Aborcja w literaturze pięknej
3. Kwestia motywacji
Przyjrzyjmy się teraz, z jakich powodów „ludzie pióra” poruszali tzw� „nie-przyzwoite tematy”� W przypadku literatury autobiograficznej i epistolograficznej nietrudno ustalić fakty i odsłonić motywacje ujawnienia wstydliwych sekretów� U pozostałych pisarzy i pisarek proces twórczy pozostaje tajemnicą, wokół której można snuć bardziej lub mniej odgadnione domysły, interpretacje�
Amerykański pisarz John Irving w jednym z wywiadów określił swój stosunek do prawa aborcyjnego, a także zdradził kulisy powstawania powieści Regulamin
tłoczni win77� Protoplastą postaci lekarza Wilbura Larcha był dr Friedrich C� Irving, dziadek pisarza, nazywany w encyklopediach „pionierem położnictwa amerykań-skiego”� W omawianym dziele znajdujemy w przypisach autora kilka adnotacji o korzystaniu z artykułów, notatek, osiągnięć znakomitego przodka�
Natomiast wśród polskich literatów XIX/XX w� istniały dwie przyczyny zrywa-nia z tabu ciąży i aborcji, które się wzajemnie uzupełzrywa-niały� Były to, z jednej strony, motywacje osobiste, bo historie opisywane przez autorów dawnych i współcze-snych miały swoje źródło w prawdziwych doświadczeniach twórców� Z drugiej strony potrzeba pisania wynikała z krytycznych obserwacji społecznych i chęci przeprowadzenia zmian obyczajowych�
Tadeusz Boy-Żeleński otwarcie przyznał, że o nieprzyzwoitych tematach pisać mu każe sumienie lekarskie i kobiety, które w listach do krytyka teatralnego błaga-ją go o porady i pomoc� Irena Krzywicka wspominała, że wielokrotnie prowadzili rozmowy o potrzebie społecznej oświaty seksualnej� To z tych dyskusji zrodził się pomysł pierwszych poradni seksualnych� Z kolei Stefan Żeromski wiele motywów literackich czerpał z najbliższego otoczenia� Świat prostytutek, zawiłych związków uczuciowych, trójkątów miłosnych i małżeńskich skandali był prywatnym doświad-czeniem pisarza78� Ze wspomnień Żeromskiego wiemy, że w młodych latach prze-żywał strach przed nieplanowaną ciążą swojej zamężnej kochanki� Biografowie podkreślają, że sam twórca traktował Dzienniki jako wprawkę literacką, nie wiemy zatem, w jakim stopniu wszystko, co pisarz opisywał było prawdą� Wreszcie zwró-cić trzeba uwagę, że opublikowane przez Bibliotekę Narodową tomy zeszytów mocno cenzurowano ze względu na nieprzyzwoitość treści�
Sprawa nieplanowanej ciąży i aborcji była w środowisku literacko-artystycz-nym kwestią wstydliwą� Świadczą o tym listy Witkacego do żony, w których obu-rzony ciążą małżonki pisze:
A jeśli tak, to nie mogę o tym pisać, ponieważ nie chcesz spalić moich listów� A jeśli po śmierci mojej do rąk wpadną, będę skompromitowany (i Ty także), że o takich rzeczach musiałem pisać do Żony (!)79�
77 http://www�polityka�pl/kultura/rozmowy/1508598,2,pisarz-john-irving-dla-politykapl�read (do-stęp 13�04�2011)�
78 Patrz: S� Ż e r o m s k i, Dzienniki, t� 1–3, oprac� J� Kądziela, Wrocław 2006� 79 S� I� W i t k i e w i c z, List 43 (23 VII 1925), [w:] t e n ż e, Listy do żony…, s� 58�
Dzięki cudem ocalałym listom mamy możliwość poznania najtajniejszych se-kretów życia wielkiego artysty� Jest to nie tylko dokument ukazujący artystyczny, zakopiański świat, ale również wnikliwe studium psychiki, związków uczuciowych łączących Witkacego z innymi osobami� Artysta pisał listy do żony w przekonaniu, że zostaną zniszczone, a więc przed żoną nie ukrywał żadnych spraw, donosił o wszystkim: o własnych odczuciach względem aborcji, o pracy, o hemoroidach, o depresji, o problemach z kochankami i z samym sobą, o kłótniach z przyjaciół-mi� Zwróćmy uwagę, że temat ciąży nie jest dogłębnie analizowany w intymnej korespondencji, nie ma też mowy o wyrzutach sumienia i poczuciu winy mężczy-zny� Nie wynika z tego, że takich odczuć Witkacy nie miał, ale że pisanie o tym nie było zabiegiem potrzebnym i oczekiwanym�
Każdy z trzech wspomnianych twórców miał inny powód poruszania tematu tabu, zazwyczaj jednak głęboko osadzony we własnych przeżyciach� Publicystyka Boya, powieściopisarstwo Żeromskiego i listy Witkiewicza składają się na literacki obraz przedstawicieli płci męskiej� Rozróżnienie literatury męskiej i kobiecej po-zwala dostrzec, jak inaczej wygląda rzeczywistość opisana przez „gorszą płeć”�
Literatura kobieca bohaterkami dzieł i adresatkami czyni kobiety� W przeci-wieństwie do pisanych przez mężczyzn, świat społeczny jest opisywany w naj-drobniejszych aspektach kobiecej moralności czy psychiki� Obfituje w obrazy wewnętrznej walki z emocjami, uczuciami „tylko kobiecymi”, dotychczas nieopi-sanymi, niezgłębionymi, dlatego że wypływają z żywego doświadczenia kobiet� Literatki przełomu XIX/XX w� musiały się zmierzyć z uprzedzeniem społecznym, krytyką, ale także z opiewanym od romantyzmu wszechobecnym mitem Matki Polki i teorią instynktu macierzyńskiego� Najwyższą cenę za swój styl życia i poglą-dy przypłaciła chyba „skandalistka” Gabriela Zapolska� Pisarka zmarła w skrajnej biedzie, zupełnie zapomniana i opuszczona� Została ponownie odkryta przez lite-racką krytykę feministyczną80� W życiu Zapolskiej miały miejsce trzy skandaliczne fakty, których kondensacja przyczyniła się od nadania jej miana „kurtyzany w wiel-kim stylu”81� Były to: małżeństwo i rozwód z Konstantym Śnieżko-Błockim, upra-wianie zawodu aktorki (wówczas utożsamianego z nieprzyzwoitością), romans i nieślubne dziecko z Marianem Gawalewiczem, kierownikiem teatru, w którym występowała początkująca aktorka� Pisarka będąc w ciąży została umieszczona przez swoją rodzinę w klasztorze Panien Wizytek� Stamtąd uciekła i wyjechała do Wiednia, gdzie urodziła córkę� Jednak dziecko pozostawione pod niewłaści-wą opieką w trakcie choroby aktorki zmarło� Nieszczęśliwe lub niespełnione ma-cierzyństwo stało się wątkiem wielokrotnie powracającym w twórczości pisarki (np� nowele Nad trumienką, Łza, Grandziarz, powieść Sezonowa miłość)� Według Zapolskiej, rola matki czynić miała z kobiety istotę bardziej twórczą od mężczy-zny� Wizji szczęśliwego macierzyństwa pisarka spełnić nie mogła, rodzicielstwo na zawsze pozostało w sferze jej marzeń� Również w utworach Zofii Nałkowskiej
80 Zob� I� G u b e r n a t, Przedsionek piekła. O powieściopisarstwie Gabrieli Zapolskiej, Słupsk 1998; A� C h a ł u p n i k, Sztandar…; E� K ł o s i ń s k a, Ciało, pożądanie, ubranie. O wczesnych powie-ściach Gabrieli Zapolskiej, Kraków 1999�
matki były istotami nieszczęśliwymi, kojarzonymi z ikonografią śmierci, a ciąża – z chorobą� Pisarka, bezdzietna z wyboru, wielokrotnie podkreślała lęk przed ma-cierzyństwem, nie lubiła dzieci, a ciąża budziła w niej odrazę� Podobnie jak Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, bała się chorób, deformacji ciała w „okresie błogo-sławionym” oraz śmierci przy porodzie82� W przypadku Marii Ukniewskiej, autorki
Strachów, aktorki i tancerki rewiowej, nie mamy wątpliwości, że powieść stanowiła
osobiste rozliczenie pisarki z przeszłością� Związków pomiędzy doświadczeniem życiowym i literackim nie ukrywała także Pola Gojawiczyńska� Trudno powiedzieć, dlaczego inne powieści Gojawiczyńskiej i Ukniewskiej nigdy nie odniosły sukcesu� Zaważyły na tym, być może, względy polityczne, a może fakt, że najlepiej przez czytelników i krytykę literacką odbierane są książki „prawdziwe”, autobiograficz-ne� Domyślać się możemy, że i Maria Kuncewiczowa wiele czerpała z własnych doświadczeń� W Przymierzu z dzieckiem opisywała przecież perspektywę młodej matki, którą sama była (w wieku 23 lat urodziła jedynego syna)� Pisarka mogła być prototypem swej bohaterki� Trzeba było dużej odwagi, by w tamtych czasach, będąc kobietą, pisać w taki sposób o macierzyństwie�
W twórczości kobiecej istnieje element wspólny, który można by nazwać wspólnotą doświadczenia, losu kobiecego, dlatego pisar-stwo kobiet naznaczone jest bardzo często osobistymi przeżyciami związanymi z ciążą, aborcją, poronieniem czy macierzyństwem� Sztuka kobiet pokazuje, że cierpienie może być twórcze� Być może nikt inny nie udowodnił tej tezy lepiej niż malarka Frida Kahlo� Artystka nie zajmowała się literaturą, ale jej dzieła rozpatry-wać możemy jako ważny dyskurs artystyczny� Kahlo w sposób niezwykle pamięt-nikarski dawała wyraz swoim poglądom i emocjom w pracach, które tworzyła�
82 Zob� Z� Na ł k o w s k a, Dzienniki 1899–1905, Warszawa 1975, s� 318–329; A� C h a ł u p n i k, Sztandar…, s� 153�