Celem badañ w³asnych by³o zaobserwowanie zmian w sposobie postrzegania przez studentki osób z niepe³nosprawnoœci¹. G³ówny problem badawczy sfor-mu³owano w postaci pytania: Czy pojawi³y siê pozytywne zmiany w sposobie postrzegania osób z niepe³nosprawnoœci¹ przez studentki, które ukoñczy³y wyk³ady z przedmiotu Elementy pedagogiki specjalnej? Postawiono dwa pytania szczegó³owe: Jak studentki postrzega³y osoby z niepe³nosprawnoœci¹ przed roz-poczêciem zajêæ z przedmiotu Elementy pedagogiki specjalnej?, Jak studentki postrzegaj¹ osoby z niepe³nosprawnoœci¹ po zakoñczeniu zajêæ z przedmiotu Ele-menty pedagogiki specjalnej?
Gromadz¹c materia³ empiryczny zastosowano metodê eksperymentu peda-gogicznego, wykorzystuj¹c technikê jednej grupy [£obocki 2000]. Eksperyment trwa³ jeden semestr (zimowy) roku akademickiego, czyli cztery miesi¹ce i œciœle zwi¹zany by³ z realizacj¹ 15 godzin obligatoryjnych wyk³adów z przedmiotu Elementy pedagogiki specjalnej. Na pierwszym spotkaniu w ramach wyk³adu po-proszono studentki o zdefiniowanie/opisanie (w formie pisemnej) osoby z nie-pe³nosprawnoœci¹. PóŸniej, zgodnie z planem studiów, realizowano wyk³ad. Wprowadzeniem by³ rodzinny obraz niepe³nosprawnoœci, a nastêpnie zgodnie z tradycyjnymi dzia³ami pedagogiki specjalnej zaprezentowano wybrane zagad-nienia z zakresu: pedagogiki osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ (oligo-frenopedagogiki), pedagogiki osób z dysfunkcj¹ narz¹du s³uchu (surdopedagogi-ki), pedagogiki osób z dysfunkcj¹ narz¹du wzroku (tyflopedagogi(surdopedagogi-ki), pedagogiki osób przewlekle chorych i z dysfunkcj¹ narz¹du ruchu (pedagogiki terapeu-tyczn¹) oraz pedagogiki resocjalizacyjnej (zagadnienie przygotowywane przez studentów w formie recenzji artyku³ów). Oprócz tradycyjnego wyk³adu, zapre-zentowane zosta³y materia³y filmowe dotycz¹ce omawianych treœci. Aran¿owano
równie¿ dyskusje, podczas których s³uchaczki dzieli³y siê swoimi refleksjami oraz zadawa³y pytania odnosz¹ce siê do omawianej problematyki. Po zrealizowaniu zajêæ, ponownie poproszono studentki o zdefiniowanie/opisanie osoby z nie-pe³nosprawnoœci¹. Respondentki umieszcza³y now¹ definicjê/opis na odwrocie swojej kartki ze star¹ definicj¹/opisem z pierwszych zajêæ – takie rozwi¹zanie umo¿liwi³o porównanie.
Badania mia³y charakter anonimowy, przeprowadzono je wœród 25 studen-tek, czyli wszystkich studiuj¹cych w trybie stacjonarnym, na III roku studiów li-cencjackich: kierunek: pedagogika, specjalnoœæ: pedagogika spo³eczno-opiekuñcza z pedagogik¹ szkoln¹.
Pierwszej, selekcyjnej analizy dokonano, czytaj¹c wszystkie zestawy definicji/ opisów. Do dalszej, szczegó³owej analizy (w ramach analizy jakoœciowej) wybra-no zestawy pe³ne, czyli zawieraj¹ce dwie definicje/opisy (star¹ i wybra-now¹). Kolejnym kryterium, by³ wybór takich zestawów, w których definicja nowa ró¿ni³a siê od definicji starej. Na podstawie analizy treœci wy³oniono kategorie dotycz¹ce: pozy-tywnych cech przypisywanym osobom z niepe³nosprawnoœci¹, w tym wyj¹tko-woœci (kategoria 1), dostrzegania mo¿liwyj¹tko-woœci rozwoju i funkcjonowania osób z niepe³nosprawnoœci¹ w spo³eczeñstwie (kategoria 2), cech wspólnych (a nie swoistych) dla wszystkich ludzi (kategoria 3).
Wyniki badañ
Celem badañ w³asnych by³o zaobserwowanie zmian w sposobie postrzegania przez studentki osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹. Pomimo niewielkiej li-czby badanych studentek (grupa wyk³adowa objêta badaniem liczy³a 25 osób), zgromadzono ciekawy materia³ badawczy. Wybrany (wg podanych wczeœniej kryteriów) materia³, umieszczono w niezmienionej formie w tekœcie, z kilku po-wodów. Ka¿da definicja/opis jest inna. Przytoczenie definicji starej (sformu³owanej przed rozpoczêciem zajêæ z zakresu pedagogiki specjalnej) i nowej (sformu³owa-nej po zakoñczeniu zajêæ z zakresu pedagogiki specjal(sformu³owa-nej) umo¿liwia dok³adn¹ analizê – odnalezienie w¹tków wspólnych i w¹tków nowych, œwiadcz¹cych o po-zytywnych zmianach w postrzeganiu interpersonalnym osób z niepe³nospraw-noœci¹.
Osoba z niepe³nosprawnoœci¹ – osoba, która ma w jakiœ sposób ograniczon¹ spraw-noœæ fizyczn¹ w okreœlonym stopniu.
Osoba z niepe³nosprawnoœci¹ – osoba, która ma ograniczon¹ sprawnoœæ fizyczn¹ i inte-lektualn¹ w okreœlonym stopniu i potrzebuje wiêcej czasu na swój rozwój intelektualny.
W definicji pierwszej okreœlenie niepe³nosprawnoœæ uto¿samiane jest tylko z niepe³nosprawnoœci¹ ruchow¹. Po zakoñczeniu zajêæ definicja zosta³a poszerzo-na o jeden rodzaj niepe³nosprawnoœci – niepe³nosprawnoœæ intelektualn¹. Poja-wi³a siê wa¿na informacja na temat rozwoju osoby z niepe³nosprawnoœci¹ (kate-goria 2).
Osoba z niepe³nosprawnoœci¹ – to osoba niesprawna w pe³ni maj¹ca pewne zaburze-nia zarówno w sferze fizycznej jak i psychicznej lub obie te sfery s¹ zaburzone. Wyma-ga szczególnej opieki ze strony innych i czêsto nie jest w stanie wykonywaæ pewnych czynnoœci, które na co dzieñ osoba w pe³ni sprawna wykonuje bez problemu. Osoba z niepe³nosprawnoœci¹ – to taka osoba, która ma obni¿one sprawnoœci funkcji fizycznych, psychicznych lub umys³owych. Mo¿e natomiast funkcjonowaæ w spo³eczeñstwie tak, jak osoba, która nie posiada obni¿onej sprawnoœci.
Definicja pierwsza podkreœla deficyty osoby z niepe³nosprawnoœci¹, niemo¿-noœæ wykonywania typowych czynnoœci oraz konieczniemo¿-noœæ opieki ze strony in-nych. Definicja druga równie¿ podkreœla deficyty w zakresie sprawnoœci, lecz zak³ada mo¿liwoœæ bardzo dobrego (na poziomie osób pe³nosprawnych) funkcjo-nowania w spo³eczeñstwie (kategoria 2).
Osoba z niepe³nosprawnoœci¹ – osoba, która posiada jakiœ deficyt rozwojowy, b¹dŸ umys³owy w mniejszym b¹dŸ wiêkszym stopniu. W konsekwencji tego wymaga spe-cjalistycznej opieki pod nadzorem lekarza specjalisty.
Osoba z niepe³nosprawnoœci¹ – niepe³nosprawnoœæ fizyczna lub psychiczna, która nie pozwala na prawid³owe funkcjonowanie w spo³eczeñstwie, a jednoczeœnie nie wyklu-cza ich z bycia normaln¹ osob¹.
Definicja pierwsza ma charakter medycznego modelu niepe³nosprawnoœci, koncentruje siê na deficytach i koniecznoœci specjalistycznej opieki. Definicja dru-ga jest podobna, jednak pojawia siê informacja, i¿ niepe³nosprawnoœæ nie wyklu-cza osoby z niepe³nosprawnoœci¹ z bycia „osob¹ normaln¹” (kategoria 3).
Osoba z niepe³nosprawnoœci¹ – jest to osoba, która nie jest w stanie prawid³owo funk-cjonowaæ w ¿yciu, mo¿e mieæ ró¿ne deficyty, zaburzenia, które utrudniaj¹ jej w jakiejœ czêœci lub ca³kowicie uczestnictwo w ¿yciu/spo³eczeñstwie.
S¹ to osoby, które nie do koñca mog¹ funkcjonowaæ jak osoby w pe³ni sprawne rucho-wo i umys³orucho-wo. Jednak w zale¿noœci od stopnia zaburzenia osoby te maj¹ problemy ¿yciowe, jednak osoby w pe³ni zdrowe równie¿ napotykaj¹ trudnoœci w ¿yciu i te¿ po-trzebuj¹ pomocy specjalistów.
Zarówno definicja pierwsza, jak i druga uwypuklaj¹ zaburzenia uniemo¿li-wiaj¹ce osobom z niepe³nosprawnoœci¹ pe³ne uczestnictwo w ¿yciu spo³ecznym. W definicji drugiej (podobnie jak we wczeœniej analizowanych) podkreœlono po-dobieñstwa pomiêdzy osobami pe³nosprawnymi a osobami z
niepe³nosprawno-œci¹; wszyscy ludzie spotykaj¹ trudnoœci i wszyscy ludzie potrzebuj¹ pomocy in-nych (kategoria 3).
Osoba niepe³nosprawna to osoba, która ma pewne trudnoœci psychiczne, intelektual-ne, fizyczintelektual-ne, które ograniczaj¹ j¹ w codziennym ¿yciu, czêsto jest wykluczona przez spo³eczeñstwo.
Osoba niepe³nosprawna to osoba, która ma trudnoœci jak osoba pe³nosprawna, tylko spostrzegana i oceniana jest ze wzglêdu na swoj¹ udowodnion¹ niepe³nosprawnoœæ. Ró¿ni siê od innych, ale te ró¿nice sprawiaj¹, ¿e jest wyj¹tkow¹ osob¹ jak ka¿dy z nas.
W pierwszej definicji pojawiaj¹ siê w¹tki dotycz¹ce trudnoœci, ograniczeñ oraz wykluczenia. W definicji drugiej dokonano porównania problemów osób z niepe³nosprawnoœci¹ i osób pe³nosprawnych. Zwrócono uwagê na kwestiê jed-nostronnego spostrzegania i oceniania osób z niepe³nosprawnoœci¹ oraz na ist-niej¹ce ró¿nice miêdzy ludŸmi, z zastrze¿eniem, ¿e w³aœnie ró¿nice decyduj¹ o naszej wyj¹tkowoœci (kategoria 1).
Osoba niepe³nosprawna – to osoba, która ma trudnoœci z funkcjonowaniem w spo-³eczeñstwie, czasami jest wykluczana ze spo³eczeñstwa, ma problemy z realizacj¹ ról spo³ecznych.
Osoba niepe³nosprawna – to osoba, która ma problemy tak jak osoba pe³nosprawna, tylko ¿e jest oceniana przez pryzmat stereotypu osoby niepe³nosprawnej. To osoba, która ma braki, lecz braki posiada ka¿dy cz³owiek nawet pe³nosprawny. Ró¿ni siê od innych, ale te ró¿nice sprawiaj¹, ¿e jest jedyna w swoim rodzaju.
Definicje zbli¿one do analizowanych wczeœniej. W definicji pierwszej (oprócz wykluczenia), podkreœlono trudnoœci w realizacji ról spo³ecznych przez osoby z niepe³nosprawnoœci¹. W definicji drugiej, braki i ró¿nice (podobnie jak w defini-cjach wczeœniejszych) stanowi¹ o niepowtarzalnoœci osoby z niepe³nosprawno-œci¹ (kategoria 1,3).
Osoba z niepe³nosprawnoœci¹ to taka, która nie jest w stanie w pe³ni sama funkcjono-waæ, potrzebuje pomocy. S¹ ró¿ne rodzaje niepe³nosprawnoœci.
Osoba niepe³nosprawna – osoba, która ma problemy tak jak osoba pe³nosprawna tyl-ko, ¿e jest oceniana przez pryzmat swojej choroby. Osoba ta ma braki, lecz braki ma równie¿ osoba pe³nosprawna. Ma ró¿nice, ró¿ni siê od innych, ale to sprawia, ¿e jest wyj¹tkowy.
Definicja pierwsza koncentruje siê na utrudnionym, samodzielnym funkcjo-nowaniu osób z niepe³nosprawnoœci¹ i koniecznoœci udzielania im pomocy. W definicji drugiej, pojawiaj¹ siê, (po raz kolejny) w¹tki dotycz¹ce: oceniania osób z niepe³nosprawnoœci¹ przez pryzmat choroby, podobieñstw osób z niepe³no-sprawnoœci¹ i osób pe³nosprawnych oraz okreœlania ró¿nic jako podstawy wyj¹tkowoœci (kategoria 1,3).
Osoba z niepe³nosprawnoœci¹ – ktoœ, kto wskutek chorób, wad wrodzonych b¹dŸ wy-padku ma upoœledzone zmys³y lub umys³, co utrudnia, ogranicza b¹dŸ uniemo¿liwia mu funkcjonowanie w spo³eczeñstwie.
Osoba z niepe³nosprawnoœci¹ – osoba, która wskutek chorób, wad wrodzonych b¹dŸ wypadku ma upoœledzone zmys³y lub umys³ (j.w.). Jednak przy odpowiedniej terapii oraz wsparciu otoczenia mo¿e braæ udzia³ w ¿yciu spo³ecznym.
Pocz¹tek porównywanych definicji/opisów (oprócz zamiany s³owa ktoœ na
osoba) jest taki sam. Jednak w definicji pierwszej dodatkowo podkreœlono
trudno-œci w funkcjonowaniu spo³ecznym, w definicji drugiej zaœ pojawia siê perspekty-wa udzia³u osób z niepe³nosprawnoœci¹ w ¿yciu spo³ecznym pod perspekty-warunkiem ich odpowiedniego wsparcia (kategoria 2).
Refleksje koñcowe
W definicjach/opisach z pocz¹tku zajêæ w ramach przedmiotu Elementy pedagogiki specjalnej, osoby z niepe³nosprawnoœci¹ postrzegane by³y przez stu-dentki, przez pryzmat deficytów i ograniczeñ, zale¿noœci, koniecznoœci korzysta-nia z pomocy innych. Taki sposób postrzegakorzysta-nia okreœlany jest mianem „indy-widualnego modelu niepe³nosprawnoœci” [Kantyka 2002, s. 25] i niew¹tpliwie wpisuje siê w przywo³ywany wczeœniej, medyczny model niepe³nosprawnoœci. Na podkreœlenie zas³uguje fakt, ¿e postrzeganie to nie jest obrazem statycznym. Po zajêciach z zakresu pedagogiki specjalnej, wypowiedzi respondentek zmieni³y siê w sposób pozytywny. W definicjach/opisach podkreœlano podobieñstwa po-miêdzy osobami z niepe³nosprawnoœci¹ a osobami pe³nosprawnymi (kategoria 3), a ró¿nice okreœlano jako cechê korzystn¹ œwiadcz¹c¹ o wyj¹tkowoœci (katego-ria 1). Dostrzegano u osób z niepe³nosprawnoœci¹, mo¿liwoœci rozwoju i funkcjo-nowania w ¿yciu spo³ecznym (kategoria 2). W odpowiedzi na g³ówny problem badawczy, stwierdziæ nale¿y, i¿ pojawi³y siê pozytywne zmiany w sposobie post-rzegania osób z niepe³nosprawnoœci¹ przez studentki, które ukoñczy³y wyk³ady z przedmiotu Elementy pedagogiki specjalnej.
Zmiany w postrzeganiu osób z niepe³nosprawnoœci¹ s¹ trudne; ewolucja me-dycznego modelu niepe³nosprawnoœci w stronê modelu spo³ecznego wymaga czasu. Co mog³oby zoptymalizowaæ ten proces? W dobie wszechobecnej techniki, szczególnie w odniesieniu do grupy osób m³odych, „naturalnym partnerem w do-rastaniu do (…) œwiadomoœci œrodowiska osób niepe³nosprawnych mog³yby zo-staæ media, które jednak s¹ ci¹gle ma³o wra¿liwe na uczciwe, bez sensacji pokazy-wanie niepe³nosprawnoœci” [Piêta 2002, s. 229]. Nie sposób równie¿ pomin¹æ jednego z podstawowych sposobów umo¿liwiaj¹cego poznanie, czyli
bezpoœred-niego kontaktu [B³eszyñska 2001]. Jednak „utopi¹ (…) wydaje siê za³o¿enie, i¿ samo w³¹czenie osób z niepe³nosprawnoœci¹ w g³ówny nurt ¿ycia spo³ecznego jest warunkiem wystarczaj¹cym do zmiany sposobu ich postrzegania [B³eszyñska 1997, s. 426–427].
Grupa osób, któr¹ objêto badaniami, jest grup¹ szczególn¹. S¹ to m³ode osoby, które finalizuj¹ edukacjê na poziomie studiów licencjackich. Wobec takiej grupy wymagania spo³eczne s¹ du¿e; od jej cz³onków oczekuje siê dojrza³oœci i odpo-wiedzialnoœci. Przejawiaæ siê ona powinna równie¿ w postrzeganiu innych ludzi. W dobie edukacji inkluzyjnej, szczególne wymagania pojawiaj¹ siê równie¿ w zwi¹zku z podjêciem pracy zawodowej. Uzyskane w toku studiów kwalifikacje oraz uprawnienia zawodowe umo¿liwiaj¹ badanym studentkom – absolwen-tkom pedagogiki spo³eczno-opiekuñczej z pedagogik¹ szkoln¹, pracê w charakte-rze: nauczyciela doradcy metodycznego, nauczyciela konsultanta, nauczyciela specjalisty terapii pedagogicznej, nauczyciela w placówkach pozaszkolnych, pedagoga szkolnego, wychowawcy w placówkach oœwiatowych, wychowawczych i opiekuñczych [http://www.inow.up.krakow.pl/wp-content/uploads/2015/04/I-psozpsz_-pzipu-stacjonarne, dostêp 25.05.2017]. W dobie edukacji inkluzyjnej, istnieje bardzo du¿e prawdopodobieñstwo, ¿e wœród dzieci i m³odzie¿y, z który-mi absolwentki bêd¹ pracowaæ zawodowo, znajd¹ siê równie¿ osoby z niepe³no-sprawnoœci¹.
Pilnym zadaniem uczelni wy¿szych, przygotowuj¹cych studentów do pracy z dzieæmi, m³odzie¿¹ i doros³ymi, pozostaje zatem organizowanie obligatoryj-nych zajêæ z zakresu pedagogiki specjalnej. Wiedza jest jednym z podstawowych warunków optymalnej percepcji interpersonalnej, a „optymalna percepcja to taka, która prowadzi do spo³ecznie po¿¹danych zachowañ wobec innych ludzi” [Skar¿yñska 1981, s. 299].
Bibliografia
Aronson E. (1999), Cz³owiek istota spo³eczna, PWN, Warszawa.
Barnes C., Mercer G. (2008), Niepe³nosprawnoœæ, Wydawnictwo Sic!, Warszawa.
B³eszyñska K. (1997), Spo³eczna percepcja osób niepe³nosprawnych, „Psychologia Wychowaw-cza”, nr 5, s. 420–427.
B³eszyñska K. (2001), Niepe³nosprawnoœæ a struktura identyfikacji spo³ecznych, Wydawnictwo Akademickie ¯ak, Warszawa.
Brzeziñska A. I., Appelt K., ¯ó³kowska B. (2008), Psychologia rozwoju cz³owieka [w:]
Psycholo-gia. Podrêcznik akademicki, t. 2, J. Strelau, D. Doliñski (red.), Gdañskie Wydawnictwo
Psy-chologiczne, Gdañsk.
Chrzanowska I. (2015), Pedagogika specjalna. Od tradycji do wspó³czesnoœci, Oficyna Wydawni-cza „Impuls”, Kraków.
Giryñski A. (1993), Wybrane aspekty funkcjonowania interpersonalnego osób niepe³nosprawnych
umys³owo, „Szko³a Specjalna”, nr 5, s. 209–215.
http://www.inow.up.krakow.pl/wp-content/uploads/2015/04/I-psozpsz_-pzipu-stacjonarne [dostêp: 25.05.2017].
Kantyka S. (2002), Podmiotowoœæ osób niepe³nosprawnych – idea niezale¿nego ¿ycia [w:] Postawy
wobec niepe³nosprawnoœci, L. Fr¹ckiewicz (red.), Wydawnictwo Uczelniane Akademii
Ekonomicznej w Katowicach, Katowice.
£obocki M. (2000), Metody i techniki badan pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Piêta A. (2002), Rola mediów w kszta³towaniu postaw wobec niepe³nosprawnoœci [w:] Postawy
wo-bec niepe³nosprawnoœci, L. Fr¹ckiewicz (red.), Wydawnictwo Uczelniane Akademii
Eko-nomicznej w Katowicach, Katowice.
Skar¿yñska K. (1981), Spostrzeganie ludzi, PWN, Warszawa.
Soroka–Fedorczuk A. (2007), Osoby niepe³nosprawne w opiniach dzieci, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Szluz B. (2007), Osoby niepe³nosprawne w Unii Europejskiej – sytuacja i perspektywy, „Seminare – Poszukiwanie Naukowe”, nr 24, s. 325–337.
Wojciszke B., Doliñski D. (2008), Psychologia spo³eczna [w:] Psychologia. Podrêcznik akademicki, J. Strelau, D. Doliñski (red.), Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdañsk. ¯uraw H. (1998), Obraz osób upoœledzonych umys³owo w opiniach ludzi pe³nosprawnych,
Disability. Discourses of special education No. 27/2017 _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________