PODZIAŁ SZTUKI WOJENNEJ.
Wojna w swem właściwem znaczeniu jest walką,; walka bo
wiem jest jedyną skuteczną zasadą w tej różnorodnej działalności, zwanej wojną w szerszem znaczeniu. Walka jednak jest zmie
rzeniem się sił duchowych i fizycznych przy pomocy tych ostat
nich. Rozumie się, że sił duchowych nie można wykluczyć, gdyż stan duszy ma przecie decydujący wpływ na siły wojenne.
Potrzeba walki doprowadziła człowieka wcześnie do wła
snych wynalazków, aby zapewnić sobie jej szanse; i walka bardzo się przez to zmieniła; jakkolwiek jednak rzecz się ma, pojęcie jej nie zostało przez to zmienione i zawsze walka tworzy wojnę.
. Pierwsze wynalazki dotyczyły broni i rynsztunku poszcze
gólnego wojownika. Należy je wytworzyć i wprawić się w ich używaniu, zanim wojna się zacznie. Sporządza się je stosownie do istoty walki, podlegają one zatem jej prawom; ale oczywiście czynność ich sporządzania nie jest walką, lecz czemś innem: jest ona przygotowaniem do walki, a nie jej prowadzeniem. Jasne jest, że uzbrojenie i wyekwipowanie nie stanowią istotnego po
jęcia walki, — gdyż walką jest nawet zwyczajne mocowanie się.
Walka określiła konstrukcję broni i rynsztunku, te zaś modyfikują walkę. Zachodzi tedy wzajemne obustronne od
działywanie.
Walka jednak pozostaje pomimo to czynnością zupełnie swoistą i to tem bardziej, że porusza się w żywiole nader swoistym, t. j. wśród niebezpieczeństwa.
Tu bardziej niż gdziekolwiek niezbędne jest rozgraniczenie różnorodnych czynności; i aby wykazać całą praktyczną ważność tego poglądu, wystarczy delikatnie tylko przypomnieć, jak często osobista przydatność na jednem polu wydaje się na innem jak najbardziej nieużyteczną pedanterją.
Nie trudno też bynajmniej oddzielić podczas rozważań jedną czynność od drugiej, traktując uzbrojoną i wyekwipowaną siłę zbrojną, jako gotowy środek, o którym nic wiedzieć więcej nie trzeba, poza jego zasadniczą wydajnością, aby go użyć celowo.
Sztuką wojenną we właściwem znaczeniu będzie tedy sztuka posługiwania się w walce daneini środkami i nie możemy jej dać określenia lepszego, niż prowadzenie wojny. Na
tomiast do sztuki wojennej w sensie ogólniejszym będą należały również wszelkie czynności, wykonywane dla wojny, a zatem całe zorganizowanie sił zbrojnych, t. zn. pobór, uzbrojenie, wy
ekwipowanie^ i wyćwiczenie.
Rzeczą nader ważną dla realności teorji jest oddzielenie obu.
tych czynności, łatwo bowiem dostrzec, że jeśliby każda sztuka wojenna chciała zaczynać od organizowania sił zbrojnych i wa
runkować tem sposoby prowadzenia wojny, to sposoby te można- by było zastosować tylko w tych nielicznych wypadkach, kiedy- by istniejące siły zbrojne im właśnie odpowiadały. Jeśli nato
miast chcemy posiadać teorję, przydatną dla przeważnej więk
szości wypadków, a w żadnym razie nie pozbawionej pożytku, to musimy oprzeć ją na przeważnej większości zwykłych środków walki, uwzględniając przytem ich najistotniejszą wydajność.
Prowadzenie wojny obejmuje tedy zarządzenie i prowadzenie walki. Gdyby walka ta była działaniem odosobnionem, to nie było
by powodu do dalszego podziału; walka składa się jednakowoż z większej lub mniejszej liczby poszczególnych odrębnych czynno
ści, które nazywamy bitwami. Jak to wykazaliśmy w pierwszym rozdziale księgi pierwszej, stanowią one osobne całości. Wypły
wa stąd zatem całkiem odrębna czynność, polegająca na z a - rządzeniu i prowadzeniu poszczególnych bi
tew i na łączeniu ich pomiędzy sobą dla osią
gnięcia celów wojny. Pierwsze nazywamy t a kt y k ą, drugie — strategją.
Podziału na taktykę i strategję używa się teraz prawie po
wszechnie i każdy wie dość dokładnie, do czego ma zaliczyć dany wypadek, nie uświadamiając sobie nawet jasno zasady tego po
działu. Gdzie zaś podział taki jest stosowany choćby nieświado
mie, tam musi istnieć głębsza jego przyczyna. Przyczynę tę odnale
źliśmy i przyznać możemy, że właśnie ta powszechna praktyka do
prowadziła nas do niej. Natomiast dowolne próby poszczegól
nych pisarzy w celu ustalenia tych pojęć, nie wypływające z
na-tury rzeczy, musimy uważać za nie odpowiadające powszechnemu użyciu.
Stosownie zatem do naszego podziału taktyka jest nauką o użyeiu sił zbrojnych w bitwie, astra- tegja — nauką o użyciu bitew do celów wojny.
W jaki sposób określa się bliżej pojęcie poszczególnej czyli samodzielnej bitwy i jakim warunkom powinna odpowiadać ta samodzielność, będziemy mogli wyjaśnić dopiero wtedy, gdy się bitwie przyjrzymy bliżej; narazie musimy się zadowołnić, gdy po
wiemy, że pod względem przestrzeni — a więc przy bitwach rów
noczesnych — jedność ta sięga tak daleko, jak i osobiste do
wództwo, a pod względem czasu, t. zn. przy bitwach, kolejno po sobie następujących, — aż minie zupełnie kryzys, jaki wystę
puje w każdej bitwie.
Mogą tu zajść wypadki wątpliwe, mianowicie wtedy, gdy kilka bitew można również uważać za jedną. Nie może to jednak stanowić zarzutu dla naszej zasady podziału, gdyż cecha ta jest wspólna dla wszelkich podziałów rzeczy konkretnych, których rozmaitość podlega pośrednim stopniowaniom. Mogą tedy istot
nie zdarzyć się takie poszczególne działania, które równie dobrze, nawet bez zmiany punktu widzenia, można zaliczyć do strategji jak i do taktyki, np. bardzo rozległe pozycje, podobne do kordonu, zarządzanie pewnych przepraw i t. d.
Podział nasz dotyczy i obejmuje tylko użycie sił zbroj
nych. Na wojnie jednak zachodzi całe mnóstwo czynności, któ
re jej wprawdzie służą, ale są od niej różne i albo jej pokrewne, albo znów bardziej obce. Wszystkie te czynności zmierzają do utrzymania sił zbrojnych. Podobnie jak utworzenie i wyszkolenie poprzedza użycie, tak i utrzymanie ich towarzyszy mu i jest niezbędnym jego warunkiem. Zbadawszy bliżej, zobaczy
my, że wszystkie te czynności należy uważać za przygotowania do walki, tylko oczywiście są one bardzo bliskie akcji wojennej, prze
nikają wszelkie działania i występują naprzemian z użyciem sił.
Słusznie więc wyklucza się je, podobnie jak i inne czynności przy
gotowawcze ze sztuki wojennej w jej ścisłem znaczeniu: z właściwe
go prowadzenia wojny; jest to konieczne, jeśli się ma wypełnić główne zadanie wszelkiej teorji, oddzielenie rzeczy różnorodnych od siebie. Któżby też chciał całą litanję czynności zaopatrzenia i administracji zaliczać do właściwego prowadzenia wojny?
Wprawdzie znajdują się one we wzajemnym związku z użyciem sił, ale stanowią przedmiot w istocie swej odeń odrębny.
W trzecim rozdziale księgi pierwszej powiedzieliśmy, że — poniew’aż walka lub bitwa stanowią jedyną czynność, bezpośred
nio działającą, — przeto nici wszelkich innych czynności sku
piają się w niej, znajdując tam swe ujście. Chcieliśmy przez to- wyrazić, że wszystkie inne czynności mają wskutek tego swój cel, który starają się osiągnąć stosownie do własnych praw.
Musimy tu zastanowić się bliżej nad tym przedmiotem.
Przedmioty czynności, spełnianych jeszcze poza bitwą, są bardzo różnego rodzaju.
Część ich należy pod pewnym względem jeszcze do walki właściwej, jest z nią identyczna, pod innym natomiast służy do utrzymania sił zbrojnych. Pozostała część należy wyłącznie do utrzymania i posiada tylko pewien warunkowy wpływ na walkę wskutek oddziaływania wzajemnego na jej wyniki.
Przedmiotami, należącemi pod pewnym względem do walki właściwej są marsze, obozy i kwatery, ponieważ oznaczają one pewne stany wojska, a to już jest z konieczności związane z ideą bitwy.
Inne należą wyłącznie do utrzymania; są to: wyżywie
nie, pielęgnowanie chorych, uzupełnienie broni i rynsztunku.
Marsze utożsamia się zupełnie z użyciem wojska. Marsz podczas bitwy, zwany zwykle ewolucją, nie jest wprawdzie właściwem użyciem broni, ale jest z niem związany tak głęboko i jest tak niezbędny, że tworzy jedną z zasadniczych części tego, co nazywamy bitwą. Marsz poza bitwą jest tylko wykonaniem pewnej decyzji strategicznej. Mówi ona, kiedy,, gdzie i z jaką siłą zbrojną należy stoczyć daną bitwę, a wykonać to można tylko przy pomocy jedynego środka, jakim jest marsz.
Marsz poza bitwą jest tedy narzędziem strategicznem i dla
tego jest przedmiotem nietylko strategji, lecz — ponieważ siła zbrojna, która go wykonywa, stanowi w każdej chwili możliwość bitwy — wykonanie jego podlega prawom zarówno strategicz
nym jak i taktycznym. Jeśli nakazujemy pewnej kolumnie ma
szerować po danej stronie rzeki, czy pasma górskiego, to decyzja ta będzie strategiczna, gdyż zawiera ona w sobie zamiar, aby, jeśli w czasie marszu wypadnie wydać bitwę nieprzyjacielowi, stoczyć ją raczej na tej, a nie innej stronie.
Skoro jednak kolumna, zamiast maszerować doliną, wybierze drogę wzdłuż grzbietu wzgórz, albo dla wygody marszu rozdzieli
się na kilka kolumn, to decyzje te są. taktyczne, gdyż dotyczą sposobu, w jaki chcemy użyć naszych sił zbrojnych na wypadek bitwy.
Wewnętrzny porządek marszu wiąże się stale z gotowością bojową, ma więc charakter taktyczny, gdyż nie jest niczem innem, jak pierwszdfn, tymczasowem zarządzeniem do przyszłego boju.
Marsz jest narzędziem, przy którego pomocy strategja roz
kłada swe czynniki istotne, t. zn. bitwy; ponieważ jednak czyn
niki te często zyskują na znaczeniu nie przez swój przebieg, a dzięki swemu wynikowi, przeto nie uniknie się często w teorji stawiania narzędzia na miejscu czynnika istotnego. Mówi się tedy o decydujących, uczonych marszach, rozumiejąc przez to te kombinacje bojowe, do których marsze te doprowadziły. Ta za
miana wyobrażeń jest zbyt naturalna, a krótkość wyrażenia zbyt pożądana, aby ją usuwać, ale przecież jest to tylko skrót poję
ciowy, przy którym nie można zapominać o jego treści, jeśli się nie chce zejść na manowce.
Manowcem takim byłoby przypisywanie kombinacjom stra
tegicznym siły, niezależnej od powodzeń taktycznych. Jeśli się kombinuje marsze i manewry i osiąga swój cel, a nie mówi się przytem o bitwie, to możnaby wyciągnąć z tego wniosek, że ist
nieje środek pokonania wroga również i bez bitwy. Dopiero w przyszłości będziemy mogli wykazać cały obfity w skutki ogrom tego błędu.
Aczkolwiek marsz można uważać za organiczną część walki, to jednak posiada on w sobie pewne cechy, które do niej nie na
leżą, a zatem nie są ani natury taktycznej, ani strategicznej. Są to te wszystkie zarządzenia, które służą tylko dla wygody oddzia
łów, jak np. wykonanie budowy mostów i dróg i t. d.;—są to zatem tylko warunki. Mogą one wprawdzie w pewnych okolicznościach upodobnić się do użycia wojska, a nawet zidentyfikować się z tern użyciem, jak np. budowa mostu w obliczu nieprzyjaciela; ale sa
me przez się będą to jednak zawsze czynności odrębne i teorja ich nie należy do teorji prowadzenia wojny.
Obozami nazywamy wszelkie skupione, a zatem — w przeci
wieństwie do kwater — gotowe do boju ugrupowanie wojska.
Obozy te są stanem spokoju, a zatem odpoczynku, ale jednocze
śnie są one także strategicznem ustaleniem boju w miejscu, gdzie się je zakłada. Natomiast sposób ich zakładania zawiera już w sobie zarys ewentualnego boju, co jest warunkiem podstawo
wym każdej bitwy obronnej. Obozy stanowią tedy istotną część i strategji i taktyki.
Kwatery zastępują obozy celem dania wojsku tem lepszego wypoczynku, stanowią tedy jak i one, przedmioty strategiczne ze względu na swe położenie i rozciągłość, a taktyczne ze wzglę
du na swe urządzenia wewnętrzne, zmierzające do osiągnięcia gotowości bojowej.
Celem obozów i kwater bywa wprawdzie poza odpoczynkiem dla wojska jeszcze coś innego, np. osłona jakiejś okolicy, zajęcie danej pozycji; ale wystarczy, jeśli istnieje tylko ten cel pierwszy.
Przypominamy, że cele, do jakich dąży strategja, mogą być nader różnolite, gdyż wszystko, co się wydaje korzystne, może być ce
lem bitwy, a utrzymanie narzędzia, przy którego pomocy pro
wadzi się wojnę, może z konieczności bardzo często stanowić cel jej poszczególnych kombinacyj.
Jeśli tedy w takim wypadku strategja służy tylko celom utrzymania wojska, to i tak nie znajdujemy się przez to w obcej dziedzinie, lecz zawsze będzie to stanowiło użycie siły zbrojnej, albowiem każde ustawienie wojska w jakimkolwiek punkcie teatru działań wojennych jest właśnie użyciem tej siły zbrojnej.
Jeśli natomiast utrzymanie wojska w obozach i na kwaterach powoduje czynności, które nie są użyciem sił zbrojnych, jak bu
dowa chat, rozbijanie namiotów, służba żywnościowa lub porząd
kowanie obozów i kwater, to czynności te nie należą ani do stra
tegji, ani do taktyki.
Nawet fortyfikacje, stanowiące wyraźnie przez swe położenie i urządzenia część rozkazu operacyjnego, a zatem będące przed
miotami taktycznemi, nie należą pod względem wykonania swej budowy do teorji prowadzenia wojny, lecz potrzebne do tego wiadomości i sprawność muszą być właściwością wyszko
lonej siły zbrojnej; nauka o walce przyjmuje zgóry ich istnienie.
Z pośród przedmiotów, które służą tylko celom zaopatrzenia siły zbrojnej (gdyż żaden swemi częściami składowemi nie iden
tyfikuje się z bitwą) — wyżywienie wojska zbliża się zawsze do bitwy najbardziej, ponieważ musi być czynne niemal codziennie i dotyczy każdego żołnierza. Przenika ono w ten sposób całko
wicie działania wojenne w ich części strategicznej. Podkreśla
my — w ich części strategicznej, gdyż w obrębie poszczególnej bitwy wyżywienie wojska nadzwyczaj rzadko wywrze wpływ, zmieniający jej plan, chociaż i taki wypadek jest zupełnie możli
wy. Najczęstsze tedy oddziaływanie wzajemne powstaje pomię
dzy strategją a troską o wyżywienie sił zbrojnych i nader często wzgląd na wyżywienie wojska ma wpływ na zarys strategiczny danej kampanji czy wojny. Bez względu na to, jak częsty i jak decydujący wpływ wywiera sprawa wyżywienia wojska, pozosta
je ona czynnością, różniącą się zasadniczo od jego użycia i wpły
wa na to użycie tylko przez swe wyniki.
Inne wymienione przez nas przedmioty czynności administra
cyjnych stoją jeszcze o wiele dalej od użycia wojska. Pielęgno
wanie chorych, aczkolwiek nadzwyczaj ważne dla dobra wojska, dotyka jednak małej cząsteczki jej żołnierzy i wywiera z tego powodu bardzo mały i pośredni tylko wpływ na użycie pozosta
łych; uzupełnianie zaś przedmiotów wyekwipowania, o ile nie jest czynnością stałą, tkwiącą organicznie w strukturze sił zbroj
nych, występuje tylko perjodycznie i z tego powodu rzadko doj
dzie do głosu przy projektach strategicznych. # Musimy tu jednak zastrzec się przed nieporozumieniem.
W poszczególnym wypadku przedmioty te mogą mieć decydujące znaczenie. Można łacno sobie wyobrazić oddalenie szpitali i za
pasów amunicji jako jedyną przyczynę nader ważnych decyzyj strategicznych; nie chcieliśmy tego ani negować, ani usuwać w cień. Ale nie mówimy tu o faktycznych stosunkach w po
szczególnym wypadku, tylko o pojęciach oderwanych teorji.
Twierdzimy więc, że taki wpływ jest zbyt rzadki, aby teorji pielęgnowania rannych, albo uzupełniania amunicji czy broni przypisywać ważność dla teorji prowadzenia wojny i aby warto było te różne drogi, systemy i ich wyniki, podawane przez po
szczególne teorje, włączać do teorji prowadzenia wojny, jak to się rzecz ma istotnie z wyżywieniem wojska.
Gdy uprzytomnimy sobie teraz jeszcze raz dokładnie wyni
ki naszych rozważań, to zobaczymy, że czynności wojenne roz
padają się na dwie główne kategor je: na przygotowania do wojny i na samą wojnę. Podział ten musi obo
wiązywać zatem i teorję.
Wiadomości i wprawa w zakresie przygotowań posłużą do stworzenia, wyszkolenia i utrzymania sił zbrojnych. Nie chodzi nam o to, jaką nazwę ogólną należałoby im nadać; widzimy jed
nak, że należą do nich artylerja, sztuka fortyfikacyjna, t. zw.
taktyka elementarna, cała organizacja i administracja sił zbrojnych i inne podobne rzeczy. Teorja zaś wojny samej zajmuje się uży
ciem tych gotowych już środków do celów wojny. Z pierwszej
kategorji niezbędne są jej tylko wyniki, a mianowicie znajomość środków według ich cech zasadniczych. Nazywamy to sztuką wojenną w ścisłem znaczeniu, albo teorją prowadzenia wojny, lub też teorją użycia sił zbrojnych — wszystko to oznacza dla nas jedno i to samo.
Teorją ta będzie tedy uważać bitwę za walkę właściwą, a mar
sze, obozy i kwatery jako pewne stany, które są z tem mniej lub więcej identyczne. Utrzymanie wojska jednak będzie ona badać nie jako czynność, wchodzącą w jej zakres, lecz tylko ze względu na jego wyniki, podobnie jak i inne dane okolicz
ności.
Ta sztuka wojenna w ścisłem znaczeniu rozpada się znowu na taktykę i strategję. Pierwsza zajmuje się ukształtowaniem poszczególnej bitwy, druga zaś jej wykorzystaniem. Obie zajmują się warunkami marszów, obozów i kwater tylko z punktu widzenia bitwy, przedmioty te zaś dotyczą taktyki lub strategji stosownie do tego, czy odnoszą się do postaci bitwy, czy też jej znaczenia.
Wielu czytelników niewątpliwie uważać będzie za zbyteczne tak skrupulatne rozróżnianie rzeczy tak sobie bliskich, jak tak
tyka i strategja, gdyż na samo prowadzenie wojny nie ma to żadnego bezpośredniego wpływu. Coprawda trzebaby być zbyt wielkim pedantem, aby od tego podziału teoretycznego oczekiwać bezpośrednio na polu bitwy jakiegoś skutku.
Jednak pierwszem zadaniem każdej teorji jest uporządkowa
nie mętnych i śmiało rzec można, bardzo pomiędzy sobą pomie
szanych pojęć i wyobrażeń. Dopiero, gdy należycie zrozumiemy znaczenie nazw i pojęć, wtedy możemy spodziewać się, że dalsza droga naszych rozważań będzie jasna i łatwa; możemy być wtedy pewni, że razem z czytelnikiem zajmujemy to samo stano
wisko. Taktyka i strategja — to dwie czynności zasadniczo róż
ne, chociaż przenikają się wzajemnie w czasie i przestrzeni i trudno wyobrazić sobie ich istotę i stosunek wzajemny, nie określiwszy dokładnie pojęcia każdej zosobna.
Dla kogo to wszystko jest obojętne, ten albo nie powinien się godzić na żadne wogóle teoretyczne rozważania, albo też nigdy zapewne w umyśle jego nie odbiły się przykro te wyobrażenia, po
mieszane i wprowadzające w błąd, nie oparte na jakiejś trwałej podstawie, nie doprowadzające do żadnego zadowalniającego wy
niku, to płytkie, to fantastyczne, to znów pływające w pustych ogólnikach — jakie musimy tak często wysłuchiwać i wyczyty- wać o prowadzeniu wojny, ponieważ duch badania naukowego rzadko kiedy dotykał jeszcze tego przedmiotu.
ROZDZIAŁ DRUGI.
TEORJA WOJNY.
1. Początkowo przez „sztukę wojenną" rozumiano tylko przygotowania sił zbrojnych.
Przez nazwę „sztuka wojenna", lub „wiedza wojenna", rozu
miano dawniej zawsze tylko całokształt tych wiadomości i umie
jętności, które dotyczą rzeczy materjalnych. Przedmiotem tych wiadomości i umiejętności były tedy: konstrukcja, wyrób i uży
cie broni, budowa twierdz i fortyfikacyj, organizacja wojska i me
chanika jego poruszeń, — a wszystko to prowadziło do wytworze
nia siły zbrojnej, przydatnej do wojny. Miało się tu do czynienia z materją, z czynnością jednostronną i w gruncie rzeczy była to tylko czynność, przeradzająca się zwolna z rzemiosła w bardzie.]
subtelny, a jednak mechaniczny kunszt. Stosunek tego wszyst
kiego do walki niewiele się różnił od stosunku kunsztu płatnerza do szermierki. Nie było jeszcze wtedy mowy o użyciu tej wiedzy w chwilach niebezpieczeństwa i ciągłego wzajemnego oddziały
wania w tym kierunku umysłu i odwagi.
2. Wojna przejawia się najwcześniej w sztuce oblężniczej.
Prowadzenie walki samej, działalność umysłu, któremu pod
legają środki materjalne, przejawiła się najwcześniej w sztuce oblężniczej, przeważnie jednak tylko w takim zakresie, w jakim mogła się niezwłocznie ucieleśnić w przedmiotach materjalnych, jak podkopy, rowy, sapy, baterje i t. d., znacząc każdy swój krok podobnemi wynikami; była to tylko nić przewodnia, niezbędna, aby odpowiednio zastosować te twory materjalne. Że zaś w tego rodzaju wojnie umysł wyraża się niemal wyłącznie w podobnych szczegółach, więc jakoś to wystarczało.
3. Następnie doszła do tegoż i taktyka.
Później i taktyka usiłowała nadać mechanizmowi swych ze
społów charakter ogólnej dyspozycji, opartej na właściwościach
służącego jej narzędzia. Prowadziło to już coprawda na pole bitwy, ale nie do swobodnej działalności duchowej, lecz z woj
służącego jej narzędzia. Prowadziło to już coprawda na pole bitwy, ale nie do swobodnej działalności duchowej, lecz z woj