Materiały i metody Osoby badane

W projekcie wzięło udział 30 osób w wieku od 65 do 87 lat (M =70,33 , SD = 5,026).

Uczestnikami byli słuchacze Uniwersytetu Trzeciego Wieku UMK w Toruniu (kobiety i mężczyźni).

Do kryteriów włączających należały: wiek (powyżej 65 roku życia), brak poważnych problemów ze wzrokiem (lub wzrok skorygowany do normalnego), ogólny dobry stan zdrowia, zamieszkanie na terenie Torunia.

Zadania standardowe

W badaniach wykorzystano zadania komputerowe z baterii testów CANTAB (The Cambridge Neuropsychological Test Automated Battery, CANTAB eclipse version 5.0) (www.cambridgecognition.com), które posłużyły do przegzaminowania pamięci wzrokowej.

Operacyjna pamięć wzrokowa była oceniana z wykorzystaniem testu SWM (ang. Spatial Working Memory). Na ekranie komputera wyświetlane były kwadraty, w których umieszczany był znacznik. Zadaniem badanego było przeszukiwanie pola w celu odnalezienia znacznika (dotykanie kwadratów palcem), zapamiętanie skąd był wyciągany (znacznik chowany był w każdym kwadracie tylko jeden raz) i uwzględnienie tego w trakcie kontynuowania wykonywania testu (wyjęcie wszystkich znaczników).

Pojemność pamięci wzrokowej była testowana z wykorzystaniem zadania SSP (ang. Spatial Span). Na ekranie komputera wyświetlane były kwadraty, które zmieniały swój kolor, jeden po drugim. Zadaniem badanego było zapamiętanie kolejności zmiany koloru kwadratów i następne jej odtworzenie poprzez dotknięcie pudełek.

Do zbadania wzrokowej pamięci rozpoznawczej wykorzystane zostało zadanie SRM (ang.

Spatial Recognition Memory). W różnych miejscach ekranu komputera wyświetlanych było kolejno 5 kwadratów o określonej lokalizacji, następnie badanemu przedstawiono pary złożone z kwadratu umieszczonego w lokalizacji uprzednio zaprezentowanej i dodatkowego kwadratu położonego w nowym miejscu. Zadaniem badanego było wskazanie kwadratu, którego lokalizacja była prezentowana na ekranie na etapie wyświetlania 5 obiektów.

Zadania niestandardowe i ankieta

W badaniach wykorzystane zostały również zadania o charakterze ekologicznym, które posłużyły do oceny pamięci wzrokowej i słuchowej.

Pierwszym z zadań, które zostało wybrane do oceny pamięci wzrokowej było zadanie Matryca. Uczestnikom zaprezentowano 10 przedmiotów, które ułożone zostały na szarej karcie papieru o wymiarach 60x100 centymetrów. Badani byli proszeni o zapamiętanie lokalizacji przedmiotów na karcie (takie samo ułożenie dla każdego badanego) a czas przeznaczony na zapamiętanie wynosił około 20 sekund. Po tym etapie badacz umieszczał wszystkie przedmioty na środku kartki (badany był odwrócony) a zadaniem uczestników było odtworzenie układu, który zaprezentowany został jako wyjściowy (Stepankova 2004).

Kolejne dwa zadania testowały pamięć dotyczącą lokalizacji obiektów, które związane są z kulturą i historią Torunia. W teście 7 zdjęć badanym zaprezentowana została seria 7 obrazków a zadaniem było uszeregowanie ich w kolejności w jakiej miejsca te byłyby oglądane w trakcie przejścia przez zdefiniowaną trasę (droga ustalona przez badacza, taka sama dla każdego badanego).

W teście 8 zdjęć badanym prezentowane były zestawy 8 obrazków a zadaniem był wybór 4 spośród nich, które uczestnicy mogliby oglądać na zdefiniowanej trasie (identycznej jak w teście 7 zdjęć), dodatkowe 4 zdjęcia przedstawiały obiekty, które zaczerpnięte zostały z innych dzielnic Torunia i odgrywały rolę dystraktorów (Rosenbaum 2000).

Do oceny pamięci słuchowej wykorzystane zostało zadanie Pokój, specjalnie zaprojektowane do niniejszych badań. Uczestnikom przedstawiony został opis pomieszczenia, w którym znajdowało się 20 obiektów. Opis czytany był jeden raz. Badanym została zadana następnie seria pytań dotycząca umiejscowienia obiektów w pokoju.

W celu zebrania danych dotyczących rezerwy poznawczej skonstruowana została ankieta, w której uwzględniono pytania dotyczące: wieku (w latach), wykształcenia (poziom wykształcenia:

podstawowe, zawodowe, średnie, policealne, wyższe), stylu spędzania czasu wolnego (wybór aktywności z listy, które przyporządkowane zostały do kategorii: a) styl produkcyjno- rekreacyjny np. oglądanie telewizora, słuchanie muzyki, uprawianie ogródka, wykonywanie prac domowych, b) styl poznawczy np. czytanie książek, gazet, granie w gry, rozwiązywanie krzyżówek, zagadek), siły kontaktów społecznych (liczba osób, z którymi badany utrzymuje regularny kontakt).

Przebieg badania

Wszystkie badania zostały przeprowadzone w Interdyscyplinarnym Centrum Nowoczesnych Technologii UMK w Toruniu. Wszystkie pomiary poprowadzone zostały na jednym spotkaniu, którego długość wyniosła około dwie godziny. Przed przystąpieniem do wykonywania zadań badani zostali zapoznani z Informacją na temat badania, następnie podpisywana była Świadoma zgoda na badanie. Każdy badany wykonywał zadania w indywidualnej, ustalonej w drodze losowania kolejności. Pomiędzy badaniami wprowadzane były krótkie przerwy.

3. Wyniki

Biorąc pod uwagę informacje uzyskane za pomocą ankiety badani zostali przydzieleni do następujących grup: 1) wiek: grupa osób młodszych (65-70 lat) i starszych (>70 lat); 2) wykształcenie:

niższe (zawodowe, średnie, policealne) i wyższe (ukończone studia wyższe); 3) siła więzi

społecznych: niższa i wyższa (szacowane na podstawie deklarowanej liczby regularnych kontaktów społecznych); 4) styl spędzania czasu wolnego: rekrecyjno- produkcyjny i poznawczy (szacowany na podstawie aktywności podejmowanych w czasie wolnym).

Uzyskane rezultaty pokazały, że wybrane z czynników, które wedle literatury mogą kształtować rezerwę poznawczą miały związek z różnicami w radzeniu sobie z zadaniami poznawczymi.

W przypadku wieku wykazano różnice w wykonywaniu zadania SWM testującego pamięć operacyjną. Osoby młodsze popełniły w nim mniej błędów (M = 11,56 , SD = 6,330) w porównaniu z osobami starszymi (M = 36,92, SD = 45,283, U = 45,5, p = 0,006).

Podobnie w przypadku siły więzi społecznych zaobserwowano różnice w wykonywaniu zadania SWM. Osoby o silniejszych więziach społecznych popełniły więcej błędów (M = 33,07, SD

= 44,257) w porównaniu z osobami o słabszych więziach społecznych (M = 13,56, SD = 10,347, U = 57, p = 0,027).

Biorąc pod uwagę wykształcenie, osoby o wyższym jego poziomie uzyskiwały w zadaniu 7 (M = 5,92, SD = 1,256) i 8 zdjęć (M = 15,80, SD =0,632) wyższe wyniki w porównaniu z osobami o niższym poziomie wykształcenia (M = 4,47, SD = 2,095, U = 65, p = 0,048; M =15,18, SD=1,131, U= 55, p=0,071).

W przypadku stylu spędzania czasu wolnego zaobserwowano różnice w wykonywaniu zadań Matryca i Pokój. Osoby, które w rekreacyjny bądź produkcyjny sposób spędzają czas wolny uzyskały w zadaniu Pokój mniej punktów (M = 11,43, SD = 4,363) niż osoby preferujące poznawczy styl (M

= 14,50, SD = 2,534, U = 57, p = 0,058). Podobne rezultaty wykazano w zadaniu Matryca, w którym osoby, spędzające czas wolny w sposób poznawczy popełniły mniejszy błąd (M = 154, SD = 66,472) w porównaniu z osobami, które charakteryzuje rekreacyjny, bądź produkcyjny sposób spędzania czasu wolnego (M = 232,19, SD = 77,349, U = 35, p = 0,007).

4. Dyskusja i wnioski

Zgodnie z oczekiwaniami w badaniu własnym wykazano związek między funkcjonowaniem pamięci testowanej z wykorzystaniem narzędzi komputerowych i ekologicznych a wybranymi czynnikami budującymi rezerwę poznawczą.

W szczególności w badaniach wykazano, że osoby starsze popełniły w zadaniu oceniającym wzrokową pamięć operacyjną (SWM) więcej błędów w porównaniu z osobami młodszymi. Wynik taki zyskuje potwierdzenie w literaturze, w której dokumentuje się pogorszenie funkcjonowania pamięci operacyjnej u osób starszych, co może wynikać ze spadku tempa przetwarzania informacji (Anderson i Craik 2000), redukcji zasobów poznawczych (Craik i McDowd 1987) lub z problemów w procesach hamowania nieistotnych informacji (Connelly i in. 1991).

W przypadku wykształcenia w literaturze wykazuje się silny związek między wyższym jego poziomem a wynikami uzyskiwanymi w testach neuropsychologicznych (Le Carret 2005).

W badaniach własnych omawiany typ różnic widoczny był jedynie| w zadaniach dotyczących pamięci prezentowanych obiektów związanych z kulturą i historią miasta, w którym mieszkały osoby badane a nie w zadaniach komputerowych. Uzyskany wynik można zatem próbować tłumaczyć raczej poprzez indywidualne doświadczenia jednostki a wyższe wykształcenie może się wiązać z większą świadomością dotyczącą oferty kulturowej miasta.

Kolejnym z czynników, którego związek z funkcjonowaniem pamięci wykazano jest styl spędzania czasu wolnego. Badani, którzy zadeklarowali, że spędzają w sposób aktywny poznawczo czas wolny, w tym rozwiązują krzyżówki, grają w gry planszowe czy karty poradzili sobie w zadaniach Pokój i Matryca lepiej w porównaniu z osobami, które preferują rekreacyjny i produkcyjny styl spędzania czasu (spanie, praca w ogródku). Uzyskane rezultaty stanowią potwierdzenie dla wyników raportowanych przez innych badaczy, w których dokumentowana jest zależność między treningiem w postaci codziennych aktywności mających wspierać funkcjonowanie poznawcze a podtrzymywaniem dobrej kondycji poznawczej (Wilsona 2002).

W badaniach własnych testowano również związek między siłą relacji społecznych z funkcjonowaniem poznawczym. Podejście takie oparte zostało na wynikach badań, które pokazały, że posiadanie szerokiego grona znajomych i regularnych kontaktów z nimi może być związane

z zachowaniem lepszej kondycji poznawczej (Bennett i in. 2006). Posiadanie dobrych relacji z innymi może wymagać angażu poznawczych, psychicznych i społecznych kompetencji. Uzyskane wyniki pokazały jednak odwrotne zależności i to osoby, które deklarowały, że posiadają mniejsze grono znajomych lepiej poradziły sobie w zadaniu testującym operacyjną pamięć wzrokową (SWM).

Sposób oceny relacji więzi społecznych w badaniach własnych został jednak oparty przede wszystkim na liczbie bliskich osób, z którymi badani utrzymują kontakt, być może czynnikiem, który powinien zostać wzięty pod uwagę powinna być jednak analiza jakościowa deklarowanych relacji.