Zagrożenia, a zwłaszcza sytuacje i zdarzenia definiowane przez ludzi jako zagrożenia, mogą mieć istotny wpływ na poczucie bezpieczeństwa i łączyć się z oczekiwaniami dotyczącymi minimalizacji zagrożeń. Wymagają również uwzględnienia ich w istniejących programach bezpieczeństwa w lokalnych społecznościach. Zazwyczaj są one rozwiązywane przy wy-korzystaniu istniejących zasobów i możliwości podmiotów biorących udział w realizacji programów bezpieczeństwa. Niemniej wielokrotnie wymagają również zaangażowania organizacji non profit. Otwartość na te organizacje w dużym stopniu może wpływać na budowę bezpieczeństwa i poczucia bezpieczeństwa. Sukcesy na tym polu nie są może wi-doczne medialnie, niemniej praca ta jest zarówno znaczna, jak i znacząca.
Sposób działania tych organizacji został dobrze przedstawiony przez B. Barbera w opisie społeczeństwa obywatelskiego: „[…] to przestrzeń obywatelska zajmująca miej-sce pośrednie między władzą państwową a sektorem prywatnym. To nie tutaj głosujemy i nie tutaj sprzedajemy i kupujemy, lecz rozmawiamy z sąsiadami na temat przeprowadza-nia dzieci przez jezdnię, planujemy imprezę charytatywną na rzecz szkoły zastanawiamy się, czy nasza parafia mogłaby utworzyć schronisko dla bezdomnych, organizujemy letnie zawody sportowe dla dzieci […]. Społeczeństwo to tworzą z własnej woli swobodnie sto-warzyszone jednostki i grupy dążące do wytworzenia wspólnej płaszczyzny działania” [Bar-ber 2001, ss. 360–361]. Z kolei organizacje pozarządowe to współczesne, specyficzne formy samoorganizacji społecznej, struktury zrzeszające grupy obywateli, cechujące się wystar-czająco dojrzałą tożsamością społeczną, inicjatywą, określonym stopniem zorganizowania, dobrowolnością uczestnictwa, niekomercyjnością i niezależnością, ze znacznym udziałem. Organizacje pozarządowe działają dzięki łącznej woli zrzeszonych obywateli, a nie w wyniku decyzji podjętych przez instytucje publiczne (rządowe, państwowe, samorządowe). W tym kontekście można stwierdzić, że mają charakter oddolny [Gliński 2006, s. 8].
Sektor organizacji pozarządowych został przez ustawodawcę szeroko określony, jed-nak lista ta nie jest zamknięta, a zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie do działalności pożytku publicznego należą, m.in.: pomoc społeczna (rodzinom, osobom w trudnej sytuacji życiowej), działalność charytatywna, działalność
na rzecz mniejszości narodowych, przekazywanie tradycji narodowej, kulturowej i obywa-telskiej, ochrona i promocja zdrowia, upowszechnianie i obrona praw kobiet, działalność wspomagająca rozwój gospodarczy, nauka, oświata, wychowanie, edukacja, wypoczynek dzieci i młodzieży, ochrona dóbr kultury, upowszechnianie kultury fizycznej, ekologia i ochrona zwierząt, upowszechnianie i ochrona praw i wolności człowieka, ratownictwo i ochrona ludności, pomoc ofiarom katastrof i klęsk żywiołowych, ochrona praw konsu-mentów, działania na rzecz integracji europejskiej, promocja i organizacja wolontariatu itp. [Dz. U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873]. Wśród tych organizacji jest wiele działających na rzecz bezpieczeństwa, skupionych również na działaniach służących zapobieganiu przestęp-czości i marginalizacji.
Niebagatelny wpływ na sposób działania tych organizacji mają zachowania ludzi, któ-rzy do niej pktó-rzynależą, w tym ich możliwości, kompetencje i umiejętności, a także ogół rela-cji między nimi, normy, wyznawane wartości i wzory, które stanowią grupę tzw. czynników miękkich i mogą decydować o sukcesie albo porażce organizacji. Ponadto kreując kulturę i klimat organizacji, mają wpływ na wydajność i motywację [Kożusznik 2011, s. 11]. Kapitał ludzki stanowi tutaj najcenniejszy kapitał organizacji. Obejmuje umiejętności, wiedzę, mo-tywację, zdrowie, które mają istotną wartość i są źródłem przyszłych sukcesów. Połączenie tych zasobów przez organizacje działające na rzecz bezpieczeństwa z różnych sektorów (prywatnego, publicznego i non profit) daje możliwość pełnego ich wykorzystania.
Wspólne działania tych organizacji w zorganizowanym systemie bezpieczeństwa mogą pozwolić na budowanie i realizację strategii zapobiegających marginalizacji, którą określić można jako przejaw zagrożeń już istniejących lub mogących się pojawić. Koszty jednostkowe i grupowe marginalizacji są duże i nie można ich przeliczyć wyłącznie na pieniądze. To również określone losy ludzi i grup, które mogą w znaczący sposób wpły-wać na bezpieczeństwo zarówno osobiste, jak i społeczności, w których funkcjonują.
Jeśli uznalibyśmy marginalizację jednostek i grup za źródło zagrożeń w lokalnej społeczności, zasadne byłoby przyjrzenie się możliwościom zapobiegania tym zjawi-skom z perspektywy teorii racjonalnego wyboru. Teoria racjonalnego wyboru w so-cjologii wykorzystuje narzędzia ekonomii do badania zjawisk społecznych. Traktuje interakcję jako wzajemną wymianę określonych dóbr lub wartości między partnera-mi, którzy działają racjonalnie, starając się uzyskać nadwyżkę korzyści nad kosztami. Transakcja zostaje zrealizowana, gdy obaj partnerzy uznają, że ich bilans kosztów i ko-rzyści jest pozytywny. Pozostają racjonalni subiektywnie, czyli prowadzą rachunek według własnych przekonań czy preferencji [Sztompka 2002, s. 75]. Z perspektywy tej teorii ludzie postępują racjonalnie, ale jednocześnie celem tych działań jest reali-zacja ich preferencji lub też maksymalireali-zacja użyteczności [Coleman 2006, s. 145], co „polega na zastosowaniu modeli racjonalnego wyboru do analizy rozmaitych zjawisk
społecznych, politycznych, ekonomicznych, prawnych, etycznych itp. [Lissowski 2010, s. 194]. Kluczowy problem w analizach racjonalnego wyboru tworzą tzw. paradoksy społeczne – rozbieżności pomiędzy optymalnością indywidualną i zbiorową. Metoda wyznaczania preferencji społecznej opiera się na zbiorze preferencji indywidualnych [Lissowski 2010, s. 194].
Charakteryzując teorię racjonalnego wyboru, wyróżnić należy dwa podejścia, tj. nor-matywne i opisowe. W pierwszym przypadku fakty służą jedynie do oceny odchyleń ludzkiego zachowania od zachowania uznanego za „prawdziwe”. W centrum zaintereso-wania są właściwości metody (wybór strategii, podejmowanie decyzji, ustalanie podzia-łu dóbr) i rezultaty, jakie można uzyskać z jej pomocą. Teorie normatywne ustalają, czym powinny się cechować zachowania badacza, podają optymalną metodę ich osiągnięcia w warunkach ustalonych przy założonym z góry celu [Michalczyk 2004, s. 277].
W drugim podejściu uwaga badacza skupiona jest przede wszystkim na realnym zachowa-niu ludzi, aktorów zbiorowych i przebiegu konkretnego procesu, prowadzącego do określone-go rezultatu. Koncentrując się na założeniu racjonalności podejmowanych decyzji, przewiduje się zachowania uczestników procesu. Teorie opisowe wyjaśniają zjawiska zaobserwowane i ewentualnie przewidują te, które mogą być objęte obserwacją [Michalczyk 2004, s. 277].
Mimo wątpliwości dotyczących wykorzystania teorii racjonalnego wyboru można założyć, że działania oddolne na rzecz dobra innych wyróżniają się racjonalnością, która w efekcie przynosi zysk w postaci satysfakcji bycia członkiem danej wspólnoty i włączania się na rzecz pomocy innym. Racjonalne działania w zakresie wsparcia i pomocniczości na rzecz jednostek i grup zmarginalizowanych manifestują się w postaci dokumentów i real-nych działań. Brakuje jednak w realizacji zadań z tego zakresu pełnej współpracy, współ-działania, które można byłoby wykorzystać na rzecz jednostek i grup zmarginalizowanych, zwłaszcza z perspektywy spojrzenia na marginalizację jako źródło zagrożeń w lokalnych społecznościach (również w skali kraju). Biorąc pod uwagę cele działań i zasoby organizacji zaangażowanych we wsparcie i pomocniczość na rzecz marginalizacji oraz cele, zadania i zasoby organizacji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo publiczne, można wskazać na prognostyczną funkcję analizy jednostek i grup zmarginalizowanych z perspektywy teorii racjonalnego wyboru. Dałoby to możliwość racjonalnego, ale i elastycznego wykorzysta-nia posiadanych przez społeczności zasobów również w dłuższej perspektywie czasowej.
Zakończenie
Spojrzenie na marginalizację jako potencjalne źródło zagrożenia bezpieczeństwa pub-licznego wynika z trzech powodów. Pierwszy to poszukiwanie również tych przyczyn za-grożeń, które w danej chwili nie są postrzegane jako zagrożenie, ale w przyszłości mogą
stać się ich źródłem. Drugi to poszukiwanie w organizacjach zasobów materialnych i nie-materialnych, które można wykorzystać obecnie i w przyszłości jako potencjał do radzenia sobie z marginalizacją, mogącą powodować sytuacje trudne zarówno dla jednostek i grup zmarginalizowanych, jak i całej lokalnej społeczności, w której te grupy i jednostki funkcjo-nują. Trzeci powód to racjonalne wykorzystanie zasobów w istniejących już organizacjach oraz ich potencjałów, które można uruchomić podczas współpracy i współdziałania.
Dla potrzeb artykułu w analizie odniesiono się do problematyki bezpieczeństwa i zagrożeń, marginalizacji i strategii radzenia sobie z nią z wykorzystaniem przyjętych strategii Unii Europejskiej oraz teorii racjonalnego wyboru, która ukazuje mechanizmy podejmowania wyborów. Teorię tę można zastosować zarówno do analizy środowisk zmarginalizowanych i strategii i ich działania, jak i analizy podmiotów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo w lokalnych społecznościach.
Bibliografia
Barber B.R. (2001), Dżihad kontra McŚwiat, Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa. Brzeziński M., Sulkowski S. (red.) (2009), Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Wybrane zagad-nienia, Dom Wydawniczy Elipsa Warszawa.
Coleman J.S. (2006), Perspektywa racjonalnego wyboru w socjologii ekonomicznej [w:] A. Jasińska-Kania, L. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (red.), Współczesne teorie socjologiczne, tom 1, Scholar, Warszawa.
Dworecki S. (2013), Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, Zeszyty Naukowe AON, Warszawa. Ficoń K. (2007), Inżynieria zarządzania kryzysowego. Podejście systemowe, BEL Studio, Warszawa. Gliński P. (2006), Style działań organizacji pozarządowych w Polsce: grupy interesu czy pożytku publicznego?, Wydawnictwo IRFiS PAN, Warszawa.
Grotowska-Leder J. (2005), Ekskluzja społeczna – aspekty teoretyczne i metodologiczne [online], http://www.weakapit.pl/ksiazki/st/ekskluzja_i_inkluzja..._st.pdf, dostęp: 29.07.2018
Hetcher M.H., Kanazawa S. (2006), Teoria racjonalnego wyboru a socjologia [w:] A. Jasińska-Kania, L. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (red.), Współczesne teorie socjologiczne, t. 1–2, Scholar, Warszawa.
Hołyst B. (1997), Wiktymologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Jarosz M. (red.) (2008), Wstęp [w:] M. Jarosz (red.), Naznaczeni i napiętnowani. O wykluczeniu poli-tycznym, ISP PAN ISBN, Warszawa.
Kostera M. (2003), Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kożusznik B. (2011), Zachowania człowieka w organizacji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Kwaśniewski J. (1997), Postrzeganie marginalizacji oraz strategii środków kontroli społecznej [w:] J. Kwaśniewski (red.), Kontrola społeczna procesów marginalizacji, Interart, Warszawa.
Lakman D., Oppenheimer J., Świstak P. (1994), Formalna teoria wyboru racjonalnego: Kumu-latywne nauki polityczne, „Studia Socjologiczne”, nr 3/4.
Lisiecki M. (2009), Jakość w zarządzaniu bezpieczeństwem obywateli, KUL, Lublin. Lissowski G. (2010), Uzasadnienia metod wyboru społecznego, „Decyzje”, nr 14.
Makarewicz-Marcinkiewicz A. (2015), Ekskluzja społeczna – zjawisko społeczne czy „temat zastępczy”?, „Wrocławskie Studia Politologiczne”, 18.
Małecka-Łyszczek M. (2008), Wybrane aspekty prawa jednostki do bezpieczeństwa na szczeblu samorządu lokalnego [w:] E. Ura, K. Rajchel, M. Pomykała, S. Pieprzny (red.) (2008), Bezpieczeństwo wewnętrzne we współczesnym państwie: praca zbiorowa, Politechnika Rzeszowska, Rzeszów. Mączyński M. (1998), Samorząd terytorialny a ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego na szczeblu lokalnym [w:] S. Dolata (red.), Funkcjonowanie samorządu terytorialnego- doświadczenia i perspektywy, Uniwersytet Opolski, Opole.
Michalczyk T. (2004), Zachowania społeczne a sfera racjonalnych wyborów – aspekt komunikacji społecznej, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Seria: Pedagogika”, nr XIII. Misiuk A. (2008), Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego: zagadnienia prawno--ustrojowe, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.
Pikulski S. (2000), Podstawowe zagadnienia bezpieczeństwa publicznego [w:] W. Bednarek, S. Pi-kulski (red.), Prawne i administracyjne zagadnienia bezpieczeństwa osób i porządku publicznego
w okresie transformacji ustrojowo-gospodarczej, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego (2008) Zdrodowski B. (red.), wyd. 6, AON,
Warszawa.
Sztompka P. (2002), Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo ZNAK, Warszawa. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie [Dz. U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873].
Widacki J. (red.) (1998), Ustrój i organizacja Policji w Polsce oraz jej funkcje i zadania w ochronie bezpieczeństwa i porządku (reforma Policji – część I), Instytut Spraw Publicznych, Warszawa-Kraków. Zięba R. (2005), Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, Wydawnic-two Naukowe Grado, Toruń.
Bibliografia elektroniczna
Narodowa Strategia Integracji Społecznej Dla Polski Narodowa Strategia Integracji Społecznej (NSIS) jest dokumentem przygotowanym przez Zespół Zadaniowy do Spraw Reintegracji Społecznej, któremu przewodniczył Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej – Jerzy Hausner. Zespół został powołany 14.04.2003 r. przez Prezesa Rady Ministrów [online], https:// www.mpips.gov.pl/userfiles/File/mps/NSIS.pdf, dostęp: 29.04.2018.
Narodowa Strategia Integracji Społecznej Dla Polski Narodowa Strategia Integracji Społecznej (NSIS) [online], https://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/mps/NSIS.pdf, dostęp: 29.07.2018. Otwarta metoda koordynacji [online], https://eur-lex.europa.eu/summary/glossary/open_ method_coordination.html?locale=pl, dostęp: 20.04.2018.
Silver H. (1994), Social Exclusion and Social Solidarity: Three Paradigms, „International Labour Review”, no. 5–6 [online], http://www.bristol.ac.uk/poverty/ESRCJSPS/downloads/research/ uk/1%20UK-Poverty,%20Inequality%20and%20Social%20Exclusion%20%28General%29/Ar-ticles%20%28UK%20general%29/Silver- Social%20Exclusion%20and%20Social%20Solidarity. pdf, dostęp: 20.04.2018.
The Multidimensional Analysis of Social Exclusion: A Research Report for the Social Exclusion Task by Force Ruth Levitas, Christina Pantazis, Eldin Fahmy, David Gordon, Eva Lloyd and Demi Patsios Department of Sociology and School for Social Policy Townsend Centre for the Interna-tional Study of Poverty and Bristol Institute for Public Affairs University of Bristol January 2007, p. 10 [online], http://dera.ioe.ac.uk/6853/1/multidimensional.pdf, dostęp: 15.04.2018.
Janusz Ziarko |
januszziarko@interia.plKrakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego