Wprowadzenie
Szkoła jest ważną instytucją oświatowo-wychowawczą, która cele statuto-we realizuje przez swoje funkcje, takie jak: nauczanie, wychowanie, opieka nad uczniem czy działalność środowiskowa. Jak każda inna instytucja społeczna, powinna spełniać oczekiwania społeczne oraz potrzeby i aspiracje edukacyjne młodego pokolenia1. Nauczanie dzieci, młodzieży i dorosłych od dawna zali-czane było do podstawowych obowiązków każdego społeczeństwa. Szkoła jest komponentem środowiska lokalnego i jak podaje Stanisław Dylak „jako or-ganizm wytworzony przez grupy społeczne i w ich interesie nie jest samotną wyspą. Jest ona połączona wieloma nićmi ze środowiskiem, przez które została powołana i dla którego ma pracować. Szkoła nie istnieje sama dla siebie”2. Waż-ne jest, aby osoby tworzące społeczność daWaż-nej placówki oświatowej wspólnie realizowały cele, zadania, dbały o jak najwyższą jakość funkcjonowania szkoły, a także stanowiły charakterystyczną dla siebie przestrzeń społeczną.
Ważne miejsce w szkolnej rzeczywistości zajmuje nauczyciel, którego rola zawodowa kształtowała się przez wiele lat. Niezależnie od zmieniających się ustrojów społeczno-politycznych, czy postępu technicznego, nauczyciel jest i będzie główną postacią w edukacji rozumianej m.in. jako „ogół wpływów na jednostki i grupy ludzi, sprzyjających takiemu ich rozwojowi, aby w naj-wyższym stopniu stały się one świadomymi i twórczymi członkami wspólnoty społecznej, kulturowej i narodowej oraz były zdolne do aktywnej samoreali-zacji własnej tożsamości i własnego JA poprzez podejmowanie zadań pona-dosobistych”3. „Edukacja jest zależna od kultury stanowiącej materiał,
narzę-1 E. Kumik, Szkoła muzyczna ważnym ośrodkiem życia kulturalnego, [w:] Wartości w muzyce.
Muzyka w środowisku społecznym, t. 4, red. J. Uchyła-Zroski, Katowice 2012, s. 334.
2 S. Dylak, Wprowadzenie do konstruowania szkolnych programów nauczania, Warszawa 2009, s. 9.
3 Z. Kwieciński, Edukacja jako wartość odzyskiwana wspólnie. (Głos w dyskusji o uspołecznieniu szkoły), „Edukacja” 1991, nr 1, s. 89.
Ewa Kumik
116
dzie i treść, a także efekt oddziaływań. Służy zatem poznawaniu, asymilowaniu i w konsekwencji tworzeniu kultury. Kultura zaś jawi się jako impuls i źródło tych działań”4. Zadaniem nauczyciela jest pobudzanie i wspieranie wszech-stronnego rozwoju ucznia, a także stwarzanie odpowiedniego klimatu do pełnego uczestnictwa w kulturze. Ważne jest zarówno zapoznanie z jej istotą, korzystanie z jej dorobku, jak również zaproszenie do jej współtworzeniaoraz
„uświadamianie znaczenia kultury i aktywności kulturalnej w rozwoju indywi-dualnym człowieka i w rozwoju społeczeństwa; kształcenie postawy odpowie-dzialności za kulturę własną i własnej społeczności, widzianej w skali lokalnej, regionalnej i narodowej”5. Od postawy nauczycieli zależy właściwe rozumienie wartości moralnych i docenianie ich wielkiej wagi w życiu każdego człowie-ka6. Nauczyciel, jak podkreśla J. Delors, powinien nawiązać nowy rodzaj relacji z uczniami „przechodząc od roli „solisty” do roli „akompaniatora”, być odtąd nie tyle szafarzem wiadomości, ile przewodnikiem ucznia w jego poszukiwa-niu, organizowaniu i posługiwaniu się wiedzą, kierować umysłami raczej niż je modelować okazując wszelako wielką stanowczość w odniesieniu do funda-mentalnych wartości będących drogowskazami życia”7.
W swoich rozważaniach spróbuję odpowiedzieć na pytanie w jaki sposób nauczyciel muzyki wypełnia swoje kulturotwórcze zadania w środowisku lokal-nym. Omawiając ten problem odniosę się głównie do nauczyciela szkoły mu-zycznej, przedstawiając również specyfikę kształcenia w tych szkołach.
Specyfika kształcenia w szkołach muzycznych
Profesjonalne kształcenie muzyczne jest procesem wielozadaniowym i dłu-gotrwałym, trwającym około siedemnastu lat. Liczba lat zależy od specjalności oraz wieku, w którym rozpoczęto kształcenie muzyczne. Pełny cykl kształcenia zawodowego muzyka to: cztery lub sześć lat w szkole muzycznej I stopnia, czte-ry lub sześć lat w szkole muzycznej II stopnia oraz pięć lat w uczelni muzycznej.
Często naukę w szkole muzycznej rozpoczyna się we wczesnym dzieciństwie.
Wielogodzinne, systematyczne ćwiczenie na danym instrumencie oraz
opano-4 J. Skutnik, Wychowanie w sztuce jako koncepcja edukacji kulturalnej dziecka, [w:] Edukacja kulturalna. Wybrane Obszary, red. K. Olbrycht, Katowice 2004, s. 79.
5 K. Olbrycht, Potrzeby i perspektywy, Edukacja kulturalna w województwie śląskim, Relacje Interpretacje Nr 2 (22) czerwiec 2011, Kwartalnik Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej, s. 13.
6 E. Kumik, Postrzeganie roli zawodowej nauczyciela szkoły muzycznej przez studentów AM w Ło-dzi, [w:] Współczesne wyzwania szkolnictwa muzycznego. Kim jest nauczyciel szkoły muzycznej I stopnia?, red. A. Delecka-Bury, Toruń 2015, s. 186-199.
7 J. Delors (red.), Edukacja-jest w niej ukryty skarb, Warszawa 1998, s. 150.
Kulturotwórcza rola nauczyciela muzyki w środowisku lokalnym 117
wanie specjalistycznej wiedzy muzycznej wymaga od ucznia nie tylko talentu, ale także cierpliwości i nieustannej pracy nad doskonaleniem własnego warsz-tatu artystycznego.
Szkolnictwo muzyczne w Polsce obejmuje trzy etapy edukacyjne: szkoły mu-zyczne I stopnia, szkoły mumu-zyczne II stopnia oraz uczelnie mumu-zyczne. Kształce-nie na wszystkich trzech etapach oparte jest w dużej mierze na indywidualnej relacji mistrz-uczeń. Ważną rolę w procesie umuzykalniania odgrywają szkoły muzyczne I stopnia. Uczniowie uczą się w tych szkołach gry na wybranym in-strumencie oraz uczęszczają na zajęcia grupowe – z rytmiki i kształcenia słuchu w klasach młodszych oraz na audycje muzyczne i kształcenie słuchu w klasach starszych. W zakresie realizowanych przedmiotów odbywają indywidualne pró-by z akompaniatorem, grają w zespole kameralnym, w orkiestrze lub śpiewają w chórze8. W szkołach muzycznych II stopnia uczniowie przygotowują się do wykonywania zawodu muzyka odpowiedniej specjalności. Kształcenie prowa-dzone jest na wydziale instrumentalnym, rytmiki oraz wokalnym. Zajęcia w za-kresie gry na instrumencie oraz śpiewie solowym odbywają się indywidualnie, natomiast zajęcia, takie jak: zasady muzyki, literatura muzyczna, historia muzy-ki, formy muzyczne, harmonia, kształcenie słuchu, a także chór, orkiestra oraz zespoły kameralne i wokalne prowadzone są grupowo. W szkołach muzycznych II stopnia uczniowie przygotowywani są do podjęcia studiów muzycznych oraz czynnego uczestnictwa w życiu muzycznym. Trzeci etap edukacyjny obejmu-je kształcenie w uczelniach muzycznych – są to studia dwustopniowe. Studia pierwszego stopnia kończą się uzyskaniem dyplomu licencjata, natomiast po ukończeniu studiów drugiego stopnia student uzyskuje dyplom magistra sztu-ki. Niektóre akademie prowadzą także studia trzeciego stopnia –doktoranckie oraz podyplomowe. Studenci wszystkich wydziałów, kierunków i specjalności niekształcących nauczycieli mogą w trakcie trwania nauki uzyskać kwalifikacje pedagogiczne niezbędne do podjęcia pracy na stanowisku nauczyciela w szko-łach muzycznych9.
Specyfika pracy nauczycieli i uczniów tego rodzaju szkół wymaga publicznej prezentacji zdobytych umiejętności muzycznych. Nauczyciele na ogół wiedzą, że uczeń, który występuje na koncertach chętniej pracuje, a jego umiejętności doceniane są przez rodziców i kolegów. Dlatego ważne jest, aby organizować dużo różnego typu koncertów – nie tylko w szkole, ale również poza jej terenem.
Ważną rolę w procesie muzycznego rozwoju i osiągnięć
artystyczno-zawodo-8 E. Kumik, Nauczyciel rozpoczynający pracę w szkole muzycznej. Wybrane przepisy prawa oświatowego, struktura i organizacja szkoły, tom I, Łódź 2011, s. 31.
9 Ibidem, s. 5.
Ewa Kumik
118
wych pełni nie tylko nauczyciel, ale także środowisko lokalne, w którym funk-cjonuje szkoła. Istotne znaczenie ma zaangażowanie i komunikatywność osoby pełniącej funkcję dyrektora takiej placówki. Jego otwartość na potrzeby kultu-ralne środowiska lokalnego jest niezwykle cenna. Ważny element edukacji mu-zycznej stanowi potrzeba konfrontacji swoich umiejętności z publicznością10. Zadania kulturotwórcze nauczyciela szkoły muzycznej
Kultura jest pojęciem bardzo wieloznacznym. Wiesław Łukaszewski defi-niuje kulturę jako „całokształt wytworów ludzkich oraz całokształt reguł opero-wania tymi wytworami. (…) Na kulturę składają się więc rzeczy, myśli, idee itp.
oraz reguły operacji tymi rzeczami, myślami czy ideami”11. Uważa też, że każ-dy człowiek jest twórcą i współtwórcą kultury, „choć czasem skłonni jesteśmy mistyfikować twórczość dzieląc ludzi na twórczych i nietwórczych. Nic bardziej mylnego”12. Nauczyciel szkoły muzycznej odgrywa ważną rolę w kształceniu młodych adeptów sztuki, a także w przygotowaniu ich do uczestnictwa w ży-ciu kulturalnym. Ważne jest, aby doprowadzał swoich podopiecznych do mi-strzostwa w grze na danym instrumencie, śpiewie solowym, komponowaniu, dyrygowaniu oraz inspirował do działania, ciągle pobudzał jego wrażliwość oraz potrzebę doskonalenia się13. Jak podaje George Steiner „rzetelnie nauczać to dotykać tego, co w człowieku najbardziej żywotne. To szukać dostępu do tego, co w dziecku i człowieku dorosłym najbardziej wrażliwe i własne. Mistrz atakuje, wdziera się, potrafi burzyć, aby oczyścić pole i budować na nowo. Liche nauczanie, rutyna pedagogiczna, cyniczne instruowanie – świadomie lub nie – są w swym czysto utylitarnym zamyśle niszczycielskie. Wyrywają nadzieję z korzeniami. Złe nauczanie jest niemal dosłownie morderstwem a metaforycz-nie: grzechem. Umniejsza ucznia, czyni jego osobę szarą miałkością. Poraża wrażliwość dziecka czy dorosłego bardziej zjadliwym kwasem, nudą, duszą-cym gazem obojętności. Źli nauczyciele, być może nieświadomie mszczą się za swą mierność”14. Zofia Konaszkiewicz dodaje, że „w zakresie cech osobowości
10 E. Kumik, Szkoła muzyczna ważnym ośrodkiem życia kulturalnego, [w:] Wartości w muzyce.
Muzyka w środowisku społecznym, tom 4, red. J. Uchyła-Zroski, Katowice 2012, s. 334-348.
11 W. Łukaszewski, Człowiek i kultura, [w:] Wprowadzenie do pedagogiki. Wybór tekstów, Wybo-ru dokonali: T. Jaworska i R. Leppert, Kraków 1996, s. 211.
12 W. Łukaszewski, Człowiek i kultura, [w:] Wprowadzenie do pedagogiki. Wybór tekstów, wybo-ru dokonali: T. Jaworska i R. Leppert, Kraków 1996, s. 245.
13 E. Kumik, Portret nauczyciela muzyki w opinii studentów Akademii Muzycznej w Łodzi, [w:]
Konteksty kształcenia muzycznego, t. II, Prace teoretyczne i badawcze, red. E. Kumik i G. Poraj, Łódź 2012, s. 200.
14 G. Steiner, Nauki mistrzów, przeł. J. Łoziński, Poznań 2007, s. 25-26.
Kulturotwórcza rola nauczyciela muzyki w środowisku lokalnym 119
pedagoga uznanego za autorytet, czy nawet mistrza, na plan pierwszy wysu-nąć można następujące: autonomię wewnętrzną, która sprawia, że pedagog nie ulega zewnętrznym presjom, autentyzm powodujący, że pedagog jest sobą i nie nosi maski, empatię będącą bazą do pełnego życzliwości stosunku do innych, odpowiedzialność za siebie i za uczniów”15. Jadwiga Uchyła-Zroski zaznacza, że „kierowanie i stymulowanie procesem rozwoju muzycznego ucznia jest za-daniem odpowiedzialnym i trudnym”16. W szkołach muzycznych nauczycie-le mają ułatwioną realizację zadań kulturotwórczych, zarówno w środowisku szkolnym, jak i lokalnym. Uczeń od początku nauki uczestniczy nie tylko w za-jęciach dydaktycznych, ale także w wychowaniu w kulturze i do kultury. „Czło-wiek z natury jest zdolny do tworzenia i przyjmowania kultury, ale dopiero za sprawą wychowania dokonuje się jego wprowadzenie do udziału w osiągniętym już dorobku kultury. Ten proces oznacza drugie narodziny człowieka – jego na-rodziny w kulturze”17. Cele kulturalne osiąga się przez wychowanie rozumiane przede wszystkim jako rozwój wrażliwości zarówno moralnej, intelektualnej, jak i estetycznej18.
W szkołach muzycznych organizowane są audycje muzyczne, koncer-ty w których uczniowie uczestniczą w charakterze wykonawców i słuchaczy.
Nauczyciel organizując audycje muzyczne swoich uczniów jednocześnie udo-stępnia je szerokiej publiczności. Korzyści czerpią wówczas zarówno ucznio-wie, którzy mogą zaprezentować efekty swojej pracy poza salę lekcyjną, jak i publiczność, mająca możliwość czerpania przyjemności ze słuchania muzyki, a także poszerzania swojej wiedzy muzycznej. Podobnie jest z różnego rodzaju koncertami organizowanymi w szkole, a są to koncerty uczniów, nauczycieli, a także wybitnych artystów. Występuje tu istotny element edukacji kultural-nej, kształtowania wrażliwości muzyczkultural-nej, możliwości konfrontacji swoich od-czuć estetycznych oraz okazja dla osób ze środowiska lokalnego, niekoniecznie związanych z muzyką, do obcowania z kulturą. Szczególne znacznie mają kon-certy organizowane w niewielkich miejscowościach, gdzie dostęp do instytucji kultury jest uboższy. Bywa też tak, że działająca szkoła muzyczna jest jedną z nielicznych lub jedyną instytucją w upowszechnianiu kultury muzycznej
15 Z. Konaszkiewicz, Szkice z pedagogiki muzycznej, Warszawa 2002, s. 25-26.
16 J. Uchyła-Zroski, Współudział przedmiotów pedagogicznych w kształtowaniu kompetencji za-wodowych artystów i nauczycieli muzyki, [w:] Konteksty kształcenia muzycznego. Zagadnienia ogólne, tom 1, red. E. Kumik i G. Poraj, Łódź 2011, s. 58.
17 A. Kłoskowska, Kultura, [w:] Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku. Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze, red. A. Kłoskowska, Wrocław 1991, s. 19.
18 W. Kawecki, Wychowanie do kultury przez odkrywanie piękna, [w:] Muzyka sakralna, część czwarta, red. M.Z. Nowak, Częstochowa 2010, s. 12.
Ewa Kumik
120
w lokalnym środowisku. Uważam, że ważne jest organizowanie różnego rodza-ju wydarzeń artystycznych w każdym środowisku.
W szkołach muzycznych uczniowie grają w różnego rodzaju zespołach in-strumentalnych, orkiestrach oraz śpiewają w chórach i zespołach wokalnych.
Wspólne muzykowanie jest znakomitym doświadczeniem, niezmiernie potrzeb-ny, w życiu każdego ucznia-muzyka oraz nauczyciela, który dany zespół prowa-dzi. Ważnym pod względem edukacyjnym, jak i kulturowym, jest organizowanie różnego rodzaju warsztatów dla indywidualnych instrumentalistów, śpiewaków czy zespołów, które czasami kończą się koncertem dla lokalnej społeczności.
Rolą nauczyciela muzyki jest nie tylko poprawienie niewłaściwych dźwięków, czy złego palcowania podczas wykonywania utworu, ale przede wszystkim zain-teresowanie ucznia światem muzyki i sztuki. Wykształcenie nawyku aktywnego uczestnictwa w kulturze jest ważnym aspektem edukacji człowieka. Nauczyciel obok promowania koncertów, festiwali, konkursów, audycji muzycznych może polecić uczniom wystawy muzealne, sztuki teatralne czy ciekawe filmy i w ten sposób dać możliwość obcowania ze sztuką różnego rodzaju. Pełni rolę animato-ra kultury w swoim środowisku, ma możliwość nawiązania kontaktu i współpanimato-ra- i współpra-cy z instytucjami kultury, przedszkolami i szkołami działająi współpra-cymi w środowisku lokalnym, poprzez tworzenie wspólnych projektów artystycznych, koncertów czy audycji muzycznych. Wkład nauczyciela w rozwój kulturalny środowiska, w którym pracuje może być wielowymiarowy – od rozbudzania zainteresowań uczniów, poprzez udział w kształtowaniu ich osobowości, po organizację wy-darzeń artystycznych w szkole i poza nią.
Kształtowanie muzycznej wrażliwości jest niezwykle ważne we wczesnym etapie życia człowieka, dlatego bardzo dobrym pomysłem jest organizowanie poranków muzycznych dedykowanych dzieciom. Nie każdy koncert w swojej formie jest w stanie zainteresować najmłodszych uczestników, dlatego tworze-nie programu o formie ciekawej i przystępnej dla dzieci daje możliwość zain-teresowania muzyką oraz stanowi początek wychowania kolejnego pokolenia miłośników sztuki.
Konkluzja
Ważnym zadaniem nauczyciela jest propagowanie kultury muzycznej w środowisku lokalnym stwarzając tym samym przestrzeń edukacyjną dla swoich uczniów. To nauczyciel od początku kształcenia ucznia wprowadza go w świat muzyki i kultury. Jego zaangażowanie w organizowanie audycji, koncertów, różnych projektów artystycznych sprawia, że uczniowie począt-kowo będą uczestniczyć jako słuchacze, później jako czynni wykonawcy aż
Kulturotwórcza rola nauczyciela muzyki w środowisku lokalnym 121
w końcu sami spróbują swoich sił w szerzeniu kultury muzycznej w środowi-sku lokalnym. Nauczyciel powinien zadbać o to, aby zapoczątkowane przez niego przedsięwzięcia artystyczne były realizowane w pewnej ciągłości, a nie tylko jednorazowo. Młodzi muzycy muszą nauczyć się w szkole nie tylko grać, śpiewać, ale także zrozumieć, jak tworzyć i zadbać o kulturę w środowisku lo-kalnym. Jadwiga Uchyła-Zroski zaznacza, że rozwój młodego człowieka „do-konuje się przez jego czynne uczestnictwo w procesach kultury artystycznej jako dziedzinach życia człowieka, w których sztuka wyraźnie zaznacza swoją obecność”19. O tym warto pamiętać.
19 J. Uchyła-Zroski, Sztuka w edukacji jako estetyczny nurt wychowania, [w:] Wartości w muzyce.
Zarys współczesnych kierunków badań nad wartościami w muzyce, t. 3, red. J. Uchyła-Zroski, Katowice 2010, s. 229.
Ewa Kumik
122
Streszczenie
Nauczyciel muzyki pełni rolę propagatora kultury na wszystkich poziomach edukacyjnych, poczynając od przedszkola a kończąc na uczelni wyższej. W ar-tykule przedstawiono rolę kulturotwórczą nauczyciela szkoły muzycznej, który przygotowując młodych adeptów sztuki kształtuje muzyczną wrażliwość osób z najbliższego środowiska. Jest nie tylko nauczycielem muzyki, ale także anima-torem kultury w środowisku lokalnym.
Bibliografia
Dylak S., Wprowadzenie do konstruowania szkolnych programów nauczania, Warszawa 2009.
Edukacja-jest w niej ukryty skarb, red. J. Delors, Warszawa 1998.
Kawecki W., Wychowanie do kultury przez odkrywanie piękna, [w:] Muzyka sakralna, część czwarta, red. M.Z. Nowak, Częstochowa 2010.
Kłoskowska A., Kultura, [w:] Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku. Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze, red. A. Kłoskowska, Wrocław 1991.
Konaszkiewicz Z., Szkice z pedagogiki muzycznej, Warszawa 2002.
Kumik E., Nauczyciel rozpoczynający pracę w szkole muzycznej. Wybrane prze-pisy prawa oświatowego, struktura i organizacja szkoły, t. I, Łódź 2011.
Kumik E., Portret nauczyciela muzyki w opinii studentów Akademii Muzycznej w Łodzi, [w:] Konteksty kształcenia muzycznego, t. II, Prace teoretyczne i ba-dawcze, red. E. Kumik i G. Poraj, Łódź 2012.
Kumik E., Postrzeganie roli zawodowej nauczyciela szkoły muzycznej przez stu-dentów AM w Łodzi, [w:] Współczesne wyzwania szkolnictwa muzycznego.
Kim jest nauczyciel szkoły muzycznej I stopnia?, red. A. Delecka-Bury, Toruń 2015.
Kumik E., Szkoła muzyczna ważnym ośrodkiem życia kulturalnego, [w:] Wartości w muzyce. Muzyka w środowisku społecznym, tom 4, red. J. Uchyła-Zroski, Katowice 2012.
Kwieciński Z., Edukacja jako wartość odzyskiwana wspólnie. (Głos w dyskusji o uspołecznieniu szkoły), „Edukacja” 1991, nr 1, s. 89.
Łukaszewski W., Człowiek i kultura, [w:] Wprowadzenie do pedagogiki. Wybór tekstów, wyboru dokonali: T. Jaworska i R. Leppert, Kraków 1996
Olbrycht K., Potrzeby i perspektywy, Edukacja kulturalna w województwie ślą-skim, Relacje Interpretacje Nr 2 (22) czerwiec 2011, Kwartalnik Regionalne-go Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej.
Skutnik J., Wychowanie w sztuce jako koncepcja edukacji kulturalnej dziecka, [w:]
Edukacja kulturalna. Wybrane Obszary, red. K. Olbrycht, Katowice 2004.
Kulturotwórcza rola nauczyciela muzyki w środowisku lokalnym 123
Steiner G., Nauki mistrzów, przeł. J. Łoziński, Poznań 2007.
Uchyła-Zroski J., Sztuka w edukacji jako estetyczny nurt wychowania, [w:]
Wartości w muzyce. Zarys współczesnych kierunków badań nad wartościami w muzyce, t. 3, red. J. Uchyła-Zroski, Katowice 2010.
Uchyła-Zroski J., Współudział przedmiotów pedagogicznych w kształtowa-niu kompetencji zawodowych artystów i nauczycieli muzyki, [w:] Konteksty kształcenia muzycznego. Zagadnienia ogólne, t. 1, red. E. Kumik i G. Poraj, Łódź 2011.
Ewa Kumik
124