• Nie Znaleziono Wyników

Wady wymowy – dyslalia

W dokumencie MN www.mlodzinaukowcy.com Poznań (Stron 42-46)

Zajęcia logopedyczne – jako jedna z form zajęć organizowanych przez szkołę dla dzieci i młodzieży

4. Wady wymowy – dyslalia

“Wady wymowy to jedne z najczęściej spotykanych zaburzeń mowy. Występują one w przypadku nieprawidłowej budowy i funkcjonowania narządów mowy, w opóźnieniach rozwoju mowy, w afazji, w mózgowych porażeniach dziecięcych, w upośledzeniach umysłowych, w przypadkach uszkodzeniach słuchu. Jeśli mamy do czynienia z uszkodzeniem obwodowym narządów mowy, to nieprawidłowa artykulacja może być tego jedynym skutkiem (bywa nazywana dysglosją), natomiast inne uszkodzenia, szczególnie centralnego układu nerwowego, powodują często również nieprawidłowości w funkcjonowaniu całego systemu językowego, którego jednym z podsystemów jest podsystem fonologiczny” (Sołtys - Chmielowicz 1997).

Jedną z najczęściej spotykanych w praktyce logopedycznej wad artykulacyjnych jest dyslalia. Terminem tym określa się “(…) nieprawidłowość w realizacji jednej głoski, kilku głosek a nawet wszystkich lub niemal wszystkich od razu, tzw. bełkot. Zachowane są rytm, melodia i akcent, ale mowa jest zatarta, mało zrozumiała lub zupełnie niezrozumiała. W obrębie dyslalii wyróżniamy wszelkiego rodzaju seplenienia, reranie, nieprawidłową wymowę głosek k, g, mowę bezdźwięczną i inne odchylenia od normalnej artykulacji” (Demelowa 1979).

Biorąc pod uwagę zaburzenia artykulacyjne o rożnej etiologii wyróżnić można dyslalię rozwojową, mechaniczną (organiczną), centralną (ośrodkową, funkcjonalną, sensoryczną, motoryczną), sprzężoną, środowiskową. Dyslalia rozwojowa “(…) jest jednym objawem zakłóceń rozwoju psychomotorycznego; to zjawisko, którego przyczyny najczęściej są przypuszczalne lub nieznane. Często wiąże się je z dziedziczeniem predyspozycji do wystąpienia zaburzeń mowy (podobnie jak w przypadku jąkania i opóźnionego rozwoju mowy) oraz z opóźnionym dojrzewaniem układu nerwowego tj. z opóźnieniem rozwoju.

Dyslalia mechaniczna, organiczna – najczęściej jest jednym objawem zaburzeń rozwoju psychomotorycznego, objawem zaburzeń wynikających z uszkodzeń (defektów strukturalnych) zlokalizowanych na obwodzie (na najniższym piętrze mechanizmów mowy) tj. w obrębie aparatu artykulacyjnego lub receptora słuchu. (…) Dyslalia centralna - trudności z artykulacją głosek nie są izolowanym objawem, lecz jednym z wielu objawów zaburzeń mowy, spowodowanych uszkodzeniami OUN.

Sprzężona - (…) są bezpośrednim skutkiem takich zaburzeń jak: głuchota, upośledzenie umysłowe, autyzm itp. (…) Środowiskowa - jest bezpośrednim następstwem działania czynnika społecznego (brak świadomego stymulowania procesem rozwoju mowy, brak lub nieodpowiednie wzorce itp.) (Jastrzębowska 1998).

Jednym z rodzajów dyslalii – jest sygmatyzm. Zanim o nim, pokrótce – zaprezentowano charakterystykę spółgłosek z trzech szeregów.

Szereg syczący składa się z następujących głosek:

- Głoska s kwalifikowana jest do spółgłosek bezdźwięcznych, ustnych, płaskich, szczelinowych, przedniojęzykowo - zębowych i trwałych.

- Głoska c, jest bezdźwięczna, ustna, płaska, zwarto – szczelinowa, przedniojęzykowo - zębowa i chwilowa.

- Głoska z, jest głoską dźwięczną, ustną, płaską, szczelinową, przedniojęzykowo - zębową, trwałą.

- Głoska dz należy do głosek z grupy dźwięcznych, ustnych, płaskich, zwarto – szczelinowych, przedniojęzykowo - zębowych, chwilowych.

Szereg szumiący:

- Głoska sz: bezdźwięczna, ustna, płaska, szczelinowa, przedniojęzykowo - dziąsłowa, trwała.

- Głoska cz: bezdźwięczna, ustna, płaska, zwarto – szczelinowa, przedniojęzykowo - dziąsłowa, chwilowa.

- Głoska ż: dźwięczna, ustna, płaska, szczelinowa, przedniojęzykowo - dziąsłowa, trwała.

- Głoska dż: dźwięczna, ustna, płaska, zwarto – szczelinowa, przedniojęzykowo - dziąsłowa, chwilowa.

Szereg ciszący, to głoski:

- Głoska ś: bezdźwięczna, ustna, przednia, szczelinowa, prepalatalna, trwała.

- Głoska ć: bezdźwięczna, ustna, przednia, zwarto – szczelinowa, prepalatalna, chwilowa.

- Głoska ź: dźwięczna, ustna, przednia, szczelinowa, prepalatalna, trwała.

- Głoska dź: dźwięczna, ustna, przednia, zwarto – szczelinowa, prepalatalna, chwilowa (Lorens i in.

2017).

Seplenienie międzyzębowe (sygmatyzm międzyzębowy) polega na zniekształconej wymowie głosek zębowych, takich jak: s, c, z, dz; dziąsłowych: sz, cz, ż, dż oraz palatalnych: ś, ć, ź, dź (Ostapiuk 2002). Jak podaje Sołtys - Chmielowicz (2008), spowodowane jest zmianą miejsca artykulacji, które polega na wysuwaniu języka pomiędzy przednie siekacze, między wargi lub prawo

– lub lewostronnie między zęby trzonowe.

W następstwie powietrze rozprasza się po powierzchni spłaszczonego języka przy opuszczonej żuchwie, co z kolei powoduje brak zbliżenia żuchwy do górnych zębów - brak dentalizacji.

W literaturze wyróżnia się również następującą klasyfikację:

- “(…) Seplenienie wargowo - zębowe - (…) polega na tworzeniu się szczeliny pomiędzy dolną wargą i krawędzią górnych siekaczy. Układ podobny jak przy wymowie głoski f.

- Seplenienie przyzębowe - powstaje przy płaskim ułożeniu przodu języka. Wzdłuż języka nie tworzy się rowek. Powietrze przechodzi szerokim strumieniem. Brzmienie głosek przytępione.

Prócz tego wymienia się jeszcze seplenienie nosowe, krtaniowe, świszczące (Demelowa 1979).

Kolejną wadą artykulacyjną jest reranie (rotacyzm), czyli nieprawidłowe wypowiadanie głoski r. Głoska r jest głoską dźwięczną, ustną, płaską, drżącą, przedniojęzykowo - dziąsłową, trwającą w czasie (por. Lorens, Karwowska, Więcek - Poborczyk 2017). Pojawia się stosunkowo późno, bo około 4-5 roku życia, niekiedy dopiero w szkole, przy czym droga jej naturalnego pojawienia się przybiera trzy formy: r = zero (brak), r =j, r = l.

Rotacyzm pojawia się w sytuacji, kiedy dziecko nie tylko opuszcza głoske r, ale i zastępuje przez inne np. j, l lub głoskę rl, która wymawiana może być w sposób obcy polskiej fonetyce. Można wyróżnić:

- “R języczkowe (artykulacja polega na wibracji języczka przy uniesionym podniebieniu miękkim;

język pozostaje bierny).

- R policzkowe, czyli boczne (dra jeden policzek pod wpływem strumienia powietrza skierowanego w bok).

- R wargowe (drgają obie wargi lub jedna warga).

- R międzyzębowe (przy artykulacji czubek języka jest wysunięty między zęby).

- R podniebienne (następuje zbliżenie podniebienia miękkiego do tylnej części języka).

- R gardłowe (nasada języka zbliża się do tylnej ściany gardła).

- R bywa także zastępowane przez zredukowany dźwięk samogłoskowy pośredni między y – e”

(Demelowa 1979).

W literaturze przedmiotu, wyróżniono następujące typy niewłaściwości wymowy głoski r:

- “substytucja (pararotacym) - polega na zastępowaniu głoski r innymi głoskami, które wymawiane są prawidłowo.

- (…) elizja (mogirotacyzm) - przejawia się opuszczeniem głoski r w wyrazie.

- (…) deformacja (rotacyzm właściwy) - jest już stanem patologicznym, gdyż próbując artykułować głoskę r, uzyskuje się dźwięk, którego nie ma w polskim systemie fonologicznym” (Biłas - Pleszak 2013).

“Do wad artykulacji, które polegają na nieprawidłowej pracy języka trzeba też zaliczyć wadliwą wymowę k – g. Głoski te wymieniane są jak t –d, opuszczane lub artykułowane ze zwarciem krtaniowym, co przypomina chrząknięcie” (Demelowa 1979).

Głoska g jest spółgłoską dźwięczną, ustna, tylną, zwarto - wybuchową, welarną i chwilową (Lorens i in. 2017).

Głoska k jest spółgłoską bezdźwięczną, ustna, tylną, zwarto - wybuchową, welarną i chwilową (Lorens i in. 2017).

W literaturze przedmiotu wyróżniono trzy formy nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych (takich jak: k, g) i ich miękkich odpowiedników (k’, g’):

- “(…) kappacyzm właściwy (i gammacyzm właściwy) - deformacja tych głosek jest wynikiem zwarcia krtaniowego, w rezultacie, którego powstają brzmienia zbliżone do k, g, k’, g’;

- Parakappacyzm (i paragammacyzm) - zamiana zwartych welarnych k, g, k’, g’ na zwarte zębowe:

t, d, t’, d’ lub h. Zjawisko to występuje jako etap przejściowy w procesie kształtowania i rozwoju mowy dziecka, lecz przedłużając się do 5 – 6 roku życia uznawane jest za patologię (analogicznie – paragammacyzm);

- Mogikappacyzm (mogigammacyzm) - opuszczanie głosek tylnojęzykowych zwartych; realizacja w postaci tak zwanego zera fonetycznego (J. T. Kania, 1982)” (Jastrzębowska 1998).

Przyczyny kappacyzmu jak i gammacyzmu upatrywać można w niskiej sprawności ruchowej języka lub złej pracy języka - zwłaszcza jego tylnej części (Jastrzębowska 1998).

Wymowa bezdźwięczna to zaburzenie w realizacji dźwięczności, które polega na niewymawianiu głosek dźwięcznych (wyjątek stanowią samogłoski oraz spółgłoski sonorne) oraz

zastępowaniu ich odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub myleniu obu szeregów ” (Gruba 2012).

“Mowa bezdźwięczna występuje przeważnie w postaci:

- Paralalii (substytucji dźwięku) - zamiast spółgłosek dźwięcznych wymawiane są odpowiednie bezdźwięczne,

- Mogilalii (elizji dźwięku) - opuszczanie odpowiednich głosek dźwięcznych,

- Deformacji - spółgłoski dźwięczne realizowane są w postaci głosek półdźwięcznych - z dźwięczną fazą początkową i bezdźwięczną końcową (bądź odwrotnie). Głoski półdźwięczne pojawiają się w toku terapii” (Jastrzębowska 1998; Kania 1982).

“Podczas wymawiania głosek dźwięcznych wiązadła głosowe zbliżają się do siebie w linii środkowej (pozycja fonacyjna). Natomiast przy wypowiadaniu głosek bezdźwięcznych są oddalone od siebie (pozycja oddechowa) i nie drgają. Brak różnicowania głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych może mieć zatem swoje źródło nie tylko w zburzeniach analizy słuchowej, lecz także w zakłóceniu precyzyjnej koordynacji mięśni przewodzących wiązadła głosowe, napinających je i warunkujących ich drgania” (Demelowa 1979).

5. Wnioski

Niewątpliwie szkoła odgrywa kluczową rolę w kwestii kształtowania mowy dzieci i młodzieży. Prawidłowej wymowy uczniowie nauczani są nie tylko na zajęciach dydaktycznych, ale i podczas prowadzenia przez specjalistów i nauczycieli zajęć o charakterze terapeutycznym. Z uwagi na występowanie nieprawidłowości artykulacyjnych u dzieci i młodzieży, ważne jest, aby podejmowane były działania terapeutyczne jak najwcześniej, dlatego szkoła została zobligowana przez przepisy prawa do organizacji tego typu zajęć. Jak wynika z własnego doświadczenia, jednym z najczęściej spotykanych u uczniów wad wymowy jest opisana wyżej dyslalia. Dzieci wymagają zatem oddziaływań terapeutycznych zgodnych z zaprezentowanymi standardami pracy logopedycznej.

6. Literatura

Biłas Pleszak E (2013) Studium Przypadku dziecka w wieku przedszkolnym ze zdiagnozowanym rotacyzmem właściwym: W świecie logopedii Tom 2: 79-80.

Czaplewska E, Milczewski S (2012) Diagnoza logopedyczna. Podręcznik akademicki: 7.

Demelowa G (1979) Elementy logopedii: 40 - 45.

Grabias S (2015) Postępowanie logopedyczne. Standardy terapii: Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego. Podręcznik akademicki: 15-16.

Gruba J (2012) Ocena słuchu fonemowego u dzieci w wieku przedszkolnym: 38.

Grudziąż - Sękowska J (2008) Współzależność wad wymowy i wad zgryzu – badanie własne w grupie dzieci 7-8 letnich. Logopedia 1(6): 7.

Jastrzębowska G (1998) Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej: 27-28, 272, 292, 291.

Lorens G, Karowska A, Więcek - Poborczyk I (2017) GORA Gesty Obrazujące Ruchy Artykulatorów: 105, 114, 113, 97-110.

Michalak - Widera I, Moćko N (2013) Profilaktyka logopedyczna elementem skutecznej diagnozy małego pacjenta: Profilaktyka logopedyczna w praktyce edukacyjnej Tom 2: 141.

Ostapiuk B (2002) Dziecięca artykulacja czy wada wymowy – między fizjologią a patologią: Logopedia T. 31:111.

Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r.

w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej

w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. poz. 1591, z 2018 r. poz. 1647 oraz z 2019 r. poz. 323) ogłoszonego dnia 25 sierpnia 2017 r. a obowiązującego od dnia 1 września 2017 r.

Sołtys - Chmielowicz A (1998) Klasyfikacje wad wymowy (dyslalii). Audiofonologia Tom X: 111-112.

Sołtys-Chmielowicz A (2002) Wady wymowy i ich korygowanie: Logopedia t. 31: 99.

W dokumencie MN www.mlodzinaukowcy.com Poznań (Stron 42-46)