Kontrolnie zbadano kształtowanie się uzusu ortograficznego w przypadku grupy czć na większym materiale słownikowym, zawierającym w sumie 432 poświadczenia. Jako podstawę badań obrano leksem czcić. Materiał ekscerpowano z indeksów do Słownika polszczyzny XVI wieku i uzupełniano je danymi z wydanego tomu Słownika.
105 – pierwszy okres badawczy
1) średnia ogólnopolska
Z druków wydanych w pierwszym pięćdziesięcioleciu XVI wieku wynotowano łącznie 28 poświadczeń. W okresie tym pojawiły się cztery warianty grupy: czć, stanowiący dominantę i wykazujący najwyższy odsetek użyć, wynoszący 75% (21 przykładów), ćć, którego odsetek wynosi 14,3% (4 zapisy), tć – 7,1% (2 potwierdzenia) oraz tcz – 3,6%
(1poświadczenie). Postać czć przekroczyła więc w przypadku średniej ogólnopolskiej próg niepełnej normalizacji.
2) średnia krakowska
Z druków wydanych w Krakowie wyekscerpowano 20 przykładów. Wystąpiły tu trzy odmianki omawianej grupy spółgłoskowej: czć – 75% (15 poświadczeń), ćć – 20% (4 przykłady) oraz tć – 5% (1 zapis). Nie odnotowano przykładów z postacią tcz. Pozostałe różnice w stosunku do średniej ogólnopolskiej nie są znaczące, a dominanty w pełni się pokrywają.
Postać czć, podobnie jak w przypadku przeciętnej ogólnopolskiej, w drukach krakowskich przekroczyła próg niepełnej normalizacji.
Średnia krakowska nie odzwierciedla jednak w pełni uzusu ortograficznego panującego w poszczególnych drukarniach. Stan najbardziej zbliżony do przeciętnej regionalnej panuje w drukach wydanych przez Unglera. Występują tu bowiem wszystkie trzy warianty, z dominantą w postaci grupy czć, której udział procentowy wynosi 68,6% (11 poświadczeń: BielŻyw x6, FalZioł x1, OpecŻyw x4). Zapisy z grupą zasymilowaną ćć wynoszą 25% (4 przykłady: OpecŻyw x4), zaś w przypadku zbitki tć – 6,3% (1 potwierdzenie: MiechGlab x1).
W drukach pochodzących z oficyn H. Unglerowej (LudWieś x1, WróbŻołt x1) oraz Macieja Szarffenberga (RejRozpr x2) stosowano wyłącznie postać czć.
106
Wykr.35. Porównanie uzusu panującego w poszczególnych drukarniach ze średnią krakowską w zakresie stosowania pisowni grupy spółgłoskowej czć/ćć/tć
w leksemie czcić w pierwszej połowie XVI wieku (materiał słownikowy)
3) pozostałe regiony
W drukach królewieckich dominantę stanowią również zapisy z formą czć (75% – 6 poświadczeń). Ponadto pojawiły się tu pojedyncze zapisy ze zbitkami tć oraz tcz, których udział procentowy wynosi po 12,5%.
– drugi okres badawczy
1) średnia ogólnopolska
Łącznie, ze wszystkich druków wydanych w drugim okresie badawczym, wynotowano 404 poświadczenia leksemu czcić, w tym 358 z grupą spółgłoskową czć, co stanowi 88,6%, oraz 35 z postacią zasymilowaną grupy ćć (8,7%), 9 z tć (2,2%) i 2 z tcz (0,5%). W przypadku średniej ogólnopolskiej zapisy z grupą czć wykazują stopień niepełnej normalizacji.
2) średnia krakowska
Materiał krakowski obejmuje 244 poświadczenia leksemu czcić. Zapisy z zachowaną grupą czć stanowią tu dominantę wynoszącą 88,9% (214 potwierdzeń), przykłady z asymilacją ćć – 8,2%, zaś z formą zdysymilowaną tć – 2,9% (7 potwierdzeń). Średnia krakowska zatem w niewielkim stopniu odbiega od ogólnopolskiej, choć nie odnotowano
107
jednak tu przykładów z postacią tcz. Wariant czć również wykazuje stopień niepełnej normalizacji.
Analizując natomiast sposób przedstawiania w piśmie badanej grupy, można odnieść wrażenie, że było to nieco problematyczne. Jedynie w drukach pochodzących z oficyn Piotrkowczyka (GrabowSet x6, LatHar x12, SkarKaz x12, SkarKazSej x20, VotSzl x1, WujNT x39), Mikołaja Szarffenbergera (HistRzym x3, KuczbKat x6, WujJud x11) oraz w drukach krakowskich o nieustalonym wydawcy (GórnRozm x1, KlonŻal x1) stosowano konsekwentnie postać czć. W przypadku druków pochodzących z pozostałych siedmiu oficyn stosowano dwie (6 oficyn) bądź trzy postaci grupy (1 oficyna). W drukach wydanych przez Jana Januszowskiego (czć x16: GosłCast x3, GórnTroas x1, KochFr x1, KochPieś x1, KochPs x3, PudłFr x3, SarnStat x4, SiebRozmyśl x1; ćć x1: KochFr), Rodeckiego (czć x23: CzechEp x4, CzechRozm x7, NiemObr x12; ćć x4: CzechRozm x4), M. Siebeneichera (czć x6:
BielKron x3, GliczKsiąż x3; ćć x2: BielKron x2), M. Wirzbięty (czć x39: GórnDworz x9, HistLan x2, KlonKr x2, LubPs x1, PaprPan x1, Phil x1, RejAp x5, RejPos x10, RejWiz x3, RejZwierc x4, RejZwierz x1; ćć x4: LubPs x2, RejZwierc x2) oraz S. Szarffenbergera, u którego pojawiły się trzy warianty (czć x14: BierEz x14; ćć x1: KarnNap, tć x1: KarnNap) dominantę stanowi postać czć. W tekstach pochodzących z oficyny Łazarza Andrysowica (czć x3: KromRozm II x1, OrzList x1, OrzRozm x1; tć x6: GroicPorzRej x1, KromRozm I x2, KromRozm II x3) dominantę uzyskaną na podstawie średniej stanowią postaci z grupą tć. W przypadku druków wydanych przez Dziedziców Marka Szarffenberga przeważają zapisy z asymilacją (czć x4: Leop x4; ćć x8: Leop x8).
Można zatem stwierdzić, iż w tekstach z dwóch drukarni (Piotrkowczyka i Mik.
Szarffenbergera) oraz w drukach o nieustalonym wydawcy postać czć wykazuje stopień pełnej normalizacji, w przypadku druków z pięciu oficyn (Dru. Łazarzowej Jana Januszowskiego, Rodeckiego, M. Siebeneichera, S. Szarffenbergera oraz M. Wirzbięty) – forma z asymilacją osiągnęła stopień normalizacji niepełnej. Druki Andrysowica wykazują stopień normalizacji wstępnej w zakresie stosowania wariantu tć, zaś druki Dziedziców Marka Szarffenbergera osiągają ten sam pułap w przypadku postaci zasymilowanej ćć.
108
Wykr.36. Porównanie uzusu panującego w poszczególnych drukarniach ze średnią krakowską w zakresie stosowania pisowni grupy spółgłoskowej czć/ćć/tć w leksemie czcić w drugiej połowie XVI wieku (materiał słownikowy)
109 3) pozostałe regiony
Druki kresowe, wielkopolskie oraz toruńskie wykazują stopień pełnej normalizacji w zakresie stosowania grupy czć w leksemie czcić. W przypadku tekstów z Poznania i Torunia postać ta stanowi stuprocentową dominantę, w drukach kresowych natomiast pojawiają się jeszcze przykłady z grupą tcz, stanwiące 2,1%. W drukach wydanych w Królewcu przykłady z grupą czć osiągnęły pułap normalizacji niepełnej. Największe rozchwianie można zauważyć w przypadku druków wydanych poza głównymi regionami.
Wykr.37. Porównanie średniej krakowskiej ze średnimi z innych regionów w zakresie stosowania pisowni grupy czć/ćć/tć w leksemie czcić w drugiej połowie XVI wieku (materiał słownikowy)
– ujęcie diachroniczne – materiał słownikowy
1) średnia ogólnopolska
W ciągu szesnastego stulecia, pomimo ogólnej tendencji wzrostowej w przypadku stosowania postaci czć w leksemie czcić, można zauważyć wahania. W pierwszym podokresie badawczym (lata 1501-1525) zapisy z formą czć stanowią 50%, zaś drugim konkurencyjnym wariantem jest ćć. W drugim ćwierćwieczu można zaobserwować nasilenie się tendencji do utrzymywania grupy czć – do 85%. Ponadto w o2 pojawiły się również tć, wykazujące dziesięcioprocentowy udział oraz tcz – 5%. W podokresie trzecim, obejmującym lata 1551-1575 nastąpiło osłabienie tendencji do utrzymywania formy czć, wzrosła zaś tendencja do stosowania zapisów z asymilacją pod względem miejsca artykulacji w jej obrębie – do 20,5%.
Ponadto w okresie tym odnotowano spadek odsetka poświadczeń z grupą tć – do 5,1%. W ostatnim ćwierćwieczu następuje ponowny wzrost odsetka poświadczeń z czć – do 97,6% i
110
tym samym spadek udziału procentowego pozostałych wariantów: ćć – do 1,2%, tć – do 0,4%, tcz – do 0,8%. Formy ćć, tć, tcz miały zatem charakter wyraźnie regresywny i nie utrzymały się w systemie275.
Wykr.38. Stosowanie wariantów czć/ćć/tć w leksemie czcić – ujęcie diachroniczne, średnia ogólnopolska (materiał słownikowy)
2) średnia krakowska
Średnia krakowska w znacznym stopniu pokrywa się z ogólnopolską. Nie pojawił się tu jednak wariant tcz, a wahania dominanty są nieco wyraźniejsze. W przypadku pierwszego okresu odnotowano pięćdziesięcioprocentowy udział form z czć i asymilacją – ćć. W drugim ćwierćwieczu nasiliła się tendencja do utrzymywania postaci etymologicznej grupy czć i zapisy z tą formą wykazują 91,7% odsetek użyć. Ponadto w o2 pojawiły się zapisy z tć, które stanowią 8,3%. W o3 następuje wyraźne osłabienie dominanty – do 76%, nasiliła się natomiast tendencja do stosowania zapisów ze zasymilowaną postacią grupy ćć. Przykłady takie stanowią 18%w latach 1551-1575. Ponadto w tym okresie odnotowano zapisy z grupa tć (6%). W ostatnim ćwierćwieczu następuje ponowny wzrost udziału procentowego zapisów z postacią czć i spadek użyć pozostałych wariantów: ćć – do 1,4%, tć – do 0,7%.
275 Por. W. Książek-Bryłowa, ibidem.
111
Wykr.39. Stosowanie wariantów czć/ćć/tć w leksemie czcić – ujęcie diachroniczne, średnia krakowska (materiał słownikowy)
– materiał własny a materiał słownikowy – porównanie wyników analiz
Porównując wyniki analiz dotyczących sposobu zapisu grupy czć w leksemie czcić na przykładzie niewielkiego materiału własnego oraz obszernego słownikowego, ograniczonego do druków krakowskich, można zauważyć, iż w przypadku pierwszego okresu badawczego wyniki są zbieżne. Różnica w przypadku dominanty wynosi zaledwie 5%. Ponadto materiał słownikowy pozwolił uchwycić zapisy o charakterze epizodycznym, w tym przykłady z dysymilacją. W drugim okresie badawczym oba typy materiałów wskazują na tę samą dominantę, choć różny jest jej udział procentowy. Ponadto, podobnie jak w O1, materiał słownikowy umożliwił ogląd i analizę frekwencji form rzadszych.
Rodzaj materiału Grupa O1 O2
mat. własny czć 80,0% 100%
ćc 20%
mat. słownikowy
czć 75% 88,9%
ćć 20% 8,2%
tć 5% 2,9%
Tab.13. Porównanie wyników analiz obu typów materiału na podstawie średnich krakowskich (leksem czcić)
112