Metody, techniki i narzędzia badawcze

3.3.1. Metody i techniki badań

Omawiany projekt badawczy został przeprowadzony z wykorzystaniem jednej z podstawowych metod pedagogicznych – eksperymentu pedagogicz-nego, przy zastosowaniu techniki grup równoległych. Do ogólnie przyjętego programu wychowania przedszkolnego w grupie dzieci 6-letnich¹ (program ten obejmuje także zajęcia muzyczno-ruchowe) w przedszkolach na terenie miasta Cieszyn został wprowadzony czynnik w postaci dodatkowych zajęć skonstruo-wanych w formie programu według metody Jaques-Dalcroze’a.

Według Mieczysława Łobockiego (2007), eksperyment pedagogiczny niesie z sobą wiele korzyści, co w przypadku prezentowanych badań ma istotne zna-czenie, głównie ze względu na ich eksploracyjny charakter. Zastosowanie tej metody badawczej umożliwiło dokonanie oceny przydatności metody rytmiki w pracy z dziećmi 6-letnimi wykazującymi symptomy nadpobudliwości psy-choruchowej, jak również dostarczyło informacji umożliwiających modyfikowa-nie pracy dydaktyczno-wychowawczej w zakresie kształcenia muzycznego oraz informacji dotyczących możliwości korygowania niektórych niepożądanych zachowań dzieci poprzez oddziaływania oparte na muzyce i ruchu. Łobocki (2007) zwraca uwagę, że badania eksperymentalne umożliwiają eksperymenta-torowi występowanie w roli nie tylko badacza, lecz także praktyka. Pozwala to badającemu na uzyskanie bezpośrednich informacji na temat przydatności lub bezużyteczności jego projektu. W ramach projektu zajęcia z dziećmi z grupy eksperymentalnej prowadzone były przez autorkę programu oraz wykwalifiko-wanego nauczyciela rytmiki, przeszkolonego przez autorkę w zakresie sposo-bów i metod przeprowadzania zadań – mgr Krystynę Peluchę.

Tadeusz Pilch (1995) zwraca uwagę na wątpliwości etyczne związane ze specyfiką eksperymentu pedagogicznego. Wątpliwości te mogą być spowodo-wane wprowadzeniem w toku eksperymentu zmiennych w postaci działań

1 Program został przeprowadzony przed wejściem w życie ustawy nakładającej obo-wiązek szkolny na dzieci 6-letnie.

79 3.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze

szkodliwych (np. budzenie agresji czy celowa dezintegracja grupy), ale także w postaci działań pożytecznych wyłącznie wobec celowo wybranego zespołu.

Autor podkreśla, że takiego działania nie tłumaczy nawet „fakt osiągnięcia pozytywnych efektów wychowawczych czy dydaktycznych w określonej gru-pie, jeśli istnieje domniemanie, że mogą być one rezultatem zaniedbania lub ujemnych skutków w innej grupie” (Pilch, 1995, s. 45). W omawianym projekcie badawczym zwrócono szczególną uwagę na wskazane przez Pilcha wątpli-wości. W każdym przedszkolu odbywają się różnorodne zajęcia dodatkowe:

muzyczne, taneczne, a także muzyczno-ruchowe (rytmiczne), podczas których nauczyciele wykorzystują różnorodne formy umuzykalniania, w tym elementy metody Jaques-Dalcroze’a czy Orffa. Wprowadzony w grupie eksperymentalnej program był niewątpliwie dodatkowym środkiem oddziałującym na rozwój dzieci, ale – co istotne – nie pozbawiał dzieci z grupy kontrolnej różnorodności oddziaływań, również tych związanych z muzyką i ruchem. Dlatego chciałam podkreślić, że założeniem eksperymentu nie było wprowadzenie do programu zajęć przedszkolnych metody rytmiki, lecz zastosowanie konsekwentnie reali-zowanego programu zajęć (uwzględniającego zaburzone funkcje oraz potrzeby dzieci z nadruchliwością i zaburzeniami koncentracji uwagi) konstruowanych według zasad tej metody. Program ten miał spełnić przede wszystkim funkcję profilaktyczną, a więc wspomagać rozwój dzieci, zmniejszać symptomy niepożą-danych zachowań i tym samym zapobiegać trudnościom wychowawczym, które mogą stopniowo narastać. Zajęcia dzieci zakwalifikowanych do grupy kontrolnej nie miały tego samego charakteru, co zajęcia dzieci z grupy eksperymentalnej.

Porównanie tych dwóch grup jest podstawą oceny skuteczności proponowanego programu. Podkreślić należy, że w badaniu początkowym grupy były równo-ważne pod względem wieku, proporcji płci, środowiska (miasto) oraz wyników w uproszczonej wersji kwestionariusza Connersa (do obu grup zakwalifikowano tylko dzieci wykazujące symptomy nadpobudliwości psychoruchowej).

3.3.2. Narzędzia badawcze

W badaniach zastosowano następujące narzędzia badawcze:

• Kwestionariusz Connersa dla rodziców i wychowawców (rekomendowany przez:

Kołakowski i in., 2007; Wolańczyk i in., 1999) w skróconej formie (kwestiona-riusz z: Klöppel, Vliex, 1995),

• skala Symptomów Nadpobudliwości Psychoruchowej (skala SNP) Małgorzaty Hebel i Marty Bogdanowicz (Hebel, 2004),

– oraz narzędzia własnego autorstwa, opracowane na potrzeby badań, doty-czące tylko grupy eksperymentalnej:

• obserwacje dokonane przez nauczycieli,

• Próba Zdań Niedokończonych (przeprowadzona z dziećmi po zakończonym eksperymencie),

80 Rozdział 3. Metodologia badań własnych

• kwestionariusz wywiadu (wypełniany z dziećmi po zakończonym ekspery-mencie).

Uproszczony Kwestionariusz Connersa dla rodziców i wychowawców (Klöppel, Vliex, 1995) został użyty jako narzędzie przesiewowe do wyróżnienia dzieci z symptomami nadpobudliwości psychoruchowej, a więc do utworzenia grup badanych. Nauczyciele przedszkoli wybrali te dzieci, które w ocenie wycho-wawców były m.in. niespokojne, nadmiernie ruchliwe (miotanie się, kręcenie się), pobudliwe, impulsywne (wybuchy złości, nagłe i nieprzewidywalne za-chowania, szybkie i widoczne zmiany nastroju, bicie, poszturchiwanie dzieci), nieuważne, powierzchowne, wykazywały krótkotrwałą koncentrację (np. nie kończyły rozpoczętych zajęć, szybko ulegały frustracji).

Skala Symptomów Nadpobudliwości Psychoruchowej (SNP) – opracowana w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego przez Małgorzatę Hebel i Martę Bogdanowicz – posłużyła do oceny dzieci w zakresie sfery rucho-wej, poznawczej oraz emocjonalno-społecznej w trakcie różnorodnych zajęć przedszkolnych przed eksperymentem i po nim. Trafność i rzetelność skali SNP Hebel–Bogdanowicz została statystycznie zweryfikowana. W tym celu przeprowadzono analizę taksonomiczną metodą skupień typu Warda z wyko-rzystaniem odległości euklidesowych jako miary odległości między pozycjami (Hornowska, 2001). Analiza ta pozwoliła wyodrębnić 4 spójne skupienia zmien-nych (4 typy zachowania):

• kontrola własnego zachowania i aktywności,

• koncentracja uwagi i rytm (tempo) pracy,

• celowa organizacja zachowania,

• kompetencje społeczne i emocjonalne.

Do oceny weryfikacji rzetelności użyto metody weryfikacji rzetelności narzędzi psychologicznych – analizy stabilności czasowej przy użyciu tzw.

metody pretest – retest, polegającej na ocenie korelacji pomiędzy wynikami skal w preteście i reteście (korelacja liniowa).

Całość analizy statystycznej uzupełniona miała być oceną sędziów kom-petentnych, wyrażoną w Próbie Zdań Niedokończonych oraz kwestionariuszu wywiadu. Na podstawie wypowiedzi dzieci sędziowie kompetentni dokonali próby określenia (oceny), czy dzieci z grupy eksperymentalnej nabyły bądź rozwinęły wybrane umiejetności związane z kontrolą zachowania oraz kompe-tencjami muzycznymi. Wstępna analiza oceny sędziów kompetentnych (muzyk, psycholog, pedagog) nie wykazała jednak zgodności pomiędzy sędziami. Przy-czyną takiej sytuacji mogły być:

• odmienny zakres zawodowych kompetencji każdego z sędziów oraz ściśle zarysowana wiedza w każdej z dziedzin,

• zbyt odległe zakresy wiedzy sędziów, aby na podstawie wypowiedzi dzieci mogli oni odnaleźć ich wspólne cechy, elementy, związki, pomimo iż problem poruszony w badaniach ściśle wiąże się z tymi trzema dziedzinami (muzyka, psychologia, pedagogika),

81 3.4. Teren, organizacja, przebieg badań…

• udzielenie przez dzieci niewystarczająco dokładnych i niezbyt wyczerpują-cych odpowiedzi, które uniemożliwiły dokładną ocenę nabytych przez dzieci umiejętności czy też poziomu zaspokojenia określonych potrzeb,

• bardziej lub mniej subiektywne podejście (racjonalne vs emocjonalne) sę-dziów do konkretnych odpowiedzi dzieci, np.: muzyk na podstawie nazwy wymienionej zabawy wysuwa wniosek o nabyciu przez dziecko pewnej umiejętności, ponieważ wie, na czym polegało dane ćwiczenie.

Ostatecznie narzędzia te posłużyły wyłącznie do uzupełniającej analizy wybranych aspektów związanych z funkcjonowaniem dzieci z grupy ekspery-mentalnej na zajęciach rytmiki i oceny własnej tych dzieci w zakresie radzenia sobie z zachowaniem.

3.4. Teren, organizacja, przebieg badań