Wybory parlamentarne z 19 września 1993 r. przyniosły rewolucję na scenie politycznej. Najwięcej mandatów zdobyło SLD (171), które utworzyło koalicję z PSL (132 mandaty). Opozycję stanowiły: UD (później Unia Wolności – UW, 74 mandaty), UP (41), KPN (22) i popierany przez prezydenta Wałęsę Bezpartyjny Blok Wspierania Reform (BBWR, 16 mandatów). Na partie te oddano łącznie 65% gło-sów; jedna trzecia wyborców pozostała bez reprezentacji w parlamencie. Taki wynik spowodowany był silnym rozdrobnieniem prawicy, której większość ugrupowań nie przekroczyło wymaganego progu wyborczego. Na czele powołanego 26 października 1993 r. pierwszego rządu koalicji stanął Waldemar Pawlak, złożył on dymisję 1 marca 1995 r. Zastąpił go Józef Oleksy (SLD), który podał się do dymisji
494 Piotr Grzelak, op cit , s. 90-91.
26 stycznia 1996 r. w wyniku wszczęcia przez prokuraturę wojskową, na wniosek szefa MSW Andrzeja Milczanowskiego, śledztwa w sprawie popełnienia przez premiera przestępstwa szpiegostwa na rzecz rosyjskiego wywiadu. Śledztwo zostało po kilku miesiącach umorzone. Oleksego zastąpił na stanowi-sku Prezesa Rady Ministrów Włodzimierz Cimoszewicz, który złożył dymisję w dniu 17 września 1997 r. 23 grudnia 1995 r. prezydentem został wywodzący się z SLD Aleksander Kwaśniewski.
4.1. Próba uchwalenia ustawy lustracyjnej w 1994 r.
22 kwietnia 1992 r. do laski marszałkowskiej wpłynął projekt ustawy lustracyjnej autorstwa KPN, iden-tyczny – jak zapewniali wnioskodawcy – z projektem złożonym w poprzedniej kadencji495. Jak zauważa Piotr Grzelak, klub ten nie mógł liczyć na uchwalenie ustawy, lecz dzięki tej inicjatywie pewne było, że
„kwestia lustracji ponownie stanie się przedmiotem obrad Sejmu”496. Na 25 posiedzeniu Sejmu 7 lipca 1994 r. posłowie zajęli się rozpatrzeniem aż ośmiu projektów ustaw, których wspólnym mianownikiem, jak stwierdził wicemarszałek Aleksander Małachowski, była „sprawa tajemnicy państwowej i zasad od-stępowania od tej tajemnicy”. Pięć z nich – projekty PSL, UP, KPN, UW i SLD – miało związek z lu-stracją, pozostałe dotyczyły ujawnienia informacji objętej tajemnicą państwową (w tym dotyczącej by-łych współpracowników SB) w procedurze sądowej. W wyniku głosowań do komisji skierowany został projekt SLD, a także rządowy projekt nowelizacji ustawy o ministrze spraw wewnętrznych. Pozostałe projekty głosami SLD i PSL odrzucono497.
4.1.1. Projekt ustawy weryfikacyjnej autorstwa SLD498
Projekt autorstwa SLD dotyczył weryfikacji osób, które obejmować miały stanowiska publiczne związa-ne z dostępem do tajemnicy państwowej. Nie miał on w intencji wnioskodawców „nic wspólzwiąza-nego z ideą lustracji” z projektu KPN, był bowiem zorientowany przyszłościowo499. Katalog podmiotów poddanych weryfikacji zawierał kierownicze stanowiska państwowe wymienione w ustawie z 1981 r., dyplomatów, a także wojewodów, dyrektorów w departamentach ministerstw, dyrektorów urzędów wojewódzkich – i ich zastępców. Weryfikacji na wniosek podmiotu powołującego, w oparciu o dane dostarczone przez niego i inne podmioty, dokonywała jedna z trzech komisji ds. kwalifikacji (przy Prezydencie, Prezydium Sejmu i Senatu albo Prezesie Rady Ministrów). Opinia komisji była niewiążąca i podlegała zaskarżeniu do Naczelnego Sądu Administracyjnego w trybie przewidzianym w k.p.a. Kryteria weryfikacji miały zarówno charakter obiektywny – obywatelstwo polskie, pełnia praw publicznych, stałe miejsce zamiesz-kania na terytorium RP, brak karalności za przestępstwa umyślne ściganez oskarżenia publicznego – jak i (częściowo lub zupełnie) ocenny – wywiązywanie się z obowiązków obywatelskich, nieskazitelna postawa moralna i patriotyczna, brak powiązań z organizacjami terrorystycznymi, wywiązywanie się ze zobowiązań finansowych wobec Skarbu Państwa i innych instytucji, a także brak działań, które mo-głyby powodować nacisk na osobę kandydata lub ograniczyć jego swobodę ocen. Ostatnie z kryteriów, a także nienaganna postawa moralna, mogły stanowić podstawę negatywnej weryfikacji agentów SB.
Projekt SLD mógł więc przybrać charakter lustracyjny500: w tym kształcie lustracja byłaby formą ogra-niczonego modelu wskazywania sprawców.
495 Poselski projekt ustawy lustracyjnej Druk nr 382, II kadencja Sejmu. Zob. Wypowiedź Krzysztofa Króla (KPN): „Projekt, który przedstawiliśmy Wysokiej Izbie, jest dokładnie tym samym projektem, który Konfederacja Polski Niepodległej złożyła w Sejmie poprzedniej kadencji”. Sprawozdanie stenograficzne z 25 posiedzenia Sejmu II kadencji, 07 07 1994
496 Piotr Grzelak, op cit , s. 90-91.
497 Sprawozdanie stenograficzne z 25 posiedzenia Sejmu II kadencji, 07 07 1994
498 Poselski projekt ustawy o warunkach wstępnych zajmowania niektórych stanowisk państwowych w Rzeczypospolitej Polskiej Druk nr 499, II kadencja Sejmu
499 Zob. wypowiedź Zbigniewa Siemiątkowskiego: Sprawozdanie stenograficzne z 25 posiedzenia Sejmu II kadencji, 07 07 1994 500 Zob. wypowiedź Aleksandra Małachowskiego: ibidem
4.1.2. Projekt ustawy lustracyjnej autorstwa KPN501
Celem projektu KPN miało być moralne potępienie konfidentów służb PRL-u i stworzenie „mechanizmu zakazu pełnienia funkcji” przez te osoby, a także uwolnienie od podejrzeń niesłusznie pomówionych502. Mimo zapewnień, projekt nie był kopią projektu złożonego przez klub w poprzedniej kadencji, propo-nowana lustracja opierała się bowiem strukturą procedowania na projekcie KL-D (punkt 3.2.3.). Expres-sis verbis wyrażono sankcję wobec prokuratorów i sędziów (utrata stanowiska). Informację o sankcji wobec pozostałych podmiotów zamieszczono w art. 1 ust. 3: „stwierdzenie faktów pracy lub współpracy (…) stanowi przeszkodę dla sprawowania stanowisk publicznych wyszczególnionych w ustawie”. Z po-wyższego wyłania się forma dająca się zaliczyć do modeli selektywnego karania; proponowany katalog lustrowanych był jednak dość szeroki i obejmował prócz najwyższych władz także radnych, nauczycieli (w tym akademickich) i wymiar sprawiedliwości (w tym ławników). O lustracyjnym charakterze pro-jektu świadczy fakt, iż kryterium negatywnej weryfikacji stanowiło bycie „świadomym i rzeczywistym funkcjonariuszem, pracownikiem lub jawnym albo tajnym współpracownikiem” m.in. UB, SB, MBP oraz służb, prokuratury i sądów wojskowych, działającym „na szkodę niepodległej Rzeczypospolitej Polskiej lub jej obywateli”. Projekt co do zasady wyłączał z lustracji wywiad i kontrwywiad. Ustawa wymieniała też dokumenty jakie mogą stanowić dowód pracy albo współpracy ze służbami reżimu503. Ustawa obowiązywać miała 10 lat.
4.1.3. Projekt ustawy o ujawnianiu dokumentów autorstwa PSL504
Projekt autorstwa PSL nawiązywał w sposób bezpośredni do wykonania przez ówczesnego szefa MSW Antoniego Macierewicza uchwały Sejmu z 28 maja 1992 r.. Osobom znajdującym się na liście przyzna-wał on prawo do zapoznania się z dokumentami będącymi podstawą umieszczenia ich w spisie oraz uzyskania tych dokumentów na potrzeby postępowania sądowego o stwierdzenie naruszenia dóbr osobistych. Celem ustawy było danie „faktycznej szansy obrony osobom pomówionym przez Ministra Spraw Wewnętrznych oraz w konsekwencji przez środki masowego przekazu”. Projekt nie miał charak-teru lustracji, lecz stanowił propozycję działania dążącego do naprawy wypaczonego uchwałą z 28 maja 1992 r. modelu rozliczeń z przeszłością. Zwiększając szansę obrony niesłusznie pomówionych, mógł on przyczynić się do zbliżenia się do modelu wskazywania rzeczywistych sprawców.
4.1.4. Projekt ustawy lustracyjnej autorstwa UW505
Projekt UW, będący pierwowzorem ustawy lustracyjnej z 1997 r., przewidywał wąską lustrację, obej-mującą Prezydenta, parlamentarzystów, osoby powoływane na stanowiska przez Prezydenta, premiera, Sejm lub łącznie Sejm i Senat – i kandydatów na te stanowiska. Zgodnie z projektem, osoby te zobo-wiązane były do złożenia oświadczenia o fakcie pracy lub świadomej współpracy z organami bezpie-czeństwa państwa. Oświadczenie zakwestionować mógł organ mianujący. Oświadczenia kandydatów do parlamentu i na urząd Prezydenta były jawne, toteż stosowny wniosek mógł złożyć każdy, kto po-wziął wiedzę o złożeniu nieprawdziwego oświadczenia. Wnioskodawca wpłacać miał wadium w wys. 10 mln. zł (obecnie: 1000 zł), zwracane w przypadku wniesienia przez prokuratora aktu oskarżenia bądź odmowy uchylenia immunitetu. W postępowaniu toczonym przy drzwiach zamkniętych orzekać miał w składzie 3 sędziów zawodowych warszawski sąd wojewódzki. Do postępowania i odwołania stosować
501 Druk nr 382, II kadencja Sejmu
502 Zob. wypowiedź Krzysztofa Króla: Sprawozdanie stenograficzne z 25 posiedzenia Sejmu II kadencji, 07 07 1994
503 Dowodem pracy mogły być m.in.: akt nominacji i umowa o pracę; dowodem współpracy – własnoręcznie podpisane: zobowiązanie do współpracy, dokumenty powstałe w wyniku wykonania zadania operacyjnego, przyjęcie gratyfikacji finansowej oraz zgoda na udostępnienie lokalu
kontaktowego/punktu korespondencyjnego. Dowodem nie były: dokumenty pozornych współpracowników, figurantów i obiektów obserwowanych oraz materiały powstałe wbrew prawu lub przepisom wewnętrznym.
504 Poselski projekt ustawy o udostępnieniu niektórych dokumentów stanowiących tajemnicę państwową Druk nr 464, II kadencja Sejmu
505 Poselski projekt ustawy o ujawnieniu współpracy osób pełniących niektóre funkcje publiczne z organami bezpieczeństwa państwa w latach 1944-1989 Druk nr 501, II kadencja Sejmu
miano przepisy k.p.k. Kłamstwo lustracyjne podlegać miało karze pozbawienia praw publicznych od lat 2 do 10. Zgodnie z projektem karać miano nie fakt współpracy, a fakt jej zatajenia – takie rozwiązanie świadczyło o przyjęciu modelu klaryfikacji historycznej. Proponowany model podobny był do modelu RPA, z tym że nie nagradzano tu prawdy ujawnionej w dobrowolnie złożonym oświadczeniu, lecz sto-sowano model karania kłamstwa w procesie klaryfikacyjnym, w którym złożenie takiego oświadczenia było obowiązkiem. Klaryfikacji historycznej służyć też miało prawo obywatela do informacji z MSW o dokumentach świadczących o jego współpracy z reżimem oraz prawo ich sprostowania w postępowaniu cywilnym. Celem projektu była rehabilitacja oskarżonych i zapobieżenie „grze teczkami”506.
4.1.5. Projekt ustawy lustracyjnej autorstwa UP507
Projekt UP przewidywał utworzenie Urzędu ds. Archiwum Służb Specjalnych, sprawującego nadzór nad aktami MBR, MSW, UB i SB, a dotyczącymi tajnych współpracowników508 tych służb. Nadzór nad Urzędem sprawowałaby Rada Nadzorcza, składająca się z 3 członków TS, 3 członków TK i 3 członków SN, wybieranych przez te organy; bieżącymi działaniami kierowałby wybierany przez Radę Dyrektor Generalny. Z wnioskiem o przedstawienie informacji o określonej osobie przez Urząd wystąpić mogli-by: Prezydent, premier, Marszałek Sejmu i Senatu (w stosunku do Rady Ministrów, dyplomatów, Prezesa NIK, NBP i członków KRRiT oraz centralnych organów administracji rządowej), szef MSW i UOP (w zakresie niezbędnych działań z ich pionu), komitety wyborcze w wyborach prezydenckich i parlamen-tarnych (w stosunku do ich własnych kandydatów), kluby poselskie i senatorskie (w stosunku do ich członków) oraz sąd i prokurator (w sprawie toczących się postępowań). Dyrektor Generalny miał prze-kazywać informacje, ale z mocy ustawy nie miał ich weryfikować. O udzieleniu informacji zawiadamia-no zainteresowanego, który mógł żądać jej sprostowania w trybie postępowania sprawdzającego. W tym wypadku prawomocne orzeczenie o zweryfikowanej współpracy (bądź jej braku) wydawałby Urząd.
Informacja stawałaby się jawna po upływie 7 dni od jej dostarczenia przez Dyrektora Generalnego, bądź też wraz z decyzją Rady. Projekt UP to przykład modelu wskazywania sprawców: mimo weryfikacji brak było sankcji za orzeczenie współpracy.
4.2. Ocena formy lustracji w pierwszej części II kadencji Sejmu
Wszystkie powyższe projekty, prócz propozycji SLD, zostały przez Sejm odrzucone. Projekt Sojuszu, opracowywany w komisjach, w ciągu kolejnych dwóch lat nie ujrzał światła dziennego. Żadna z po-wyższych propozycji nie wpłynęła więc na zmianę formy lustracji, która w pierwszej części II kadencji Sejmu przybrała formę modelu grubej kreski.
506 Zob. wypowiedź Jerzego Niemcewicza: Sprawozdanie stenograficzne z 25 posiedzenia Sejmu II kadencji, 07 07 1994
507 Poselski projekt ustawy o wyodrębnieniu, przechowywaniu oraz udostępnianiu materiałów dotyczących tajnych współpracowników Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa działających do roku 1990 Druk nr 515-A, II kadencja Sejmu
508 Przez to pojęcie projekt rozumiał także: informatorów, punkty korespondencyjne oraz kontakty poufne, służbowe, informacyjno-służbowe oraz operacyjne w Departamencie I MSW, z wyłączeniem osób współpracujących ze służbami kryminalnymi, finansowymi i gospodarczymi.