Przedm owa
Polskę i Japonię dzielą tysiące kilome
trów. Ale gdy jestem w Polsce, wydaje mi się, że Japonia jest bardzo blisko.
Dlaczego? W Polsce często spotykam młodych ludzi, którzy interesują się jap o ń ską kulturą. Oto studentka, którą poruszył
film Oshin. Oto licealistka, uprawiająca sztu
kę haiku i tanki, chłopak pasjonujący się filmami Kurosawy i Kitano, dzieci zafascy
nowane animacjami Hayao Mizayaki, gim nazjalista zaczytujący się w japońskich ko
miksach...
Zainteresowanie Japonią nie jest w Po
sce czymś nowym.
Podczas drugiej wojny światowej Ka
mila Żukowska, siedząc w w ięzieniu na Pawiaku w Warszawie, zrobiła tam lalkę Japonkę, wzorując się na głównej bohater
ce opery Madame Butterfly, którą oglądała przed wojną.
Z kolei Jerzy Strzałkowski, dowódca ba
talionu „Jerzyki" z powstania warszawskie
go, do końca życia śpiewał czasami pewną japońską piosenkę dla dzieci. A to dlatego, że gdy był dzieckiem, zagubioną na Syberii sierotą, za sprawą Japońskiego Czerwone
go Krzyża trafił do Japonii.
I tak okazuje się, że Japonia została w pewien sposób związa na z historią Polski, z jej najbardziej trudnym i chwilami.
Już ponad 60 lat m inęło od drugiej wojny światowej. Stolica Polski, Warszawa, podczas w ojny zburzona niemal całkowi
cie, podniosła się z ruin i rozbudowuje się nadal. Powstało metro, jest coraz więcej no
woczesnych wieżowców. A z drugiej strony zostały zachowane ślady po tym , co dzia
ło się podczas wojny. Myślę, że jest to god
ne podziwu.
W samym centrum Warszawy, na ty łach wielkich ulic, istnieją kawałki muru, który otaczał getto. Kiedyś, po długim po
szukiwaniu, znalazłam wreszcie taki kawa
łek muru. Nad nim było widać Pałac Kultury i Nauki. Wyjęłam aparat, aby zrobić zdjęcie.
Nagle, nie wiadomo skąd, pojawił się obok mnie bardzo stary człowiek i opowiedział mi, jak Niemcy budowali mur getta. A po
tem, równie niespodziewanie, zniknął, jak
by rozpłynął się w powietrzu.
W Warszawie jest kilka muzeów, które mają kolekcje dotyczące wojny. Na Rynku Starego Miasta znajduje się Muzeum Histo
ryczne Miasta Stołecznego Warszawy. Moż
na tam oglądać film y dokumentalne o War
szawie z czasów drugiej wojny światowej.
W roku 2004 otw arto Muzeum Powstania Warszawskiego. W tym muzeum, przy po
mocy audiowizualnych instalacji, zwiedzają
cy mogą stać się na chwilę powstańcami.
Ci, którzy przeżyli wojnę, są coraz star
si, mają około 80 lat. Musimy myśleć o tym, w jaki sposób możemy zachować czasy w oj
ny w pamięci. Dlatego tak ważne jest to, co pozostawili po sobie bohaterowie tamtych wydarzeń. W Muzeum Więzienia Pawiak eksponowane są grypsy, obrazy, wiersze, broszki, lalki... Jedna z nich to lalka Japon
ka zrobiona w celi przez więźniarkę Kami
lę Żukowską.
Właśnie opowiadając o tej lalce chciała
bym zastanowić się nad problemami zwią
zanymi z pamięcią o wojnie i nad tym , w ja ki sposób tę pamięć przekazywać następ
nym pokoleniom.
streszczenie książki
1. Lalka Japonka zrobiona przez działaczkę antyhitlerowskiego podziemia.
W Muzeum Więzienia Pawiak znajdu
je się niewielka lalka Japonka, którą w ce
li śmierci wykonała jedna z więźniarek, Ka
mila Żukowska. Kamila już w dzieciństwie interesowała się japońską kulturą. Wzorem lalki była Teiko Kiwa, uwielbiana przez nią primadonna, która występowała w Mada
me Butterfly w Teatrze Wielkim w Warsza
wie. W pracę nad lalką Kamila włożyła ser
ce i swoją nadzieję, że uda jej się przeżyć.
Czytelniczki MBP w Oświęcimiu w raz z Kazuko Tamurą. Fot. z archiw um MBP w Oświęcimiu
Jedna ze strażniczek wyniosła lalkę po kry
jom u z więzienia. Dostała ją bratanica Ka
mili, Kamila Honorata Czubińska. Po w o j
nie Kamila Honorata oddała lalkę Muzeum Więzienia Pawiak.
2. Dni Pamięci Pawiaka
Każdego roku pod koniec września w Muzeum Więzienia Pawiak odbywają się Dni Pamięci Pawiaka, adresowane przede wszystkim do młodzieży gimnazjalnej i li
cealnej. Odbywają się w tedy w ykłady na tem at historii, spektakle historyczno-edu- kacyjne, pokazy film ów dokumentalnych, promocje książek oraz spotkania z komba
tantami. W 2008 roku Dni Pamięci Pawiaka trw ały od 23 do 26 września.
Podczas drugiej w ojny światowej Pa
wiak był największym niemieckim więzie
niem politycznym na terenie o ku p o w a nej Polski. Od 2 października 1939 roku do 21 sierpnia 1944 roku przeszło przez Pa
wiak około 100 tysięcy więźniów, z których 37 tysięcy zostało zamordowanych, a 60 ty sięcy zostało wywiezionych do obozów kon
centracyjnych i innych miejsc odosobnienia w Niemczech.
28 listopada 1965 roku z in icja tyw y i przy współudziale byłych więźniów po
wstało Muzeum Więzienia Pawiak.
Jednym z więźniów Pawiaka był Maksy
milian Kolbe, polski franciszkanin. Areszto
wany i osadzony na Pawiaku w lutym 1941 roku, po kilku miesiącach został wywiezio
ny do Oświęcimia, gdzie dobrowolnie w y
brał śmierć głodową w zamian za skazane
go współwięźnia.
Maksymilian Kolbe był związany z Ja
ponią: w latach 1931-1934 prowadził misję w Nagasaki.
3. Doktor Korczak i dzieci w warszawskim getcie.
Podczas d ru g ie j w o jn y św ia to w e j wszyscy Żydzi europejscy mieli być ekster- minowani. W Warszawie Żydzi zostali za
mknięci w getcie w samym środku miasta.
Dyrektorem Domu Sierot w getcie był dok
tor Janusz Korczak, znany pisarz i uczony. Zo
stał on aresztowany i osadzony na Pawiaku za to, że chodził bez obowiązkowej opaski z gwiazdą Dawida. Po powrocie z więzienia doktor Korczak jeszcze większą niż przed
tem wagę przykładał do organizacji przed
stawień i koncertów, aby uchronić dzieci przed degeneracją kulturową.
W sierpniu 1942 roku hitlerowcy w y
wieźli wszystkich wychowawców oraz dwie
ście dzieci z Domu Sierot do obozu w Treb
lince i tam ich uśmiercili.
19 kwietnia 1943 roku w getcie war
szawskim wybuchło powstanie.
Janusz Korczak nadal żyje w sercach wielu ludzi na całym świecie. Pod koniec te
go rozdziału przedstawiam wiersz o
Korcza-ku, który napisała licealistka z Polski. Wiersz ma ty tu ł „Serce".
4. Miejsce pamięci: Muzeum Powstania War
szawskiego.
Przed wojną Janusz Korczak wspólnie z Maryną Falską prowadził inny dom dzie
dzie, a czasami również dzieci. Jerzy Strzał
kow ski, k tó ry ja ko osierocone dziecko tułał się po Syberii, podczas wojny zorgani
zował w Warszawie Powstańcze Oddziały Specjalne „Jerzyki", które w powstaniu ode
grały ważną rolę.
W sześćdziesiątą rocznicę wybuchu po
wstania zostało otwarte Muzeum Powstania Warszawskiego. Pracuje tam kilku prawdzi
wych powstańców i swoimi wspomnienia
mi dzielą się ze zwiedzającymi.
5. Pamięć o wojnie i opisywanie wojny.
W tym rozdziale najpierw przedsta
wiam dwie polskie książki, które opow ia
dają o Warszawie z czasów drugiej wojny światowej.
Pierwsza z nich to Szklane Tarcze Marii i Andrzeja Szypowskich. W tej książce m ło
dy chłopak o imieniu Stanisław potajemnie fotografuje Zamek Warszawski zniszczony przez hitlerowców. Według niego Zamek, chociaż zburzony, będzie istniał tak długo, jak długo pozostanie w pamięci ludzi. Kru
che szklane klisze są murami warownymi Za
mku, ochraniają pamięć o nim.
Druga książka to Kotka Brygidy Joan
ny Rudniańskiej, która oczami małej Hele
ny patrzy na los warszawskich Żydów pod
czas wojny. Ojciec Heleny jeździł z nią tram wajem po getcie i mówił: Patrz uważnie i za
pamiętaj to, co widzisz.
W obu tych pow ieściach je s t wiele prawdziwych historii. Obie skłaniają nas do refleksji, czym jest pamięć o wojnie.
Dwa lata temu zwróciła moją uwagę notatka z japońskiej gazety (Mainichi-sin- bun, 25.11.2007). W Hiroszimie, pod m o
stem Kyobashi nad rzeką Tsurumi, uschła wierzba płacząca, uszkodzona podczas w oj
ny przez wybuch bomby atomowej. W te
dy, tuż po wybuchu, pod tą wierzbą leże
li umierający ludzie. Tak więc ta wierzba była świadkiem w ybuchu bom by atom o
wej, zrzuconej z amerykańskiego bom bow ca Enola Gay, pierwszego ataku
atomowe-t v&gatomowe-t; n •£ W
go w historii ludzkości. Na szczęście z gałąz
ki tamtej starej wierzby wyrosła nowa i prze
jęła po niej rolę świadka.
W Warszawie również był taki świadek.
Było to słynne Pawiackie Drzewo, wiąz ros
nący u w rót Pawiaka. W 1984 roku drzewo uschło, a pod koniec 2002 roku martwy wiąz zaczął się niebezpiecznie przechylać. Zastą
piono go więc kopią z brązu.
Na metalowym drzewie znów zawisły tabliczki z nazwiskami bohaterów tamtych czasów. A dwie japońskie artystki, tancer
ka Junko Koma i pianistka Chiho Sakamoto, w ystawiły pantomimę, której tematem by
ła historia Pawiackiego Drzewa. Pantomima ta ma ty tu ł Drzewo widziało wszystko - Lal
ka Japonka na Pawiaku i została wystawiona w 2005 roku na Pawiaku, a dwa lata później w prefekturze Iwate w Japonii.
Oba muzea, Muzeum Więzienia Pa
wiak i Muzeum Powstania Warszawskiego, mają swoje „miejsca pamięci" i „m ury pa
mięci". W domu dziecka Nasz Dom jest Iz
ba Pamięci. Cóż więc znaczy słowo pamięć?
W słow niku ten w yraz tłu m a czo n y je s t następująco: „zdolność, predyspozycja umy
słu do przyswajania, utrwalania i przypom i
nania doznanych wrażeń, przeżyć, w iado
mości". Ci, którzy przeżyli obozy zagłady, bardzo często wypierali swoje wspomnie
nia z pamięci. Podobno działo się tak dlate
go, że w obozach ludzie tracili chęć do ży
cia. Podobno umiejętność zapamiętywania rodzi się z miłości do życia, z nadziei. Zacho
wując zatem w pamięci cierpienia ludzi pod
czas wojny, pamiętamy również o ich na
dziei, że ocaleją.
P osłow ie
Od zakończenia drugiej w ojny świa
towej minęły 64 lata. Jednak nadal w yb u chają wojny. Czy my, ludzie, nie nauczyli
śmy się niczego, czy nie umiemy wyciągać
wniosków ze swoich doświadczeń? Czy żą
dzę ekspansji i panowania nad innymi ma
my w genach? Czy już do końca świata bę
dziemy się zabijali?
Nie! Przecież pamiętamy o okropnoś
ciach wojny i wiemy, jak tę pamięć przeka
zać potomnym.
Przed 25 laty w japońskiej telewizji Nis- hinihon został wyprodukowany film doku
mentalny Lalka Japonka patrzy na Warszawę.
Dzięki temu filmowi wielu Japończyków do
wiedziało się o lalce z Pawiaka. I obok tamtej lalki stanęła nowa lalka Japonka, w posłaniu pokoju podarowana przez grupę em eryto
wanych nauczycieli z prefektury Nagano.
Tak więc zrobiona przez Kamilę Żukow
ską Lalka Japonka skłania nie tylko do wspo
mnień o wojnie, ale również do działań dla dobra pokoju.
Tę książkę napisałam dzięki pomocy wielu osób. Jednak szczególne podzięko
wanie chciałabym złożyć na ręce pana Sła
womira Sewerynowicza za jego wielką po
moc w zbieraniu materiałów.
Agnieszka Sikorska-Celejewska