Kluczowym aktem prawnym, który traktuje o powinnościach obywatela względem oj-czyzny, jest ustawa zasadnicza – Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. Zgodnie z art. 82 na Polaków został nałożony obowiązek wierności RP i troski o dobro wspólne. Natomiast przepisy art. 85 ust. 1 zobligowały obywateli do obrony ojczyzny [Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483]. Kolejne ustępy art. 85, w kwestii zakresu służby wojskowej i zastępczej, odsyłają nas do przepisów Ustawy z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP. Już w art. 1 tejże ustawy czytamy, że „obrona ojczyzny jest sprawą i obowiązkiem wszystkich obywateli”. Natomiast umacnianie obronności Polski, przygotowanie obywateli oraz mie-nia narodowego na wypadek ewentualnego konfliktu zbrojnego, jak również realizacja pozostałych zadań związanych z powszechnym obowiązkiem obrony RP, dotyczy nieco szerszego grona adresatów, bowiem poza obywatelami obowiązek ten spoczywa również
na organach państwowych i samorządu terytorialnego, przedsiębiorcach, jednostkach or-ganizacyjnych i organizacjach społecznych [Dz. U. z 1991 r. Nr 114, poz. 491 z późn. zm.].
Rozwinięcie art. 1 odnajdujemy w przepisach art. 4, na mocy którego obywatele pol-scy, zdolni ze względu na wiek i stan zdrowia, podlegają obowiązkowi obrony (z wyjątkiem osób posiadających podwójne obywatelstwo i stale zamieszkujących poza granicami RP). W art. 4 ust. 2 ustawodawca w sposób enumeratywny określił obowiązek obrony, który polega na: 1) pełnieniu służby wojskowej; 2) realizacji obowiązków zgodnie z nadanymi przydziałami kryzysowymi i mobilizacyjnymi; 3) świadczeniu pracy w związku z pracow-niczymi przydziałami mobilizacyjnymi; 4) pełnieniu służby w OC; 5) realizacji edukacji dla bezpieczeństwa; 6) partycypacji w samoobronie ludności; 7) odbywaniu ćwiczeń w jed-nostkach przewidzianych do militaryzacji i pełnieniu służby w jedjed-nostkach zmilitaryzowa-nych; 8) wykonywaniu świadczeń na rzecz obrony [Dz. U. z 1991 r. Nr 114, poz. 491 z późn. zm.]. Realizacja powszechnego obowiązku obrony RP może również polegać na pełnieniu służby zastępczej, w trakcie której obywatele wykonują prace w zakresie ochrony środowi-ska, ochrony przeciwpożarowej, ochrony zdrowia, pomocy społecznej, opieki nad osoba-mi niepełnosprawnyosoba-mi albo bezdomnyosoba-mi, a także podejmują działania na rzecz adosoba-mini- admini-stracji publicznej i wymiaru sprawiedliwości [Dz. U. z 2003 r. Nr 223, poz. 2217 z późn. zm.]. Służbę zastępczą (trwającą 18 miesięcy lub 6 miesięcy w przypadku absolwentów szkół wyższych) odbywają obywatele podlegający obowiązkowi służby wojskowej, którym przekonania religijne lub przyjęte zasady moralne uniemożliwiają pełnienie tejże służby [Dz. U. z 2003 r. Nr 223, poz. 2217 z późn. zm.]. Służbę zastępczą, w myśl art. 2 ust. 3 Ustawy
z 28 listopada 2003 r. o służbie zastępczej, realizuje się w państwowych i samorządowych
jednostkach organizacyjnych, organizacjach pożytku publicznego, jak również podmio-tach leczniczych (z wyłączeniem przedsiębiorstw, określonych w przepisach ustawy z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej). Natomiast o przeznaczeniu do odbycia służby zastępczej decyduje komisja wojewódzka do spraw służby zastępczej, wydając stosowne orzeczenie. Przeniesienie do służby zastępczej może nastąpić na wniosek samego zainte-resowanego [Dz. U. z 2003 r. Nr 223, poz. 2217 z późn. zm.].
Powszechny obowiązek obrony RP bazuje w głównej mierze na odbywaniu służby wojskowej. Obowiązek jej odbycia został ustawowo nałożony na obywateli polskich (uzna-nych za zdol(uzna-nych do jej pełnienia) w przedziale wiekowym 18–55 lat, a jeśli chodzi o po-siadających stopień podoficerski lub oficerski – do 63 roku życia. Ustawodawca, w art. 58 ust. 1 ustawy z 21 listopada 1967 r., wyłączył z tego grona kobiety spełniające określone warunki: 1) będące w ciąży oraz 6 miesięcy po porodzie; 2) sprawujące opiekę nad dziećmi do lat ośmiu; 3) opiekujące się dziećmi w przedziale wiekowym 8–16 lat, osobami obłożnie chorymi, osobami z orzeczeniem stałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym, osobami z orzeczeniem całkowitej niezdolności do pracy oraz samodzielnej egzystencji,
osobami z orzeczeniem znacznego stopnia niepełnosprawności (na podstawie określo-nych ustaw). Warunkiem zwolnienia kobiet z obowiązku pełnienia służby wojskowej jest wspólne zamieszkiwanie ze wspomnianymi osobami, a także sytuacja, w której kobieta jest jedyną opiekunką osoby wymagającej pomocy.
Sam obowiązek służby wojskowej mieści się w takich przykładach powinności, jak: 1) ćwiczenia wojskowe; 2) służba przygotowawcza; 3) terytorialna służba wojskowa żoł-nierzy; 4) okresowa służba wojskowa żołnierzy rezerwy. Ustawodawca w art. 55 ust. 2 ustawy z 21 listopada 1967 r. określił, że w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa pań-stwa, jeżeli jest to konieczne do zapewnienia możliwości wykonywania zadań zwią-zanych z przeznaczeniem sił zbrojnych, obowiązek służby wojskowej polega również na: 1) odbywaniu zasadniczej służby wojskowej (ZSW) przez osoby podlegające temu obowiązkowi; 2) odbywaniu przeszkolenia wojskowego przez absolwentów szkół wyż-szych. Osobą odpowiedzialną za określenie daty rozpoczęcia i okresu trwania obowiąz-ku odbywania ZSW oraz przeszkolenia wojskowego (uwzględniając stopień zagrożenia bezpieczeństwa państwa) jest Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Czyni to w drodze rozporządzenia na wniosek Rady Ministrów (RM).
W razie ogłoszenia mobilizacji, a także w czasie wojny, zgodnie z art. 55 ust. 4 ustawy z 1967 r., obowiązek służby wojskowej został nałożony na: 1) osoby podlegające kwalifi-kacji wojskowej; 2) osoby przeniesione do rezerwy, w tym żołnierzy rezerwy; 3) żołnie-rzy pozostawionych w czynnej służbie wojskowej; 4) osoby, które zgłoszą się do służ-by dobrowolnie. Należy jednak mieć na uwadze, że obowiązek odsłuż-bywania ZSW przez poborowych, w wyniku profesjonalizacji armii, z dniem 1 stycznia 2010 r. uległ zawie-szeniu (z możliwością odwieszenia). Zawieszony został również obowiązek odbywania przeszkolenia wojskowego. W programie uzawodowienia armii w Polsce zachowano możliwość odwieszenia obowiązkowych rodzajów czynnej służby wojskowej w przy-padku zagrożenia bezpieczeństwa państwa [Program Profesjonalizacji Sił Zbrojnych
Rze-czypospolitej Polskiej na lata 2008–2010]. Zamiast poboru, polegającego na orzekaniu
o zdolności poborowych do czynnej służby wojskowej przez powiatowe i wojewódzkie komisje lekarskie, oraz w zamian za zakładanie dla tych osób ewidencji wojskowej, wpro-wadzono tzw. kwalifikację wojskową. Zatem, osoby wezwane do stawienia się przed właściwymi komisjami lekarskimi nie są powoływane do odbycia służby wojskowej, a po przydzieleniu im kategorii zdrowia zostają przeniesione do rezerwy. Wyjątek stanowią ochotnicy, którzy dobrowolnie zostaną skierowani do służby we wskazanych przez sie-bie jednostkach wojskowych [Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji 2008].