań na kasetach wyraźnie spada, ponieważ pod koniec XX w. pojawiły się najnowsze możliwości zapisu książek dla niewidomych, tzn. zapis cyfrowy.
Biblioteka centralna polskiego związku niewidomych (Bc pzn) utworzyła w 1992 r.
dział zbiorów zapisanych systemem cyfrowym. w zbiorach Bc pzn znajduje się kilkaset książek elektronicznych, zapisanych przy użyciu najróżniejszych formatów6. w polsce ok.
8000 niewidomych i słabowidzących, tj. 10% populacji, posiada komputer osobisty. osoby te są potencjalnymi czytelnikami książek cyfrowych gromadzonych w Bibliotece centralnej.
obecnie coraz więcej bibliotek dla niewidomych, oraz część bibliotek publicznych, oferuje czytelnikom elektroniczne książki i czasopisma w formatach HtMl, ascii, pDf, Doc, a nawet cyfrowe książki mówione (Digital talking Books — DtB) w formacie Mp3 i Daisy (Digital accessible information system). szczególnie popularne w ostatnim okresie są tzw. ebooki, czyli książki zapisane najczęściej w formacie pDf i udostępnia-ne czytelnikom za pośrednictwem interudostępnia-netu. książki takie oferuje np. polska Biblioteka internetowa7. niestety, ebooki często bywają niedostępne lub trudno dostępne dla osób niewidomych. sytuacja taka ma miejsce przede wszystkim wtedy, gdy ebook utworzono przy wykorzystaniu skanów książki drukowanej. aby tak utworzone ebooki mogły być odczytywane za pomocą urządzeń, jakimi dysponują osoby niewidome, muszą być one najpierw rozpoznane przy użyciu odpowiedniego oprogramowania, np. najnowszych wersji programu finereader, którym nie zawsze dysponują niewidomi czytelnicy. Bardzo przydatne dla niewidomych są natomiast książki w formacie Daisy, które, w przypadku zastosowania najbardziej zaawansowanej technologii, pozwalają na pełną synchroni-zację tekstu czytanego przez lektora z tekstem wyświetlanym na ekranie. Dzięki temu możliwa jest swobodna nawigacja w obrębie czytanego tekstu. sprawia to, że książki w systemie Daisy są szczególnie przydatne dla osób niewidomych. książki te mogą być udostępniane czytelnikom poprzez nagranie ich na płyty cD, przez zapisanie na kartach pamięci albo za pośrednictwem internetu.
książki w systemie Daisy wytwarzane są przede wszystkim przez organizacje człon-kowskie Daisy consortium, które zrzesza głównie biblioteki dla niewidomych z różnych krajów. konsorcjum to powstało w 1996 r. w sztokholmie, a jego celem jest koordynacja działań zmierzających do przetworzenia „tradycyjnych” książek mówionych na system cyfrowy, oparty na określonych standardach i normach międzynarodowych. książki zapi-sane w systemie Daisy mogą być odczytywane przy użyciu komputera i odpowiedniego
6 Dostęp w word wide web: http://www.biblioteka-pzn.org.pl/ [dostęp: 13.10.2007 r.]
7 zasoby polskiej Biblioteki internetowej znajdują się pod adresem: http://www.pbi.edu.pl [dostęp 10.10.2007 r.]
oprogramowania (np. lpplayer lub aMis) albo za pomocą specjalistycznych urządzeń przenośnych (np. polski czytak, kanadyjski Victor pro, japoński plextalk i inne)8.
w początkach roku 2002 wytwarzanie i wypożyczanie niewidomym mówionych książek cyfrowych uruchomiła również Biblioteka Uniwersytetu warszawskiego. stosowany tam system cyfrowej rejestracji dźwięku łączy w sobie klasyczne technologie, polegające na nagrywaniu materiałów przez lektora, z zaawansowanymi technologiami cyfrowymi, które zastępują dotychczas używany magnetofon i kasety. podstawowym celem realizowanym przez ten system jest wierne odzwierciedlenie struktury książki przy równoczesnym zachowaniu naturalnego głosu lektora9.
od pewnego czasu na rynku pojawiają się książki mówione, które wydawane są przez rozmaite instytucje komercyjne. na ogół książki te są niedostępne, lub słabo dostępne dla niewidomych ze względu na brak udźwiękowionego menu w programie umożliwiającym czytanie owych książek.
należy zaznaczyć, iż do czytania książek cyfrowych stosowane są rozmaite urzą-dzenia. rodzaj urządzenia zależy od formatu, w jakim książka została zapisana. przede wszystkim służy do tego celu komputer, ale na przykład do czytania książek w formacie tXt mogą być także wykorzystywane brajlowskie notatniki mówiące (np. kajetek, Brajle sense, pac Mate). są to urządzenia przenośne, a więc dość lekkie i mające stosunkowo niewielkie wymiary. Umożliwiają one osobom niewidomym czytanie książek cyfrowych oraz sporządzanie notatek w różnych sytuacjach życiowych (w pracy, w podróży, podczas wykładu, na konferencji itd.)
na zakończenie należy koniecznie wspomnieć o książkach drukowanych przy użyciu powiększonej czcionki. są to książki przeznaczone dla osób słabowidzących, które nie są w stanie czytać standardowego druku. w książkach tego rodzaju stosowana jest niekiedy specjalna kolorystyka, ułatwiająca czytanie osobom z różnymi wadami wzroku.
Druk powiększony stosowany jest przede wszystkim w podręcznikach oraz w czasopi-smach środowiskowych.
Metody odczytywania zwykłego druku przez niewidomych i słabowidzących
większość trudności, jakie występują w życiu ludzi niewidomych i niedowidzących, wynika z ograniczeń w zakresie dostępu do informacji. otaczający świat podporządko-wany jest bowiem przede wszystkim potrzebom i możliwościom ludzi widzących, dla funkcjonowania których największe znaczenie ma informacja wizualna. ocenia się, iż udział wzroku w odbieraniu informacji przez w pełni sprawnego człowieka wynosi około 82%, a jedynie ok. 18% informacji dociera do człowieka za pośrednictwem pozostałych zmysłów. na szczęście jednak funkcje brakującego lub uszkodzonego zmysłu mogą być kompensowane, w pewnym stopniu, przez inne zmysły. w przypadku osób niewidomych, dotyczy to przede wszystkim słuchu i dotyku.
8 więcej informacji na temat systemu Daisy i działalności konsorcjum znaleźć można w artykule Marka B., Zaspokajanie potrzeb czytelniczych osób niewidomych i słabowidzących na świecie. w:
„przegląd tyflologiczny”, 2002, nr 1–2 (36–37), s. 40–48 oraz smolińskiego j. By czytać mogli wszy-scy…, czyli jak powstaje w Kanadzie pierwsza na świecie biblioteka książki mówionej w systemie cyfrowym. w: „przegląd tyflologiczny”…, s. 49–64., a przede wszystkim na stronach internetowych konsorcjum: http://www.daisy.org [dostęp 10.10.2007 r.]
9 Dworak D. Nowatorskie formy zapisu zbiorów bibliotecznych i ich udostępnianie dla osób niewi-domych i słabowidzących stosowane w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. w: „przegląd tyflologiczny”…, warszawa 2002, s. 74.
w procesie zdobywania informacji i wiedzy szczególnie duże znaczenie ma możliwość dostępu do podręczników oraz różnego rodzaju książek i materiałów naukowych. Do niedawna osoby z dysfunkcją wzroku mogły samodzielnie korzystać jedynie z książek, które były specjalnie dla nich przygotowane, tj. z książek brajlowskich, książek w druku powiększonym lub książek mówionych. wybór tych książek był bardzo ograniczony przede wszystkim z uwagi na sposób i wysokie koszty wytwarzania.
obecnie jednym ze sposobów, jaki jest stosowany przez niewidomych w celu dotarcia do wielu pozycji wydanych zwykłym drukiem, jest ich skanowanie i rozpoznawanie tekstu przy użyciu programów typu ocr (optical character recognition). skanowanie książek jest jednak czasochłonne, a ponadto skanowane dokumenty często zawierają błędy, które powstały podczas rozpoznawania druku, co sprawia, że potrzebna jest korekta.
Mimo wspomnianych trudności okazuje się, że skanery i urządzenia lektorskie to bardzo ważna kategoria pomocy technicznych umożliwiających ludziom z dysfunkcją wzroku czytanie i pozyskiwanie informacji. skanery pozwalają na wczytanie z kartki papieru do pamięci operacyjnej komputera i zapisanie w postaci binarnej najróżniejszych obiektów graficznych (zdjęcia, rysunki, wydrukowany tekst). sam skaner jest wprawdzie stosunkowo mało przydatny dla niewidomego, ale w połączeniu z programem typu ocr służącym do rozpoznawania druku, nabiera szczególnego znaczenia. jeśli bowiem tę właśnie parę, tj. skaner i program rozpoznający druk, dołączymy do komputera wyposażonego w syn-tezator mowy lub monitor brajlowski, to taki zestaw pełnić będzie rolę automatycznego lektora. przy jego użyciu osoba niewidoma może czytać książki, wydruki komputerowe oraz inne materiały drukowane. warto podkreślić, iż proces czytania przebiega bardzo sprawnie. wczytanie do komputera i identyfikacja znaków zapisanych na jednej kartce papieru trwa od kilku do kilkudziesięciu sekund. zależy to przede wszystkim od wielkości strony, gęstości druku oraz parametrów technicznych użytego sprzętu.
warto zaznaczyć, iż najczęściej stosowanymi programami typu ocr są programy recognita oraz finereader. szczególnie chętnie używany jest ten drugi z uwagi na wy-soką jakość rozpoznawania znaków, bogactwo oferowanych funkcji oraz umiarkowaną cenę.
aby ułatwić niewidomym skanowanie różnych tekstów, opracowano specjalne urzą-dzenia lektorskie, które są szczególnie przydatne dla osób starszych lub gorzej radzących sobie z obsługą komputera. Urządzeniem takim jest np. autolektor (opracowany przez poznańską firmę Harpo), który w jednej obudowie mieści, procesor, syntezator mowy, skaner, program rozpoznający druk. program sterujący pracą urządzenia oraz klawia-turę składającą się z klawiszy, którym przypisane są określone funkcje wymienionych programów. Ułatwia to użytkownikowi korzystanie z urządzenia, czyli upraszcza proces skanowania i czytania druku.
podobne funkcje realizuje również Multilektor firmy altix. nie jest to jednak oddzielne urządzenie zamknięte w jednej obudowie, lecz jest zestawem komputerowym, którego elementami są:
– jednostka centralna — komputer z systemem operacyjnym, – skaner jako oddzielne urządzenie,
– program finereader do skanowania i rozpoznawania tekstu, – specjalna aplikacja do czytania,
– syntezator mowy (programowy lub sprzętowy), – klawiatura,
– pilot do zdalnego sterowania.
jeszcze inne możliwości czytania zwykłego druku daje osobom całkowicie niewi-domym optacon. istotnym elementem optaconu jest maleńka kamera, która połączona jest kablem z resztą urządzenia. w trakcie czytania użytkownik trzyma kamerę w prawej
jeszcze inne możliwości czytania zwykłego druku daje osobom całkowicie niewi-domym optacon. istotnym elementem optaconu jest maleńka kamera, która połączona jest kablem z resztą urządzenia. w trakcie czytania użytkownik trzyma kamerę w prawej