Analogia walki o samostanowienie, suwerennoœæ, podmiotowoœæ, nawet to¿-samoœæ spo³eczeñstw kolonizowanych a d¹¿eniami do emancypacji spo³ecznoœci osób niepe³nosprawnych wydaje siê otwieraæ nowe mo¿liwoœci zaistnienia ocze-kiwanej i prawdziwej, nie pozorowanej zmiany. Nie chodzi tu jednak o porzuca-nie tradycji pedagogicznej, ani nawet znaczne oddalaporzuca-nie siê od porzuca-niej, ale takie „wy-chylenie siê” ze strefy poznawczego „komfortu”, które jednoczeœnie pozwoli dostrzec, byæ mo¿e, nowe mo¿liwoœci rozwi¹zania starych i od dawna utrzy-muj¹cych siê problemów, lub choæby spowoduje oœwietlenie nie stosowanym do-tychczas „reflektorem teorii” [Popper 1992], niewidocznych dot¹d obszarów, w których te rozwi¹zania tkwi¹.
Byæ mo¿e istnieje nowy sposób ¿ycia i komunikowania siê, który nie jest ani prost¹ kontynuacj¹ dyskursu dominuj¹cej wiêkszoœci, ani te¿ gloryfikacj¹ dotych-czas marginalizowanych peryferii? Odpowiedzi¹ na to pytanie mo¿e byæ propo-zycja podjêcia próby zdefiniowania tzw. „Trzeciej Przestrzeni” wypowiedzenia, oznaczaj¹cej koniecznoœæ znalezienia takiej formy retoryki publicznej i zdolnej uka-zaæ odmienne, a niekiedy przeciwstawne treœci „nie w postaci ustanowionych
a priori zasad, lecz jako dialogow¹ wymianê dyskursywn¹, jako negocjowanie
wa-runków w aktualnej teraŸniejszoœci wypowiedzenia” [Bhabha 2010, s. 6]. Tak ro-zumian¹ trzecia przestrzeni¹ dyskursu niepe³nosprawnoœci nie jest kszta³cenie integracyjne, bêd¹ce w rzeczywistoœci form¹ ukrytej segregacji z wci¹¿ obecnym zjawiskiem etykietowania i fragmentacji spo³ecznej grupy uczniów ze wzglêdu
na kryterium rodzaju specjalnych potrzeb edukacyjnych. Pod pewnymi wzglêda-mi zbie¿ne z za³o¿eniawzglêda-mi Trzeciej przestrzeni dyskursu niepe³nosprawnoœci mo¿e byæ podejœcie widoczne w pracach W³adys³awy Pileckiej [2005] czy Fran-ciszka Wojciechowskiego [2007], o którym Zdzis³awa Janiszewska-Nieœcioruk pisze, i¿ „dopuszcza siê [w nim] wiele opcji czy wariantów w ró¿nym stopniu za-le¿noœci oraz powi¹zañ miêdzy nimi” [Janiszewska-Nieœcioruk 2016, s. 51]. Aby jednak tego typu podejœcie mog³o siê urzeczywistniæ konieczne jest przyjêcie transystemowego rozumienia edukacji, w której pe³nosprawna wiêkszoœæ musi uznaæ historiê opowiadan¹ przez osoby niepe³nosprawne za swoj¹ „rdzenn¹ i ro-dzim¹ narracjê”, za czêœæ swojej w³asnej to¿samoœci. By³oby to mo¿liwe w trzeciej przestrzeni, stanowi¹cej „podstawê dyskursywnych warunków wypowiedzenia, które uwalniaj¹ znaczenia i symbole kultury od pierwotnej jednoœci i sta³oœci oraz umo¿liwiaj¹ przyw³aszczenie, przek³ad, rehistoryzacjê i ponowne odczytanie znaków” [Bhabha 2010, s. 23].
Giberto Freyre pisa³, ¿e „ka¿dy Brazylijczyk, nawet ten bia³y i jasnow³osy, nosi w swej duszy, a nierzadko i na ciele, cieñ, b¹dŸ przynajmniej œlad Indianina lub Murzyna” [Freyre 1985, s. 205]. Mo¿e w poszukiwaniu trzeciej przestrzeni oma-wianego tu dyskursu pomocna bêdzie parafraza jego s³ów, i¿ ka¿da osoba, nawet zdrowa i pe³nosprawna, nosi w swej duszy, a nierzadko i na ciele, cieñ, b¹dŸ przy-najmniej œlad niepe³nosprawnoœci…
Bibliografia
A survey of attendant service programs in the United States for people of all ages with disabilities,
World Institute on Disability, VI, Oakland, CA.
Bronfenbrenner U. (1979), The ecology of human development. Experiment by nature and design, Harvard University Press, Cambridge.
Buchnat M. (2014), Kompetencje i oczekiwania nauczyciela do pracy z dzieckiem ze specjalnymi
potrzebami edukacyjnymi. Komunikat z badañ, „Studia Edukacyjne”, nr 31.
Cervinkowa H. (bdw), Jesteœmy sobie potrzebni. Asystent osobisty osoby niepe³nosprawnej w ramach
projektu „Sprawni w pracy”, Urz¹d Marsza³kowski Województwa Dolnoœl¹skiego we
wspó³pracy z Wydawnictwem Naukowym Dolnoœl¹skiej Szko³y Wy¿szej, Wroc³aw. Chrzanowska I. (2015), Pedagogika specjalna. Od tradycji do wspó³czesnoœci, Oficyna
Wydawni-cza „Impuls”, Kraków.
Evans D.L., Foa E., Gur R., Hendrin H., O’Brien C., Seligman M.E.P., Walsh B.T. (eds.) (2006), Treating and preventing adolescent mental health disorders: What we know and what we
don’t know, Oxford University Press, The Annenberg Foundation Trust at Sunnylands,
and The Annenberg Public Policy Center of the University of Pennsylvania, New York. Foucault M. (2005), Inne przestrzenie, prze³. A. Rejniak-Majewska, „Teksty Drugie”, nr 6. Freyre G. (1985), Panowie i niewolnicy, Wydawnictwo PIW, Warszawa.
Gajdzica Z. (2011), Opinie nauczycieli szkó³ ogólnodostêpnych na temat edukacji w³¹czaj¹cej uczniów
[w:] Uczeñ z niepe³nosprawnoœci¹ w szkole ogólnodostêpnej, Z. Gajdzica (red.), Oficyna Wy-dawnicza „Humanitas”, Sosnowiec.
Gajdzica Z. (2016), Tendencje reformowania systemu kszta³cenia specjalnego – kilka uwag na
mar-ginesie ostatnich zmian legislacyjnych, „Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy Pedagogiki
Specjalnej”, nr 22.
Gillham J.E. (Ed). (2000), The science of optimism and hope: Research essays in honor of Martin
E.P. Seligman, Templeton Foundation Press, Radnor, PA.
Habermas J. (2005), Faktycznoœæ i obowi¹zywanie: teoria dyskursu wobec zagadnieñ prawa i
demo-kratycznego pañstwa prawnego, Wydawnictwo Scholar, Warszawa.
Jachimczak B. (2008), Gotowoœæ nauczycieli szkó³ ogólnodostêpnych do pracy z uczniem o
specjal-nych potrzebach edukacyjspecjal-nych [w:] Miejsce Innego we wspó³czesspecjal-nych naukach o wychowaniu – wyzwania praktyki, I. Chrzanowska, B. Jachimczak (red.), Wydawnictwo Santori, £ódŸ.
Janiszewska-Nieœcioruk Z. (2016), Niedojrza³oœæ proinkluzyjnych zmian w kszta³ceniu osób z
nie-pe³nosprawnoœci¹, „Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy Pedagogiki Specjalnej”, nr 22.
Janiszewska-Nieœcioruk Z., Kwaœniewska G. (2012), G³ówne nurty prointegracyjnych zmian
w systemie polskiej edukacji [w:] Špecialna pedagogika na Slovensku v kontexte rokov 1967–2012: zbornik z Medzinarodnej Vedeckej Konferencje, Bratislava.
Kossewska J. (2014), Spo³eczeñstwo wobec osób niepe³nosprawnych – postawy i ich determinanty, http://vfire.up.krakow.pl/biblio/pliki/kossewska_01.html [dostêp: 24-05-2017].
Krause A. (2010), Wspó³czesne paradygmaty pedagogiki specjalnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Kubiaczyk F. (2011), W labiryntach kulturowej hybrydowoœci, „Gniezno European Studies”, nr 4. Maas A., Arcuri L. (1999), Jêzyk a stereotypizacja [w:] Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujêcie,
C.N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone, Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdañsk.
Makowska A. (2013), Rezerwaty znaczeñ niepe³nosprawnoœci jako Ÿród³a [w:] Cz³owiek z
niepe³no-sprawnoœci¹ w rezerwacie przestrzeni publicznej, Z. Gajdzica (red.), Oficyna Wydawnicza
„Impuls”, Kraków.
Miêdzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepe³nosprawnoœci i Zdrowia, http://apps.who.
int/iris/bitstream/10665/42407/67/9241545429_pol.pdf [dostêp: 4.06.2017].
Olechowska A. (2016), Specjalne potrzeby edukacyjne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Olechowska A. (2016), Uczeñ ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w oficjalnym dyskursie
pedagogicznym [w:] Pomiêdzy dwiema edukacjami. Dziecko/uczeñ wobec czasu zmiany, I. Adamek,
J. Ba³achowicz (red. nauk.), Wy¿sza Szko³a Pedagogiczna w £odzi, £ódŸ.
Peterson C., Seligman M.E.P. (2004), Character strenghts and virtues. A handbook and classification, APA Press and Oxford University Press, Washington, D.C.
Pilecka W., Ozga A., Kurtka P. (red.) (2005), Dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
w ekosystemie, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy w Kielcach, Kielce.
Podgórska-Jachnik D. (2013), Deprecjacja osób z niepe³nosprawnoœci¹ w dyskursie publicznym za
poœrednictwem mediów [w:] Cz³owiek z niepe³nosprawnoœci¹ w rezerwacie przestrzeni publicz-nej, Z. Gajdzica (red.), Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Popper K.R. (1992), Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Postawy wobec osób niepe³nosprawnych. Komunikat z badañ (2007), CBOS, Warszawa.
Preambu³a Konstytucji Œwiatowej Organizacji Zdrowia (1946), http://whqlibdoc.who.int/hist/
official_records/constitution.pdf [dostêp: 4.06.2017].
Ruœæ I. (2007), Wizerunek osób z ograniczona sprawnoœci¹ w mediach [w:] Osoby z ograniczon¹
sprawnoœci¹ na rynku pracy, A. Brzeziñska, Z. WoŸniak, K. Maj (red.), Wydawnictwo
SWPS „Academica”, Warszawa.
Sadowska S. (2016), Polityka oœwiatowa w rozwi¹zywaniu kwestii kszta³cenia uczniów z
niepe³no-sprawnoœciami (1989–2016), „Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy Pedagogiki Specjalnej”, nr 22.
Seligman M.E.P. (1998), Learned optimism, Pocket Books (Simon and Schuster), New York. Seligman M.E.P. (2002), Authentic happiness: Using the new positive psychology to realise your
potential for lasting fulfillment, Free Press, New York.
Seligman M.E.P. (2007), What you can change and what you can’t, Vintage, New York. Seligman M.E.P. (2011), Flourish: A visionary new understanding of happiness and Well-being,
Free Press, New York.
Seligman M.E.P., Reivich K., Jaycox L., Gillham J. (1996), The optimistic child, Harper Collins, New York.
Serkowska M. (2013), Gender a niepe³nosprawnoœæ – dyskryminacja krzy¿owa [w:] (Nie) warto siê
ró¿niæ? Dylematy i wyzwania metodologiczne edukacji antydyskryminacyjnej, M. Branka,
D. Cieœlikowska, J. Latkowska (red.), Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Warszawa.
Smogorzewska J., Szumski G. (2017), Theory of mind development among children with mild
intellectual disability and with hearing impairment – a comparison study, poster
zaprezen-towany w czasie Konferencji Society for Research in Child Development, Austin, USA, https://www.researchgate.net/publication/316491866_Theory_of_Mind_Development_ Among_Children_With_Mild_Intellectual_Disability_and_With_Hearing_Impairment_ -_a_Comparison_Study [dostêp: 26.05.2017].
Szumski G. (2013), Integracyjne kszta³cenie niepe³nosprawnych. Sens i granice zmiany edukacyjnej, Wydawnictwo Naukowe APS i Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Œliwerski B. (2016), Edukacyjne uwarunkowania politycznego oraz dydaktycznego analfabetyzmu
w III RP, „Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy Pedagogiki Specjalnej”, nr 22.
Urbaniak-Zaj¹c D., Piekarski J. (2003), Badania jakoœciowe – uwagi wprowadzaj¹ce [w:] Jakoœciowe
orientacje w badaniach pedagogicznych. Studia i materia³y, D. Urbaniak-Zaj¹c, J. Piekarski
(red.), Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego, £ódŸ.
van Dijk T.A. (1984), Prejudice and discourse: An analysis of ethnic prejudice in cognition and
con-versation, Beniamins, Amsterdam.
van Dijk T.A. (1987), Communicating racism: Ethnic prejudice in thought and talk, Sage, Newbury Park, CA.
van Dijk T.A. (1988), News analysis. Case studies of international and national news in the press, Erlbaum, Hilldale, NJ.
Wagner G., Zahn A. (2012), Nacja, dyseminacja i trzeci przestrzeñ. Wk³ad Homi K. Bhabha do teorii
to¿samoœci zbiorowej, „Roczniki Nauk Spo³ecznych”, vol. 4(40), nr 4.
Wiliñski M. (2010), Modele niepe³nosprawnoœci: indywidualny – funkcjonalny – spo³eczny [w:]
Diagnoza potrzeb i modele pomocy dla osób z ograniczeniami sprawnoœci, A.I. Brzeziñska,
Wojciechowski F. (2007), Niepe³nosprawnoœæ, rodzina, dorastanie, Wydawnictwo Akademickie „¯ak”, Warszawa.
WoŸniak Z. (2008), Niepe³nosprawnoœæ i niepe³nosprawni w polityce spo³ecznej. Spo³eczny kontekst
medycznego problemu, Wydawnictwo SWPS „Academica”, Warszawa.
Disability. Discourses of special education No. 27/2017 _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________