Problematyka kontroli urodzeń
1. Najstarsze sposoby regulacji dzietności
Z seksualnością ludzką związany jest problem kontroli urodzeń� Zanim jed-nak przejdziemy do zaprezentowania katolickiego dyskursu na ten temat, zwróć-my uwagę na najstarsze sposoby kontrolowania urodzeń� Narodziny ludzkie od wieków próbowano regulować przez zwyczaje, prawa, praktyki uśmiercania noworodków, wywoływanie poronień, przerwania ciąży czy stosowanie działań mających na celu zapobieganie ciąży� Aborcja, porzucanie dzieci, choć budzą moralne zgorszenie, są zjawiskiem tak starym, jak kultura ludzka� Społeczności prymitywne z uwagi na trudne warunki bytowe, a przede wszystkim brak dosta-tecznej wiedzy o biologii i płodności człowieka, z problemem ograniczania roz-rodczości radziły sobie, stosując najczęściej dzieciobójstwo� Również świat zwie-rząt dostarcza obserwacji na ten temat� Do dzieciobójstwa u zwiezwie-rząt może dojść z następujących przyczyn1:
–
brak dostatecznej więzi między matką a dzieckiem w godzinie narodzin;–
niedojrzały popęd opiekuńczy u zbyt młodych matek;–
konflikt między za wcześnie na nowo rozbudzanym popędem seksualnym a macierzyńskim;–
konflikt między dążeniem do przyjemności a popędem rozrodczym;–
konflikt między popędem opiekuńczym a agresją, która ma początki w róż-nego rodzaju sytuacjach stresu i napięcia (klęska głodu, brak spokoju, zbytnie zagęszczenie populacji i inne)�Wszystkie te przesłanki wydają się odgrywać rolę także i w świecie ludzkim� Ludzkość w dziedzinie kontroli urodzeń przeszła swoistą ewolucję: od dzieciobój-stwa i aborcji do zapobiegania ciąży i dowolnych sterylizacji�
1 V� B� D r ö s c h e r, Rodzinne gniazdo: jak zwierzęta rozwiązują swoje problemy rodzinne, Warszawa 1988, s� 190‒193�
Przyczyny dzieciobójstw, porzuceń dzieci w społecznościach pierwotnych podyktowane były przede wszystkimi trudnymi warunkami egzystencjalnymi� Maria Ossowska, pisząc o kobietach ludu Nambikwarów, wspomina o przery-waniu ciąży oraz stosoprzery-waniu przez plemię różnych innych sposobów dla ogra-niczenia przyrostu naturalnego2� Nomadyczny tryb życia sprawiał, że matka zmuszona do częstych wędrówek w okresie suszy, nie mogła nieść więcej niż jedno dziecko�Według innych przekazów, nadzwyczaj ciężka walka o byt zmu-szała Eskimosów do skazywania na śmierć przez zamrożenie słabsze z bliź-niąt lub dziewczynki ze względu na mniejszy udział kobiet w zdobywaniu po-karmu� Dziecko karmiono piersią do czterech lat, dlatego nie dopuszczano, by w tym czasie na świat przychodziły kolejne dzieci� O podobnych powodach za-bijania dzieci u wszystkich badanych plemion aborygeńskich pisał Bronisław Malinowski� Autor zaobserwował, że w australijskich społecznościach pierwot-nych matka nie mogła opiekować się więcej niż jednym dzieckiem, gdyż karmiła piersią (do około sześciu lat życia dziecka); opieka nad dwójką małych dzieci przeszkadzałaby jej w pracy; matka nie mogłaby poradzić sobie z noszeniem dzieci podczas częstych wędrówek� Można sądzić, że ludy australijskie trakto-wały dzieciobójstwo jako naturalną regulację urodzeń, Bronisław Malinowski pi-sał o zabijaniu noworodków bądź ich porzucaniu; nie napotykamy w jego studium relacji o przerywaniu ciąż3� Warto nadmienić, że w społecznościach opisywa-nych przez badacza to kobieta zawsze zajmowała się swoim dzieckiem, dlatego w momencie śmierci matki przy porodzie dziecko było zabijane� Uśmiercano także niekiedy dziewczynki przez wzgląd na bardziej wartościowych chłopców, a także bliźnięta lub jedno z nich� Zazwyczaj to ojciec lub brat matki decydowali o pozbawieniu życia dziecka, podobnie jak o nadaniu imienia� Jednakże, jeżeli ojciec zmarł, zanim urodziło się dziecko, matka uśmiercała potomka� Praktyki takie budzą zdumienie, rodzice wydają się bezlitośni i surowi, jednakże autor podkreślał, że więzi rodzinne między dzieckiem a rodzicami były bardzo silne� W społecznościach aborygeńskich dziecko wychowywano z olbrzymią troską (opiekę nad nim sprawowali obydwoje rodzice, dzieci były pieszczone, kochane, noszone przy sobie przez kilka lat, otrzymywały najlepsze pożywienie i zabaw-ki), rodzice odnosili się do nich z pobłażliwością i nigdy nie stosowali wobec nich kar fizycznych� Śmierć dziecka przeżywał cały obóz, a matki miały w zwy-czaju nosić zmarłe dzieci w naramiennych torbach ze skóry nawet przez kilka lat� Bronisław Malinowski podkreślał, że dziecko w tej społeczności, jeśli już się urodziło, traktowane było bardzo dobrze� Podobna sytuacja miała miejsce u wspomnianych wcześniej Eskimosów, nie byli oni okrutni z natury, lecz trud-ne warunki środowiska zmuszały ich do dramatycznych wyborów� Podróżnicy, którzy odwiedzili mieszkańców strefy polarnej, wspominają o niezwykle troskli-wym i uczuciotroskli-wym traktowaniu dzieci przez członków społeczności4� Podobne
2 M� O s s o w s k a, Socjologia moralności, Warszawa 1986, s� 48� 3 B� M a l i n o w s k i, Dzieła, t� 11: Aborygeni australijscy, Warszawa 2002�
4 Por�: P� F r e u c h e n, Przygoda w Arktyce, Warszawa 1961; E� D ą b r o w s k a, Nunavut – nasza ziemia, „Wiedza i Życie” 1999, nr 12�
relacje przedstawił francuski antropolog Claude Lévi-Strauss badający społecz-ności Indian w Ameryce Południowej5� Dzieciobójstwa nie były w tych kulturach wyrazem braku szacunku dla dziecka, lecz wynikały z trudnych warunków by-towo-gospodarczych, z braku wiedzy na temat innych możliwości sterowania urodzeniami, płodnością� Jednak nie tylko społeczności pierwotne borykały się z tymi problemami, kultura antyczna nie pozostawia wątpliwości, że przerywania ciąży i dzieciobójstwa odbywały się na szeroką skalę�
Starożytny, grecki ojciec był panem domu, ziemi, niewolników, żony i dzie-ci� To on decydował o tym, czy urodzone dziecko pozostanie w domu czy nie6� Porzucanie noworodków było praktyką często stosowaną� Zwraca na to uwagę Arystoteles7, propagujący kontrolę urodzeń we wczesnym stadium ciąży jako środek polityki populacyjnej� Zwyczaj dzieciobójstwa szczególnie upowszechnił się w starożytnej Sparcie, gdzie w obliczu głodu zalecano posiadanie tylko jedne-go dziecka� Jeśli pomimo zabiegów mających na celu spędzenie płodu, docho-dziło do urodzenia chłopca, dziecko przekazywano państwu, aby wychować je na przyszłego żołnierza, natomiast słabowitego noworodka uśmiercano� Podobnie było w Rzymie, dzieci porzucano, topiono lub podrzucano zwierzętom8� W Grecji i Rzymie przeciętna rodzina miała dwoje lub troje potomków, natomiast badania archeologiczne wykazują, że kobieta w tamtych czasach miała pięć lub sześć porodów w życiu� Przyczyną tego faktu mogła być wysoka śmiertelność noworod-ków, ale również prowokowane poronienia W tamtych czasach okres płodności u kobiet i mężczyzn był znacznie krótszy� Mężczyzna rzadko też zawierał małżeń-stwo przed 30 rokiem życia, ale kobiecie zalecano zamążpójście w wieku 15‒17 lat� Zapobieganie ciąży uważano za „sprawę kobiet”� Zdaniem Jacka Hołówki, istniały nakazy do przerywania ciąży: ciężarna niewolnica lub niezamężna ko-bieta, liczna rodzina, ciąża w wyniku cudzołóstwa lub gwałtu9� Uznawany był także pogląd, według którego liczba rodzin powinna być stała, by kraj nie został dotknięty głodem i przeludnieniem, dlatego Platon każdemu mężczyźnie zalecał tylko jednego spadkobiercę i wyrażał zgodę na przerwanie ciąży, a nawet na dzie-ciobójstwo10� Arystoteles opowiadał się za wczesną aborcją, za punkt graniczny wyznaczył 40 dni w przypadku płci męskiej, a 90 w przypadku płci żeńskiej11� Stoicy, opierając się na ówczesnych przesłankach medycznych, traktowali płód jako część organizmu kobiety, w związku z tym przerwania ciąży nie stanowiły dla nich dylematu moralnego12� Z czasów starożytnych pochodzi też słynna przysięga Hipokratesa, którą dziś składają młodzi lekarze:
5 C� L é v i - S t r a u s s, Smutek tropików, Warszawa 2008�
6 Prawo Peryklesa w V w� p�n�e� nadawało mężowi prawo do wymuszenia przerwania ciąży� 7 A r y s t o t e l e s, Polityka, VII, 1334‒1335�
8 Zob� K� I m i e l i ń s k i, Kobieta i seks, Warszawa 1989, s� 257� 9 J� H o ł ó w k a, Etyka w działaniu, Warszawa 2001, s� 179‒198� 10 P l a t o n, Państwo, V, 461�
11 A r y s t o t e l e s, Polityka, VII 1335b�
12 Warto nadmienić, że Empedokles (V/IV w� p�n�e�) oraz stoicy jako pierwsi sformułowali uza-sadnienie do usunięcia płodu, powołując się na wstępowanie duszy dopiero po narodzeniu dziecka�
Nikomu, nawet na żądanie, nie dam śmiercionośnej trucizny, ani nikomu nie będę jej doradzał, podobnie też nie dam nigdy niewieście środka poronnego� W czystości i niewinności zachowam życie swoje i sztukę swoją13�
Jacek Hołówka zwraca uwagę, że już istnienie takiej formuły świadczy o tym, że praktyki te były powszechnie stosowane� Sporną sprawą jest też to, czy przy-sięga była przestrzegana przez lekarzy� Odnajdywano bowiem wielokrotnie na-rzędzia do przerywania ciąży u lekarzy ze szkoły Hipokratesa, zaś dziedzictwem tej szkoły jest spis roślin, które powodują poronienie14�
W czasach starożytnych płód z reguły traktowano przedmiotowo, jednak pojawiały się też głosy filozofów i mężów stanu za ochroną prawną poczętego dziecka� Za czyn przestępczy uważali spędzanie płodu klasyczni prawodawcy greccy: Likurg, założyciel Sparty (IX/VIII w� p�n�e�) i Solon, reformator Aten (VII/ VI w� p�n�e�), a także rzymscy myśliciele, mówcy tj� Cyceron (II/I w p�n�e�) oraz Muzoniusz Rufus (I w�)� Występując przeciw aborcji odwoływali się głównie do argumentów natury demograficznej� Istnieją także antyczne teksty literackie, w których autorzy potępiają przerwania ciąży, np� Eumenidy Ajschylosa, tragedia
Andromacha Eurypidesa, komedia Truculentus Plauta, Satyry Juwenalisa, pisma
Seneki i wiersze Owidiusza15�
W starożytności, aby zapobiec niechcianym ciążom, stosowano abstynencję seksualną w okresie karmienia piersią� Według ówczesnych wierzeń współży-cie w tym okresie groziło utratą pokarmu� Innymi metodami zapobiegania ciąży były płyny przyspieszające menstruację, najczęściej preparaty zrobione z żywicy i ziół� Szeroko rozpowszechnionym zielem był koper rosnący na terenie Cyreny w północnej Afryce� Przez wiele wieków monety cyrenejskie miały wizerunek tej rośliny, która stała się symbolem miasta� Liczne źródła greckie donosiły, że był to najlepszy i najbardziej rozpowszechniony środek antykoncepcyjny� Być może to popularność stosowania tego środka sprawiła, że w I w� n� e� można go było spo-tkać jedynie sporadycznie16� Greccy i rzymscy medycy pozostawili po sobie wiele przepisów na płyny, ekstrakty mające na celu usunięcie ciąży� W II w� n� e� gine-kolog grecki Soranus wymieniał kilka metod powszechnie stosowanych w celu wywołania poronienia: gorące kąpiele trzydniowe, przejażdżki na zwierzęciu pociągowym, puszczanie krwi, głodówki, rozmiękczające wkładki dopochwowe i inne trucizny� Kazimierz Imieliński, pisząc o prymitywnej antykoncepcji w staro-żytności i wiekach późniejszych potwierdza, że pierwsze środki pochodzą z Grecji i Egiptu� Były to tampony nasycone płynem plemnikobójczym, mikstury do płu-kania, napoje i prezerwatywy17 robione z jelit zwierząt� W starożytnych tekstach indyjskich spotykane są opisy naiwnych sposobów zapobiegania ciąży, tj� wstrzy-mywanie oddechu i bierne zachowanie kobiety podczas współżycia� Natomiast
13 J� H o ł ó w k a, Etyka w działaniu, Warszawa 2001, s� 181� 14 Tamże�
15 Patrz: M� W o j c i e c h o w s k i, Starożytne głosy przeciw aborcji, „Więź” 2003, nr 12� 16 Za: J� H o ł ó w k a, Etyka w działaniu, Warszawa 2001, s� 183�
17 W renesansowej Europie sławę zyskał lekarz G� Fallopio, który zalecał prezerwatywy lniane wielokrotnego użytku�
w społecznościach judajskich powszechną akceptacja cieszyły się napoje wywo-łujące niepłodność� Talmud zezwalał na stosowanie gąbek dopochwowych oraz napojów wywołujących niepłodność, mogły ich jednak używać jedynie te kobiety, które posiadały już dzieci18� W Polsce, oprócz eliksirów i preparatów ziołowych, praktykowano liczne zaklęcia magiczne, a w XVIII w� wśród magnatów rozpo-wszechnione były prezerwatywy� Kontrola urodzeń i praktyki zapobiegania cią-żom są tak stare jak sama kultura� Zapewne w każdej epoce istniały jakieś środki zapobiegające ciąży, choć z perspektywy czasu i wiedzy, jaką dziś dysponujemy wiadomo, że ich skutek był dość wątpliwy�
2. Chrześcijaństwo wobec spędzania płodu i praktyk