Wzorując się na przytoczonym we wcześniejszej części pracy pojęciu „pograni-cza intelektualnego”, autorstwa Bazylego Białokozowi„pograni-cza, dla opisania kulturo-wych stosunków między Bułgarią a Rosją można by stworzyć pojęcie paralelne.
W tym wypadku jednak należałoby raczej mówić o „pograniczu duchowym”. Gdy w przypadku odniesień polsko-rosyjskich trzeba było wznieść się ponad poziom historiozofi cznego opisu, w którym centralną rolę odgrywały animozje, w przy-padku stosunków bułgarsko-rosyjskich powinno się raczej odrzucić wszystkie, tym razem pozytywne, konotacje wynikające ze wspólnej historii, ponieważ ele-ment, o którym mowa, znajduje się poza ich opisem. Pogranicze duchowe nie
322 В. Райчев, Бележки, s. 621.
323 Zob. B. Райчев, Достоевски предсказа 11 септември преди повече от век (Интервю:
Деян Енев), „Сега”, V, нр. 75, 29 март 2002, s. 15.
324 Ibidem.
odnosi się bowiem do religii, ale do zjawiska o znacznie mniej wyraźnych kontu-rach – duchowości.
Aspekt duchowy właściwie zdominował bułgarską lekturę nie tylko Bie-sów, ale twórczości Dostojewskiego w ogóle. Ciekawym przykładem może być tu lektura powieści dokonana przez bułgarskiego pisarza Emiliana Stanewa, któ-ra z jednej strony znalazła odzwierciedlenie w jego pisarstwie, z drugiej stała się także przedmiotem osobnych interpretacji.
Twórczość Stanewa kojarzona jest przede wszystkim z powieścią psycholo-giczną i historyczną. Przyjmuje się, że pisarz, wykorzystując historyczne wyda-rzenia, pisał o otaczającym go świecie, o mechanizmach władzy, kondycji czło-wieka. Z dzienników pisarza325 oraz wspomnień jego żony326 wiemy, że wśród najważniejszych inspiracji literackich Stanewa znajdowała się twórczość Tołsto-ja i Dostojewskiego.
Jedna z powieści bułgarskiego pisarza wydaje się jawnym odniesieniem do Bie-sów. Mowa tu o napisanym w latach 1950–1964 Iwanie Kondarewie327, powieści, która w zaskakujący sposób podejmuje dialog z utworem rosyjskiego pisarza.
Podobieństwa, jakie postaram się wskazać, nie są w żadnym razie formą zarzutu, są jedynie próbą wykazania, jak ważną rolę lektura Biesów odegrała w procesie twórczym oraz jak dialog ten postrzegała bułgarska krytyka literacka.
Tytuł wskazywałby, że w centrum narracji znajduje się życie Iwana Konda-rewa. Jest on jednak tylko jednym z głównych bohaterów, a splot postaci i wy-darzeń wokół niego jest tak obfi ty, że nierzadko Kondarew znika całkowicie z pola widzenia narratora. Powieść opowiada o życiu pewnego małego miastecz-ka i jego mieszmiastecz-kańców wpisanym w historię Bułgarii początku lat dwudziestych XX wieku328. Miasteczko to jest na tyle mało charakterystyczne albo na tyle re-prezentatywne dla tamtego okresu, że Stanew postanowił nazwać je K… Opis ten przywodzi na myśl „nasze niczym nie wsławione dotychczas miasto” („наш, доселе ничем не отличавашийся город”) oraz „ch-ą gubernię”. Podobnie jak w Biesach, narracja wykracza poza granice miasteczka jedynie w wyjątkowych sytuacjach. W obu powieściach tło wydarzeń stanowi polityka, w obu dominuje opis życia społecznego i w obu na plan pierwszy wysuwa się obraz rozpadu mo-ralności. W Iwanie Kondarewie, jak pisze Irma Dimitrowa,
świat przedstawiony nie jest nowoczesnym światem prawa i porządku, lecz jego zwyrod-niałym wiejskim sobowtórem: wszystkich mieszkańców łączą osobiste więzi – rodzinne, przyjacielskie itd., wobec których współczesny świat pozostaje bezsilny […].
325 Е. Станев, Дневници от различни години, София 2003.
326 Н.Станева, Дневник с продължение, София 1979; eadem, Ден след ден, София 1983.
327 Polski przekład ukazał się pod tytułem Wojna z aniołem (E. Stanew, Wojna z aniołem, tłum.
B. Cirlić, Warszawa 1963).
328 W zamyśle powieść miała zresztą nosić tytuł Хроника на един град (Kronika pewnego miasta); zob. Ст. Каролев, Към творческата биография на романа „Иван Кондарев” [w:]
Е. Станев, Събрани съчинения в 7 тома, София 1981–1983, т. 5, s. 513.
Co więcej,
na drogach wokół miasteczka grasują rozbójnicy; przywódca lokalnych anarchi-stów Sirow podkłada bombę pod siedzibę naczelnika policji – wszyscy wiedzą, że to on, ale władza jest bezsilna; tenże Sirow morduje doktora Janakiewa, najbogatszego człowie-ka w mieście, udając loczłowie-kalnego Robin Hooda – policjanci, wysłani w pościg za podejrza-nymi o morderstwo, nie zastanawiają się nad tym, jak ich złapać, lecz jak uniknąć spot-kania z nimi; z kolei miejscowy urzędnik spotyka metropolitę tyrnowskiego w areszcie;
dla mieszkańców miasta napady, gwałty i zabójstwa stały się codziennością; po wojnie Bułgaria, zgodnie z warunkami kapitulacji, zostaje rozbrojona, natomiast wszyscy bohate-rowie powieści płci męskiej są w pełni uzbrojeni […]329.
Poza konkretnymi przykładami, podobnie jak u Dostojewskiego, ów rozpad moralności nie jest do końca „namacalny”, jego przejawem jest wszechobec-na atmosfera rozpasania, obojętności moralnej, braku umiarkowania, przyzwo-itości i godności.
Tytułowy bohater powieści, Iwan Kondarew, jest komunistą, radykałem opę-tanym ideą potęgi proletariatu, przywódcą krwawego buntu chłopskiego. Konda-rew czyta dzieła Lenina, ale w jego wyznaniach pobrzmiewają wyraźne echa nie-czajewszczyzny, czy nawet szigalewszczyzny.
Човек трябва да се откаже завинаги от каквото и да било обожаване на собствените закони и нравствени норми, за да разбере, че е свободен, колкото и да страшна е тая свобода. Не само за хляб се води тази борба, а за един по-висш етап в развитието на човечеството. Ала грамадна част от хора държат главно на благата, иначе не разби-рат смисъла на борбата. [...] Такива хора съм готов да ги лъжа като деца... Да живее героичната епоха! Ние ще пролеем много кръв на земята, но тъкмо по този начин човечеството ще закрачи с гигантски крачки към нечувано величаво бъдеще330. [Człowiek musi wyrzec się na zawsze wszelkiego ubóstwiania własnych prawd i zasad etycznych, by zrozumieć, że jest wolny, choćby nie wiem jak straszną była ta wolność.
Ta walka jest prowadzona nie tylko o chleb, lecz o pewien wyższy etap w rozwoju ludz-kości, ale większość ludzi dba głównie o bogactwa, inaczej nie rozumie sensu walki. […]
Takich ludzi gotów jestem oszukiwać jak dzieci… Niech żyje bohaterska epoka! Przele-jemy morze krwi, ale tylko tym sposobem ludzkość zdoła uczynić olbrzymi krok naprzód ku niezmiernie wspaniałej przyszłości331.]
I dodaje:
Важното е височината на целта. Няма престъпление, щом целта е висока в истори-чески мащаб грандиозна. Не същността на деянието, а същността на идеята. Смешно, много смешно ми звучи всяка проповед за хуманизъм!332.
329 I. Dimitrowa, Opętany świat, tłum. M. Pytlak, „Pamiętnik Słowiański” tom LV, rok 2005, z. 2, s. 96.
330 Е. Станев, Иван Кондарев [w:] idem, Избрани произведения в 4 тома, т. 3, Велико Търново 2007, s. 253.
331 E. Stanew, Wojna z aniołem, t. 1, s. 288–289.
332 Е. Станев, Иван Кондарев, s. 253.
[Ważna jest wielkość celu. Nie ma przestępstwa, gdy cel jest dostatecznie wielki i ważny w skali historycznej. Nie istota działalności, lecz istota idei. Śmiesznie, bardzo śmiesznie brzmi dla mnie wszelkie głoszenie humanizmu!333]
Nihilizm moralny przejęty w prostej linii od Szigalewa w przedziwny sposób łączy się tu z rozważaniami na temat wolności, wokół których zbudowana jest w Biesach postać Kiriłłowa.
Dlaczego przywołuję tę bułgarską powieść polityczną334 w kontekście po-granicza duchowego? Ponieważ, paradoksalnie, stanowi ona potwierdzenie postawionej przeze mnie tezy o całkowitym niemal zdominowaniu bułgarskiej lektury Biesów przez duchowość. Dlatego, jak można sądzić, mimo tak oczywi-stych nawiązań i aluzji do Biesów bułgarska krytyka literacka interpretowała Iwa-na Kondarewa jako bezpośrednią kontynuację tradycji pisarstwa Tołstoja335. Ci, którzy zauważali „pewne podobieństwa” do dzieła Dostojewskiego, uważali je za mało istotne, marginalne.
Можем да съзрем някакво влияние на Достоевски в повествованието около убийство-то на д-р Янакиев, в срещите-сблъсъци между Христакиев и Кондарев, в движениеубийство-то на Атанаси пред книжаря Сандев сутринта след убийството и при учителя Георгиев, гдето заварва Кольо Рачика. [...] Но тази и подобна на тази прилика които могат да бъ-дат навени, не затъмняват основната композиционно-сюжетна разлика между романа на Ем. Станев и романите на Достоевски. Те не са просто разлика, това е контраст336. [Możemy dojrzeć jakiś wpływ Dostojewskiego w narracji dotyczącej zabójstwa doktora Ja-nakiewa, w spotkaniach-starciach Christakiewa z Kondarewem, w zachowaniu Atanasie-go wobec księgarza Sandewa rano po zabójstwie oraz przy nauczycielu Georgiewie, u któ-rego przebywa Kolio Raczika. […] Ale te i inne tego typu podobieństwa, które mogą się nasuwać, nie przysłaniają podstawowych różnic kompozycyjno-tematycznych między po-wieścią E. Stanewa a powieściami Dostojewskiego. To nie są po prostu różnice, to kontrast.]
Jeśli któreś z dzieł Stanewa rozpatruje się pod kątem odniesień do twórczo-ści Dostojewskiego, to są to Antychryst oraz Legenda o księciu presławskim Sy-binie – powieści o odrzuceniu Boga, o granicach moralności, o duchowości i jej wpływie na życie ludzkie.
Bułgarskie lektury Biesów pokazują, jak nikły wpływ na odbiór utworu może mieć nie tylko tekst jego przekładu, ale i kontekst jego wydania w danym kraju.
Czasem bowiem odbiór danego dzieła potrafi być wynikiem wyobrażenia na te-mat jego autora. Dlatego, mimo że w bułgarskim polisystemie w omawianym okresie nie było właściwie miejsca na duchowość, to właśnie ona zdaje się domi-nować lekturę nie tylko Biesów, lecz także całego „tekstu-Dostojewski”337.
333 E. Stanew, Wojna z aniołem, t. 1, s. 289.
334 Por. I. Dimitrowa, Opętany świat.
335 Zob. Ц.С. Даскалов, За романа, „Септември” 1962, кн. 2, s. 31; М. Николов, Проблеми и характери в „Иван Кондарев” [w:] idem, Избрани произведения, София 1968, т. 2, s. 43.
336 Ст. Каролев, Идеи, изображения, стил, София 1971, s. 436.
337 W trakcie pracy nad niniejszym tekstem, w Bułgarii, podczas rozmów z różnymi osobami czę-sto udawało mi się prowokować wypowiedzi na temat powieści Doczę-stojewskiego. Niezależnie od tytu-łów, najczęściej pojawiającym się przekonaniem było to, że utwory rosyjskiego pisarza mówią o Bogu.