§ 9. M iednica, złożona z kości krzyżowej (rys. 20 — 22, o i ry s u nek 28, 2) i połączonych z n ią praw ie nieruchom o dwóch kości biodro
wych, praw ej i lewej (rys. 20 —,22, p i rys. 28, 4, 5), tw orzy mocną, obręcz kostną, k tó ra łączy kończyny dolne z tułow iem . M ocna budow a, m iednicy m a w ażne znaczenie d la czynności kończyn dolnych, które dźw igają cały ciężar c iała i przenoszą je z m iejsca n a m iejsce. W ielkie m asy mięśniowe, dzięki którym odbyw ają się te czynności, z n a jd u ją n a m iednicy mocne p u n k ty przyczepu. Kości biodrow e p o sia d a ją panew kę staw ow ą, w k tó rą wchodzi głów ka k o ś c i u d o w e j (rys. 20 — 22, r i rysunek 28, 7), n a j
w iększej z pośród w szystkich kości, c ia ła 1). Głów ka staw ow a u d a chowa się praw ie całkow icie w głębokiej panew ce kości biodrow ej, przez co po
łączenie tych kości zyskuje h a, mocy, Z drugiej strony, dzięki osadzeniu głów ki n a szyjce, k tó ra stanow i skośne przedłużenie trzema kości udowej, ru c h y w tym staw ie odbyw ać się m ogą w szerokim zakresie, a zarazem, rozszerza się znacznie podpora, na której spoczywa górna część ciała, i u s ta la jego podstaw a. W k o lanach kości udowe zbliżyć się m ogą do, sie
bie aż do zupełnego zetknięcia. Ruch zginania tułow ia k u przodow i od
byw a się głównie w staw ach biodrow ych, podczas kiedy ru c h w tych s ta w ach k u tyłow i jest uniem ożliw iany przez, t. zw. w i ą z a d ł o B. e r t l - n i e g o , znajdujące się n a przedniej pow ierzchni torebki stawowej.. W y
gin am y tułów w ty ł dzięki ruchom ości kręgosłupa.
1) Od greckiej nazw y u d a : ' s k i e l o s pochodzi nazw a kośćca — skieleton.
19
K o ś c i e c g o l e n i sk łada się z- p i s z c z e l i (rys.. 20 — 22, t) i strz a łk i (u). Tylko pierw sza ;ź nich przylega w kolanie do. szerokiej po
w ierzchni staw ow ej kości udowej, n a której, ja k n a szynach, ślizga się n a przód 1 w tył w ykonyw a ona ru ch w yprostow yw ania i zginania goleni, a w stanie zgięcia może się n a d to obracać około swej osi podłużnej (wy
prostow ana tego ru c h u dokonyw ać n ie może). W ścięgnie m ięśnia p ro stu jącego nogę w kolanie, zwanego cz-werogłowym u d a (rys. 37, 1), leży rzep
ka, m a ła k o stk a k sz ta łtu serca (rys. 20 — 22, s ); porusza .się ona w raz ze ścięgnem m ięśnia, służąc m u za. p u n k t oparcia przy pociąganiu pod k ą tem ; przy zg in an iu i prostow aniu ko lan a ślizga się ona na dół i k u górze po gładkiej pow ierzchni staw ow ej uda. Na dolnym końcu piszczel posiada tępy w yrostek, zw any k o s t k ą w e w n ę t r z n ą .
S t r z a ł k a, kość długa, cienka, u góry i u do łu przylega do piszczeli: dolny jej koniec grubieje, tw o
rząc k o1 s t k ę z e- w n ę t r z n ą. Obie k o stk i razem stano
w ią brzegi panew ki staw ow ej, zapomocą której łączy się goleń ze stopą.
K o ś c i e c s t o p y sk ła d a się: 1) z sied
m iu kości s t ę p u.
Kość, połączona s ta wem z piszczelą, i strzałk ą, zwie się k o- ś c i ą s k o k o w ą (rys. 20 — 22, w); pod nią, nieco k u tyłow i, leży k o ś ć p i ę t o w a (v). 2) Kościom śród ręczą odpow iada pięć k o ś c i ś r ó d s t o p i a (z); palcom ręk i — pięć palców nogi (z'), z których każdy, prócz palucha, składającego się z dwóch członków, posiad a trz y członki. Kości stęp u i śródstopia tw orzą giętkie, ale bardzo m ocne sklepienie, przez co zwiększa się sprężystość i w ytrzym ałość stopy, a zarazem pow staje jej piękny kształt. .
To sklepienie dotyka podstaw y (ziemi) trzem a p u n k tam i: guzem ko
ści piętowej, głów ką pierwszej kości śródstopia pod paluchem , gdzie jeszcze leżą dwie m ałe, przesuw alne kosteczki, ta k zw ane t r z e s z c z k i , oraz głów ką ostatniej kości śródstopia pod m ałym palcem . N a zasadzie p raw m echaniki ta k a podpora daje nodze d o skonałą podstaw ę, a ru c h o mość tych trzech punktów: podpory pozw ala jej przystosow ać .się do wszel
kich w łasności i nierów ności g ru n tu , na k tó ry m stoim y. Stopy płaskie, t. j.
Rys. 28. Miednica: 7 —o s ta tn i k r ą g lędźw iow y, 2 —kość krzy ż o w a, 3 —kość ogonow a, 4, 5 - k o ś ć b io d ro w a , 7—kość
udow a.
niesklepione, są. m niej spraw ne i w ytrzym ałe. Ludzie, posiadający takie stopy, odczuw ają w n ich bóle przy dłuższem chodzeniu, skaczą, niezręcznie, uderzając o 'ziemię całemi stopam i z am iast palcam i, co może spowodować szkodliwo wistrząśnicnie ciała.
P rz y c h o d z e n i u noga, k tó ra w; danej chw ili stoi mocno na, ziemi,
•przesuwa ciało bu przodow i aż- do ozaisu, k iedy ono stra c i rów now agę. W ów
czas d ru g a iioig-a, 'pozostająca dotychczae wityie, .odryiwa ■ się od ziemi, przenosi ku przodow i i p odpiera przechylone n ap rz ó d ciało, chroniąc je od upadku.
P rzy h i e g a n i u Istn ie je ta k a .chwila, gdy nogi w cale nie d o ty k a ją ziemi.
5. . Budowa i pieleinow auie kości.
§ 10. Kości zawdzięczają tw ardość sw ą solom, m ineralnym , odkła
dającym się w su b stan cji organicznej, stanow iącej podstaw ę tk a n k i kost
nej. S ą to przedew szystldem sole w apnia: węglan i fosforan'. Zapomocą k w asu solnego m ożna te części m in eraln e rozpuścić i usunąć, tak że pozo
staje ty lk o podstaw a klejolw órcza: m iękka, giętk a i elastyczna.; przez, wy
p alan ie zaś m ożna zniszczyć tę Ostatnią, a pozostawać tylko' części m in e ral
ne. Z achow ują one form ę kości, ale są bardzo kruche.
W kościach odróżnia m y s, u b s t a n c j ę k o s t n ą z, b i t ą, któ ra tw orzy w arstw ę zew nętrzną kości, oraz, s u b s t a n c j ę k o s t n ą g ą b c z a - s t ą, zn ajd u jącą się w ew nątrz przestrzeni, ograniczonych przez pierw szą (rys. 29). S u b stan c ja gąbczasta składa, się z, m istern y ch płytek i beleczek kostnych, ułożonych podług p raw m atem atycznych i statyczny cli w prze
cinające się pod k ą te m prostym lin je krzyw e (trajektorje) n a podobień
stwo siatkow atych, żelaznych ru szto w ań m ostowych. W ten sposób osiąga się, przy m inim alnej m asie substancji, m axim um w ytrzym ałości na. obcią
żenie i pociąganie. W każdej kości, posiadającej istotę gąbczastą, te linje obciążenia i pociągu ściśle są przystosow ane do czynności danej kości w ustro ju , zm ien iają się naw et przy okaleczeniach, w zależności od zm iany czynności uszkodzonej kości.
P rzestrzenie m iędzy beleczkam i su bstancji gąbczastej oraz, jam y, z n aj
dujące się w długich kościach (m), w ypełnione są szpikiem kostnym ; s k ła da się on z, tk a n k i łącznej, w w ielu m iejscach zm ienionej w tłuszczow ą, oraz kom órek t. z,w. szpikowych. Szpik kostny jest m iejscem pow staw ania czerwonych ciałek krw i i posiada liczne naczynia krw ionośne, które prze
n ik a ją przez substancję zbitą, mieszcząc się w system ie w iększych i m niej
szych kanałów k o s t n y c h (kanały H aversa, rys. 30).
W zrost kości aż do zupełnego jej rozw oju, jako też, stałe jej odżywia
nie odbyw a się przedew szystkicm od zew nątrz, dzięki pow lekającej ją o k o s t n e j, błonie tkankołącznej, która, posiada zdolność tw orzenia tk an k i kostnej i zawiera, liczne naczynia krw ionośne. W ięzadła i ścięgna m ięśni przyczepiają się do kości w ten sposób, że tk a n k a ich przechodzi, bezpośred
nio w tk a n k ę okoslnej.
Poniew aż jed n a k i su b sta n c ja gąbczasta w budow ie swej i p ra widłowym . układzie, w m iarę w zrostu kości, m u si u le g a ć ' zm ianom , przeto i w ew nętrzne sk ła d n ik i budow y kostnej muszę, się zm ieniać. B ezustannie pew na ilość bele czek kostnych kru szy się, a pow staję n a to iiiiast nowe, przyczem kom órki szpikowe odgrywają, ra z rolę „krusz,ycieli kości“, a drugi ra z „tw órców k o stn y c h “. W młodości, blisko końców kości, w śród w a rstw y tkanki, chrząstkow ej odbyw a się. w zrost szczególnie energiczny.
Kości, ja k w szystkie inne tk a n k i ustro ju , zm ien iaję się z w iekiem : w najw cześniejszej młodości , . są one. względnie m iękkie i bardzo sprężyste; dlatego dzieci u p a d a ją ta k często bez
k arn ie; u sta ry c h ludzi sta ją się kruche i łatw o ulegają złam aniu.
m
Mfl
m k S i
Rys. 30. P r z e k r ó j p o d łu ż n y kości, a — k a n a ł y H a v e rs a , b — c iałk a
kostne.
Obecność soli w apnia, ja k już m ów iliśm y, stanow i o tw ardości i m ocy kości, a niedostateczna ich ilość po
w oduje ciężkie cierpienia i zniekształcenia. N ajbardziej ro zpows ze ch niona choroba, przy której kości s ta ją się m iękkie w skutek zbyt m ałej zaw artości w apnia, nazyw a się k r z y w i c ą (chorobą angielską). D otyka ona najczęściej źle odżyw iane dzieci w pierw szych lata ch życia. Dlatego s ta ra ć się należy przedew szystkicm o dobre odżyw ianie niem ow ląt. M leko m atki, k tó re zaw iera w szystkie potrzebne d la n ie m o w lę cia 'sk ła d n ik i, pow inno być przez pierw sze 6 — 8 miesięcy życia w yłącznym 1 pokarm em ' dziecka; potem m ożna m u dodaw ać inne po
karm y, np. przegotow ane niezbyt tłu s te m leko krow ie, ki elki owsiane i jęczm ienne, przecierane' jarzyny, wreszcie jajk o n a miękko.
Rys. 29. P r z e k r ó j g ó r n e g o j k o ń c a k o śc i udowej:
d —z n a t u r y B —s c h e m a ty cz n ie w z m n iejszen iu , r —s u b s t a n c j a k o s t n a . zbita, m - p r z e s t r z e ń , s z p i
kowa, s—s u b s t a n c j a g ąbczasta , 6- b e ! e c z k i k o s t ne, u v i ms—k r z y w iz n y obciążenia, rry -p o c iąg u .
J a k już w spom niano wyżej, fo rm a i budow a kości zależy od ich czyn
ności, oraz od pociągu m ięśni n a nie działających. Z tego w y n ik a ją w ażne w y m ag an ia oo do postaw y, ru c h u i odzieży.
N ow orodek m a dużą, ciężką głowę, kręgosłup zaś i kończyny m ięk
kie. ■ D latego przez, pierw sze m iesiące życia należy pozostaw iać niem owlę w pozycji leżącej, ciepło odziane, ale bez pow ijaków . Gdy się już n a le życie wzm ocni i sam o zacznie podnosić, m ożna je nosić, ale prosto i na- przem ian to n a jednej, to n a drugiej ręce. W ten, sposób zapobiegam y skrzyw ieniu kręgosłupa. K iedy dziecko zacznie staw ać n a nóżkach, na
leży je przy tent podtrzym yw ać, pom agać, m u, ale nie m ożna n am aw iać do p o w tarzania prób chodzenia, gdyż zbyt Wcześnie podejm ow ane wy
siłki w tym k ie ru n k u m ogą łatw o doprowadzić do skrzyw ienia goleni.
Rys. 31. S iedz enie w ławce:
d —pra w id ło w e . i? —n ie p ra w id ło w e.
P rzy chodzeniu i siedzeniu (rys. 31) w szkole i w dom u baczyć należy, aby dzieci trzy m ały się prosto (odpowiednio zbudow ane i dostosow ane do w zrostu uczniów ław k i ważną, tu g ra ją rolę); piersi nie pow inny opierać się o stół, a n i głow a opadać naprzód, nogi w in n y koniecznie dostaw ać ziem i. P rzy p isa n iu nie tylko praw e ale i lewe przedram ię powinno całe leżeć n a stole. Nie należy trzym ać dzieci zbyt długo, bez, ru c h u (przy siedzeniu czy stan iu ): dzieci m ęczą się szybko i skłonne s ą wówczas do p rzyjm ow ania niew łaściw ej pozycji ciała. Teczkę z k siążk am i uczniowie pow inni nosić n ap rz e m ia n to w praw ej to w lewej ręce; lepszy jest tor
n ister, noszony n a plecach, byle niezbyt ciężki. Boczne skrzyw ienie k rę gosłupa, pociągające za sobą zniekształcenie k la tk i piersiow ej i w yw iera
jące szkodliw y w pływ n a rozwój płuc, łatw o m ożna poznać po nierów nej w ysokości barków . Zapom ocą g im n a s ty k i leczniczej (stosowanej za po ra
d ą i pod k ieru n k iem lekarza) często m ożna przyw rócić świeżo skrzyw io
n e m u kręgosłupow i praw idłow ą formę.
N ajłatw iej u leg a ją zniekształceniu kości u dzieci, gdyż są jeszcze w zględnie m iękkie; ale i później nie s ą one niezm ienne. N ależytą ich
23
spraw ność utrzy m u jem y przedew szystkiem zapomocg, rów nom ierny cli, S5r-
stem atyCznych ćwiczeń ciała, szczególniej zaś przez gim nastykę, gry i za
baw y n a św ieżem pow ietrzu.
J a k zgubnym je st wpływ niestosow nej i zbyt ciasnej odzieży, np. obu
w ia i gorsetów , n a u k ształtow anie kośćca, w ynika w prost z budow y kości
R ys. 32. Z n ie k s z ta łc e n ie k la tk i p ie rs i o w e j p rz e z g o rset.
. A - k la tk a p i e r s i o w a n o r m a l n a . B —zn iek sz ta łco n a .
i przystosow aliiości tej budow y do czynników ze
w nętrznych. Porów najm y zniekształconą k latk ę piersiow ą n a ry s. 32 z n o rm a ln ą oraz zdrow ą pro
s tą stopę ze zniekształconą przez noszenie obuw ia ze śpiczasitemi nosam i n a rys. 33. P rzy w łaściw em obuw iu zarów no pięta, jako też palce m uszą m ieć dość m iejsca, ab y swobodnie poruszać się m ogły przy chodzeniu. Zbyt w y s o k i e obcasy, przesu
w ając p u n k t ciężkości ciała zbytnio k u przodowi, u tru d n ia ją sta n ie i chodzenie i zm ieniają położe
nie m iednicy i kręgosłupa. Bolesne guzy, odciski, nagniotki, w ra sta jąc e paznogcie,. skrzyw ione p al
ce, a n aw et czasem p łask ie stopy, to w szystko są sk u tk i niedopasow anego' o b u w ia ..
loN
R ys: 33. Z n ie k szta łc e n ie s t o p y w ś p ic z a s te m o b u wiu: 4 - s to p a n o r m a l n a , S —z n iek s z ta łco n a , palce ś c iś n ię te i n a bok s k r z y
w ione.
IV, M i ę s o i e.
§ 11. M i ę ś n i e tw orzą to, co pospolicie nazyw am y m ięsem ; one to w ykonyw ają ru c h y ciała i stan o w ią zgórą połowę jego wagi.
O dróżniam y m i ę ś n i e p r ą ż k o w a n e i m ięśnie gładkie.
M i ę ś n i e ' p r ę, ż k o w a n e pokrywają, po większej części kościec i są podległe woli, dlatego ziowią się także m ięśniam i d o w o 1 n e m i. Człowiek p o siad a ich około 300 par.
W iększość m ięśni m a k sz ta łt w ydłużony, w rzecionow aty, t. j. pośrod
k u są grubsze, niż u końców; inne są taśm ow ate lub płasko rozpostarte, jeszcze inne, t. zw. zwieracze, otaczają okrężnie otw ory ciała. Kurcząc się, m ięśnie w yw ołują ru c h y kości, skóry i całych części ciała. P rzy skurczu s k ra c a ją się, a zarazem grubieją, jak to widać przy zgięciu przedram ienia n a m ięśn iu dw ugłow ym ram ien ia (rys. 34, in).
O dróżniam y w m ięśn iu jego g ł o w ę , przyczepioną do części, pozo
stającej w spoczynku w1 czasie skurczu i służącej za, podstaw ę, część środ
kową, kurczącą się — b r z u s i e c m i ę ś n i o w y i wreszcie k o n i e c w y d ł u ż o n y , przyczepiony do części, którą, m ięsień wprawia, w ruch.
M ięsień przyczepia, się do kości w ten sposób, że osłonki jego w łókien przechodzą w tk an k ę okostnej; najczęściej dzieje się to za pośrednictw em ścięgna, utworzonego z, tęgiej w łóknistej tk a n k i łącznej. Ścięgno byw a ta k
Rys. 34. D ziała n ie m ię ś n ia d w u g ło w eg o r a m ie n ia .
d —p r z e d r a m i ę w y p ro s to w a n e , 19- - p r z e d r a m i ę zgięte; o —kość ram ie n io w a, c —kość łokciow a, sp —k o ść p ro m ie n io w a, m —m ięsień.
mocno przyrośnięte do kości, że przy gw ałtow nem szarpnięciu częściej od
ła m u je się k a w a łek kości, niż p ęka ścięgno.
Ścięgna częstokroć byw ają bardzo długie i w yw ołują ru c h w m iej
scach dość odległych od brzuśca m ięśniow ego (np. m ięsień p rostujący palce nogi, rys. 37, 4); czasem pociągają nie w k ie ru n k u lin ji prostej, lecz pod k ą te m (np. ścięgno m ięśnia czwprogłowego u d a (rys. 37, 1). Tylko tk a n k a m ię sn a posiada zdolność kurczenia się, ścięgno służy jedynie do przenosze
n ia siły tak, ja k sznur, za k tóry pociągam y.
Każdy m ięsień, kurcząc się, powoduje ru c h tylko w jednym kierunku.
Gdy np. jak iś członek został zgięty, to w yprostow anie go będzie czynnością nie tego m ięśnia, k tó ry w yw ołał zgięcie, lecz innego. Gdy przedram ię zo
stało zgięte przez działanie m ię śn ia dwugłowego ram ienia, a chodzi o jego w yprostow anie, to zginacz przedram ienia m u si zwoi nieć, a n a to m ia st m ię
sień trójgłow y ram ien ia, leżący zty łu (rys. 36, q), m usi się skurczyć.
Dw a w spom niane m ięśnie d ziałają w k ie ru n k u w prost sobie prze
ciw nym , zowią się też dlatego m i ę ś n i a m ;i p r z e c i w n i c z e m i czyli
25
a n i a. g o n i s t a m i; dwugłowy jest z g i n a e z e m, trójgłow y m i ę-
niow ej. P r a w y , kurcząc się, obraca głowę w lewo, a lewy — w praw o.
D ziałając oba jednocześnie, unoszą tw arz do góry. P rzy u sta le n iu głowy podnoszą one k latk ę piersiow ą i s ta ją się przez to m ięśniam i o d d e- c h o w e m i. N a popiersiach
u w y d a tn ia się on n a szyi ja ko w ażny szczegół postaci.
M i ę s i e ń p i e r s, i o w y w iększy (k) zaczyna się • n a m ostku, obojczyku i ch rząst
k ach żebrow ych; jego w łók
n a w achlarzow ato rozpostar
te zbiegają się w k ró tk ie silne ścięgno, które przyczepia się do kości ram ieniow ej. Czyn
ność jego polega n a przycią
g a n iu ra m ie n ia do tułowia..
Gdy ram ię jest zwrócone ku tyłow i i nieco k u górze, m ię
sień ten może wyw rzeć całą s w o ją . siłę, np. przy biciu i rzucaniu.
Ściany boczne k la tk i piersiow ej s ą poezęści pokry
te . przez zęby m i ę ś n i a z e b a t e g o p r z e d n i e g o.
Przyczepiając się do łopatki, m ięsień ten u s ta la ją u k la t
k i piersiow ej.
Przegrodę m iędzy k la t
k ą piersiow ą i jam ą brzuszną
tw orzy m ięsień, zw any p r z e- • , ■Rys. 36. Mięsnie tylne] powierzchni . , , . . . . . .ciała, na
p o n ą . W ł ó k n a je g o i d ą o d i ewo w a rs tw a m ięśn i g łę b o k ich : a —m. czołow y, d o l n y c h ż e b e r , m o s t k a i k r ę - ó —m. sk ro n io w y , e—m. o k rę ż n y oka, d —m . potyg ó w lę d ź w io w y c h i z b i e potyg a j ą lic zn y , e—żw acz, / —m. m o stk o w o o b o jczy k o w o s ię w p ł a t ś c i ę g n i s t y , z n a j s u tk o w y ,g m . k a p tu ro w y , Ä m . ró w n o le g ło b o c z -, . . . . n y w ięk szy , ż—m. n a js z e rs z y g rz b ie tu , Ä—m. d łu -d u m c y s i ę p o ś r o -d k u m i ę ś n i a . r Z- \ ... . . . . .. ,
J J . gi grzbietu, l—m. pośladkowy wielki, m
-posląd-P r z e p o n a t w o r z y s k l e p i e n i e , ^o w y śre d n i, w -m . czw o ro b o c zn y u d a, o—m. na-z w r ó c o n e w y p u k ł o ś c i ą k u r a m ie n n y , p —m. g r u b y bo czn y , ę —m. tró jg ło w y klam ce p i e r s i o w e j ; p r z y s k u r ra m ie n ia , r —m . p o d g rz e b ie n io w y , s—m. p r o s tu -c z u s k l e p i e n i e t o s p ł a s z c z a ją c y p alc e w sp ó ln y , i —z g in ac z palców , u i v — s ię , co p o c i ą g a z a s o b ą r o z s z e - w ięzad ło n ap ię stk o w e .
rż e n ie : się k la tk i:; piersiow ej. .
Z pom iędzy z ę b ó w m ięśnia zębatego przedniego-w ychodzą początki m i ę ś n i a s k o ś n e g o z e w n ę 111 z 11 e g ó b r z u c h a . M ięsień te n nie
27
przyczepia się do kości, lecz łączy się n a lin ji środkow ej przedniej ścianki b rzucha z odpowiednim m ięśniem drugiej połowy ciała za pomocą p łask ie
go. ścięgna (m).
Pod nim leży m i ę s i e ń p r o s t y b r z u c h a (n), w trzech m iej
scach poprzeryw any sm ugam i ścięgnistem i. Pod niem i leżą jeszcze dwa inne m ięśnie brzuszne.
M ięśnie brzucha, kurcząc się, w yw ierają ze w szystkich stro n ucisk n a zaw artość jam y brzusznej; odgryw ają też pew ną ro lę przy zginaniu tu ło w ia k u przodowi.
Z pom iędzy m ięśni g rzb ietu (rys. 36) w ym ienim y:
M i ę s i e ń k a p t u r o w y ; sp ełn ia on, różne czynności: pociąga gło- w ę ku tyłow i, unosi łopatkę i zbliża ją, do kręgosłupa (rys,. 36, g).
M i ę s i e ń n a j s z e r s z y g r z b i e t u (i) pokryw a k latk ę piersiow ą z.tylu i zboku i zapomocą m ocnego ścięgna przyczepia się do kości ra m ie niow ej; przyciąga on ram ię do tułow ia, przesuw ając je jednocześnie nieco k u tyłowi.
M i ę s i e ń d ł u g i g r z b i e t u (k) ciągnie się wzdłuż całego kręgo
słu p a od kości krzyżowej aż do kręgów szyjowych. S k ła d a się on z bardzo w ielu pęczków m ięśniow ych, łączących się z w y ro stk am i różnych kręgów i z żebram i. M ięsień te n przy d z ia łan iu jednostronnom przegina kręgo
sł up w odpow iednią stronę; jeżeli zaś oba m ięśnie, praw y i lewy, kurczą się jednocześnie — prostuje go i u stala.
M i ę s i e ń n a r a m i e n m y (o) n ad aje barkow i k sz ta łt zaokrąglony;
jego w łókna, zebrane często w grube, przez skórę widoczne pasm a, prze
b ieg ają od obojczyka, w yrostka barkow ego i grzebienia łopatki do kości ram ieniow ej, gdzie kończą się. m ocnem ścięgnem. Unosi on ram ię do po
łożenia poziomego1; dalsze podnoszenie ra m ie n ia odbyw a się przez, działanie przyczepiających się do ło p atk i m ięśni grzbietu, które o b racają ją, k ie ru jąc panew kę staw ow ą k u górze.
M i ę s i e ń d w u g ł o w y r a m i e n i a zaczyna się jedną głow ą u górnego brzegu panew ki staw ow ej łopatki, d ru g ą u w yrostka kruczego {rysunek 35, p na praw em ram ieniu), przebiega w zdłuż ra m ie n ia n a przed
niej jego pow ierzchni i kończy się ścięgnem n a kości prom ieniow ej.
P rz y w yprostow anem przedram ieniu znajduje się on w spoczynku. Gdy
■ się kurczy, u s ta w ia przedew szystkiem kość prom ieniow ą rów nolegle do kości łokciowej, poczem zgina przedram ię, t. j. zbliża je do ra m ie n ia (ry su n ek 34).
M ięśniowi dw ugłow em u przeciw działa m. t r ó j g ł o w y r a m i e n i a (rys. 36, q), przebiegający wzdłuż tylnej pow ierzchni kości ram ieniow ej i przyczepiający się, do kości łokciowej.
Z g i n a c z e r ę k i i pa, 1 c ó w zaczynają się n a dolnym końcu kości ram ieniow ej i górnym kości łokciowej i prom ieniow ej; przebiegają po przedniej pow ierzchni przed ram ien ia i przyczepiają, się długiem ! ścięgna
m i do powierz,chni dłoniow ej kości n a p ię stk a i palców.
N a tylnej powierzelm i przedram ienia i grzbietow ej r ę k i widzim y g ru pę m ięśni, p r o s t u j ą c y c h , r ę k ę i p a l c e (rys. 36, e).
P otężny rozwój m ięśni m i e d n i c y i k o ń c z y n y d o l n e j stoi w związku z pionow ą postawą, ciała.
M i ę s i e ń p o ś 1 a d k o w y w ielki (1), idący od kości biodrow ej, krzy żowej i ogonowej do udowej, pociąga udo k u tyłowi. Z g i n ą c z e goleni leżą n a tylnej stronie uda, n a to m ia s t silny m ięsień c z w ó r o g ł o w y u d a , leżący na powierzchni przedniej, je s t m ięśniem , p r o s t u j ą c y m staw kolanow y. Na, rys. 35 w idać dwie głowy
tego m ięśnia: jed n a z n ich nosi nazwę m. p r o s t e g o u d a (w), druga m. g r u b e g o b q c z, n, e- g o (y). Dwie inne głowy, m. g r u b y p r z y
ś r o d k o w y i m. g r u b y p o ś r e d n i , są n ie widoczne, bo przykryte innem i m ięśniam i. W szyst
kie te cztery m ięśnie posiad ają w spólne, m o cn e ścięgno, które obejm uje r z: e p k ę (rys. 37, 1) i przy
czepia się. do piszczeli.
R uchy stopy i palców odbyw ają się w sk u tek d zia łan ia m ięśni goleni. N a tylnej jej stronie leżą zginaczc, n a przedniej m ięśnie prostujące. N aj
bardziej znanym ze zginaczy s ta w u goleniowo- stopowego jest m. t. r ó j g 1 o w y ł y d, k i (rysu
n e k 37, 3), k tó ry zapom ocą ś c i ę g n a A c h i l l e s a przyczepia się do kości piętowej. M ięsień ten jest czynny przy chodzeniu, bieganiu, sk ak an iu .
M ięśnie g 1 o w y m ożem y podzielić n a dwie grupy: 1) żwacze, 2) m ięśnie skórne głowy. Mię
śnie pierwszej grupy, do której n ależą m iędzy in
nem i ż w a c z (rys. 35 i 36, e) i m. s k r o m i o- Ryg 37^ MiQgnie goleni w y (b), przyczepiając się do szczęki dolnej i po- [ s t0py . ś c i ę g n o mię-ru sz a jąc ją, odgrywają, w ażną rolę przy żuciu po- śniaczworogłowegouda,
karatów . 2 - m . trójgłowy łydki.
M ięśnie skórne głowy, których znaczna więk- 3-więzadło poprzeczne,
M ięśnie skórne głowy, których znaczna więk- 3-więzadło poprzeczne,