Metodologia badań pedagogicznych jest nauką o zasadach i sposobach postępowania badawczego zalecanych i stosowanych w pedagogice. Przez zasady, normy i reguły takiego postępowania, rozumie się pewne najogólniejsze dyrektywy, mające na celu ułatwienie w miarę skutecznego przeprowadzania badań. Natomiast sposobami postępowania badawczego nazywa się mniej lub bardziej skonkretyzowane procedury gromadzenia i opracowywania materiału badawczego. Wszystkie niemal badania, niezależnie od tego jakim celom mają posłużyć, skuteczność swą zawdzięczają istniejącej zgodności ze stawianymi im wymaganiami metodologicznymi191.
W swojej pracy przyjmuję pluralistyczne podejście badawcze w którym uznaje się za celowe zarówno badania ilościowe (zależności liczbowe, statystyczne wyniki) jak i jakościowe (obserwacja, opis, interpretacja zjawisk)192. Nie będę ograniczać się wyłącznie do jakościowego bądź ilościowego opisu czy analizy badanych faktów, zjawisk, zdarzeń, jednak będę się starać przeprowadzanie badań ilościowych uzupełnić i ubogacić badaniami jakościowymi, a badania jakościowe ilościowymi. Chciałabym interesujące mnie zjawisko przebadać, na różne sposoby aby uzyskać najbardziej zbliżony do rzeczywistości obraz interesujących mnie zagadnień.
W pluralistycznym podejściu nie nastawiamy się jedynie na dokładny pomiar interesujących nas zjawisk, lecz także na ich opis i interpretację wraz z kontekstem sytuacyjnym w wymiarze jednostkowym i społecznym. Złożoność rzeczywistości pedagogicznej domaga się zarówno badań ilościowych jak i jakościowych mimo iż występują między nimi istotne różnice 193.
Oba typy badań wzajemnie się ubogacają. Jednak w swojej pracy starałam się postępować zgodnie z założeniem aby „metody podporządkować cechom przedmiotu, a nie poddawać przekształceniom przedmiotu tak, aby poddawał się od z góry przyjętymi za modelowo uznanym sposobem rejestrowania i analizowania faktów”194.
191Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2005 s. 13 - 14 192 Ibidem, s. 16
193 Ibidem, s 16-17 194 Ibidem, s. 19
Niniejszy rozdział poświęcony jest założeniom metodologicznym własnych badań. Poniżej przedstawiam koncepcje badań wraz z opisem ich przebiegu i charakterystyką terenu badań i badanych populacji, oraz ich cech demograficznych i społecznych.
1. Cel i zadania pracy
W badaniach ilościowych odwołujemy się do z góry przyjętej teorii która wskazuje na to czego powinno się szukać, natomiast w badaniach jakościowych teoria wykorzystywana jest do zrozumienia tego, co już zostało zaobserwowane195.
Konsekwencją problemów alkoholowych są nie tylko problemy rodzinne, ubóstwo, choroba czy degradacja zawodowa, lecz także marginalizacja społeczna. Na margines spychani są alkoholicy i tak naprawdę nikt nie bada tego jak w obrębie tego marginesu funkcjonują i w jaki sposób organizują swoje życie jako jednostki wyizolowane od społeczeństwa. Niebadanym dotąd aspektem problemów alkoholowych jest tworzenie się grup a być może subkultur, których członkowie reprezentują poszczególne stadia uzależnienia od alkoholu i prezentują swoją osobą różne stopnie degradacji zawodowej, społecznej i zdrowotnej poprzez patologiczny kontakt z alkoholem.
Celem moich badań jest scharakteryzowanie grupy „Meneli” z miejscowości Stróża; zapoznanie się z ich środowiskiem oraz poznanie ich sytuacji materialnej, zdrowotnej, społecznej i innych aspektów specyficznego funkcjonowania.
195 Ibidem, s. 17
2. Problemy badawcze i hipotezy
Wszelki postęp w jakiejkolwiek dziedzinie nauki zależy od umiejętności stawiania pytań. W badaniach pedagogicznych, niezależnie od ilościowego lub jakościowego podejścia, pierwszorzędną rolę odgrywają mniej lub bardziej szczegółowe problemy badawcze196.
Formułując problemy badawcze zadajemy pytanie o naturę badanego zjawiska. Problem badawczy według T. Pilcha to „deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania”197. Jest to pytanie o interesujące nas zjawisko, na które szukamy odpowiedzi w toku swoich badań. Formułowanie problemów badawczych jest prostym zabiegiem językowym, polegającym na rozbiciu tematu na pytania główne i szczegółowe198.
Problem główny 1: W jaki sposób grupa „Meneli” postrzegana jest przez środowisko lokalne?
1. Jakie są cechy odróżniające grupę „Meneli” od reszty społeczeństwa? 2. Jakie zachowania są charakterystyczne dla członków badanej grupy? 3. Jaki jest ogólny stosunek społeczności lokalnej do badanej grupy?
4. Jakie problemy życiowe dotyczą „Meneli” według społeczności lokalnej?
Problem główny 2: Jakie są konsekwencje prowadzenia trybu życia skutkującego byciem postrzeganym jako „Menel”?
1. W jaki sposób członkowie grupy „Meneli” obcują z alkoholem? 2. W jakiej sytuacji materialnej znajdują się „Menele”?
3. W jakiej sytuacji zdrowotnej znajdują się „Menele”?
4. Jakie fazy problemu alkoholowego występują w badanej grupie? 5. Jaka jest społeczna sytuacja członków grupy „Meneli”?
6. Jakie relacje występują pomiędzy członkami grupy „Meneli”? 7. Jaki jest świat wartości członków grupy „Meneli”?
8. Jak oceniają jakość swojego życia „Menele”?
9. Jakie są indywidualne losy członków grupy „Meneli”?
10. Jakie są elementy spajające grupę „Meneli” jako swoistą subkulturę lokalną? „Hipotezą nazywa się wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc też
196 Ibidem, s. 21
197 Pilch T., Zasady badań pedagogicznych , Warszawa 2001, s. 43 198 Ibidem, s. 43
i domysł w postaci uogólnienia osiągniętego na podstawie danych wyjściowych”.199
Hipotezy są twierdzeniami których prawdziwości jeszcze nie zweryfikowano i które mogą okazać się zdaniami prawdziwymi lub fałszywymi200.
W badaniach jakościowych jakimi w większości będzie moje studium, nie ma potrzeby uszczegółowienia celów i hipotez badawczych , zmiennych i wskaźników, przed przeprowadzeniem badań. W ten sposób zapewnia się w tego rodzaju badaniach podejście holistyczne. Dzięki badaniom jakościowym badacz może poznać dodatkowe aspekty badanego problemu (nieprzewidziane w celach i hipotezach badawczych)201.
3. Metody, techniki i narzędzia badawcze
Autorzy nie zawsze są zgodni w kwestii tego czym jest metoda a czym technika. Dla jednych metodą jest to co inni uważają za technikę i odwrotnie, co często prowadzi do nieporozumień. W swojej pracy przyjmuję klasyfikacje T. Pilcha, który przez metodę badań rozumie „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”. Techniką natomiast nazywa „ czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów”. Metoda jest pojęciem znacznie szerszym natomiast technika jest bardziej szczegółowym postępowaniem badawczym202. Najwęższym pojęciem jest narzędzie badawcze, czyli według T. Pilcha przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań203.
Według T. Pilcha istnieją cztery metody badawcze: - eksperyment pedagogiczny
- monografia pedagogiczna - metoda indywidualnych przypadków - oraz metoda sondażu diagnostycznego
Oraz następujące techniki: - obserwacja
- wywiad - ankieta
199 Imidem s. 46
200 Zaborowski Z., Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, Wrocław 1973, s. 12 201 Ibidem, s. 17-18
202 Pilch T., Zasady badań… op.cit. s. 71 203 Ibidem, s. 72
- badanie dokumentów - analiza treści - oraz techniki projekcyjne204
W drodze analizy tematyki swojej pracy wybrałam kilka metod, które przyniosą według mnie najlepsze rezultaty w próbie odpowiedzi na postawione przeze mnie problemy badawcze. Zastosuję metodę sondażu diagnostycznego oraz metodę indywidualnych przypadków. W ramach tych metod zastosuję następujące techniki: wywiad, ankieta, obserwacja. W celu przeprowadzenia ich skonstruuję następujące narzędzia: kwestionariusz wywiadu z „Menelami”, kwestionariusz ankiety ze społecznością lokalną oraz arkusz obserwacji „Meneli’ podczas wywiadu.