Modele leksykalno-derywacyjne

Od lat 60. XX w. kontynuowana jest w Polsce tradycja budowy wiel-kich modeli leksykalno-derywacyjnych. Na modele te składają się m.in.

opracowania: Satkiewicz 1969, Smółkowa 1976, Smółkowa, Tekiel 1977, Smółkowa 2001, Jadacka 2001, Waszakowa 2005, Kwapień 2010.

Rozmiar tych modeli oscyluje w granicach kilku tysięcy jednostek (3000–5000). Ponieważ w językoznawstwie XX w. nie istnieją modele tego typu (leksykalno-derywacyjne), które przewyższałyby swoim rozmiarem

PIOTR WIERZCHOŃ 44

wspomniane wyżej modele, tzn. żadna baza empiryczna tak analizowana i tak opisywana nie przekroczyła np. 10 000 jednostek, można uznać, że nazwa wielki model będzie tu adekwatna. Inne modele podobnego typu i rozmiaru (kilka tysięcy przebadanych jednostek), tj. zmierzające do uzy-skania analiz leksykalno-derywacyjnych, to np. Kleszczowa 2003, Rej-ter 2006 itp. Z kolei model diachroniczno-leksykologiczny Buttler 1978 obejmuje ok. 1200 jednostek. Średnie modele leksykalno-derywacyjne obejmują, można przyjąć, do tysiąca przebadanych jednostek; por. np.

ok. 900 jednostek w: Kurdyła 2011.

Celem twórców większości wymienionych modeli jest opis ewolucji systemu leksykalno-derywacyjnego XX w. (w wypadku E. Kwapień – XIX w.), a zwłaszcza 2. poł. XX w. Pytania, które sobie zadają, to przede wszystkim pytania o produktywność danych wykładników morfologicz-nych, np. -izm, -owicz, -ość, super-, poza- itd., produktywność technik derywacyjnych, zmiany produktywności, np. po roku 1945, i przyczyny tych zmian, np. o podłożu politycznym, gospodarczym, społecznym, kul-turalnym itp.

Produktywność wykładników morfologicznych ujmuje się zazwyczaj w tzw. strefy aktywności, np.:

• IV strefy – Jadacka 2001: 43, 77;

• IV strefy – Waszakowa 2005: 95; VIII stref – Waszakowa 2005: 122;

• IV strefy – Kwapień 2010: 143 (E. Kwapień nazywa te strefy grupami).

Tak więc na liczbę elementów danej strefy (od I do VI–VIII) wpływa liczba derywatów, w których wyodrębnia się w analizie derywacyjnej dany wykładnik. Z kolei liczba derywatów, dla których oblicza się ten współ-czynnik, prowadzący do oceny danej produktywności formantów, wynika z rozstrzygnięcia chronologizacji danego derywatu, tj. w wypadku dysku-towanych modeli [np. Smółkowa 1976, Jadacka 2001 i in.] – z ustalenia daty jego powstania, np. po roku 1945. Innymi słowy: hipotezy dotyczące powstania neonimu (tj. jednostki uznanej za nową) wpływają na obraz (model) analizowanego okresu.

Wszystkie powyższe modele opisują w zamierzeniu słownictwo nowe, tzn. słownictwo (głównie derywaty, np. -izm, -owicz, anty- itd.) powstałe po danej granicy datacji, w wypadku modeli Satkiewicz 1969, Smółkowa 1976, Jadacka 2001 – po roku 1945. Wybór takiej metodologii badań podyktowany jest założeniem, że nowe słowa, które powstają w języku w danym okresie, najlepiej ilustrują tendencje ewolucyjne badanego sys-temu leksykalnego. Tendencje te z kolei wyrażane są w liczbie derywatów powstałych zgodnie z danymi sposobami (technikami) derywacji:

a) afi ksalnym, np. antyeuropejski, sprofi lować itp. [por. Jadacka 2001];

b) bezafi ksalnym, np. wymach, ześlizg itp. [por. Jadacka 2001].

Z PROBLEMÓW LINGWOCHRONOLOGIZACJI POLSKIEJ 45

Powyższe 4 derywaty to jednostki powstałe przed rokiem 1939, a nie w okresie 1945–2000. W wypadku badań afi ksalnych sprawdza się zbiory wyrazów, które uznaje się za powstałe po danej granicy datacji, w celu analizy morfologicznej dla wyodrębnienia afi ksów, np. -izm, -owicz, -ość itd. W drugim wypadku bada się derywaty ze względu na technikę de-rywacji, w której powstały, tj. rozstrzyga się o ich typie derywacyjnym (derywacja paradygmatyczna, kompozycja itp.).

Wszystkie wielkie (liczące 3000–5000 jednostek) modele leksykalno--derywacyjne przyjmują poziom eksplikacji leksykologicznej typu struk-turalno-znaczeniowego, np. pozaparlamentarny ‘poza parlamentem’

[Jadacka 2001, 105], która to struktura oznaczona jest symbolicznie w Jadacka 2001 znakiem /, np. poza/parlamentarny, lub typu uprosz-czonej, hiperonimicznej eksplikacji, np. przeorganizować ‘zmienić coś’

[Jadacka 2001, 68].

Nie powstał dotąd wielki model leksykalno-derywacyjny, w którym dla zamierzenia polegającego na analizie np. derywacyjnej ok. 4000 jed-nostek, w celu opisu ewolucji systemu derywacyjnego polszczyzny, przyj-mowano by stopień szczegółowości eksplikacji semantycznej w rodzaju NSM (Natural Semantic Metalanguage) czy T, DT, R (temat, dictum tema-tyczne, remat) itp., czyli o stopniu szczegółowości np. glos semantycz-nych A. Bogusławskiego i M. Danielewiczowej czy A. Bogusławskiego i J. Wawrzyńczyka [Bogusławski, Danielewiczowa 2005; Bogusławski, Wawrzyńczyk 1993] itd. Żadna polska teoria leksykologiczna nie zbliżyła się liczbą wyróżnionych parametrów (semantycznych, pragmatycznych itd.) opisu jednostek poddawanych analizie do ujęcia Bogusławskiego i wsp. A zatem nie istnieje na gruncie światowej literatury przedmiotu (literatury z komponentem lingwochronologizacyjnym typu Jadacka, Waszakowa, Smółkowa, Kwapień itp.) połączenie szczegółowości ekspli-kacyjnej typu warszawsko-toruńskiego (warszawsko-toruńsko-śląskiego) z rozmiarem modelu derywacyjnego typu Jadacka 2001 czy Waszakowa 2005 (a te głównie poddawano krytyce w Wierzchoń 2008).

Weźmy jako przykład reprezentację semantyczną czasownika aktyw-ności mentalnej rozważać:

[ktoś] rozważa, czy [p]

[temat:] ktoś,

[dictum tematyczne:] kto jest taki, że:

(i) wie (o sobie), że p lub ∼p,

(ii) nie wie (o tym, że p lub ∼p), czy p, czy ∼p,

(iii) ze względu na to, że chce, żeby q, chce wiedzieć, co robić,

[remat:] myśli nad tym, czy p → q, czy ∼p → q, żeby spowodować, że z tym, co jest gotów powiedzieć o tym, że p lub ∼p, stało się coś takiego, że będzie gotów powiedzieć, że wie, co zrobić, żeby q [Nowak 2011, 46–47].

PIOTR WIERZCHOŃ 46

Powstaje pytanie: czy jakikolwiek wielki model leksykalno-derywacyjny uwzględniał dla każdej badanej jednostki tego typu eksplikacje seman-tyczne? Nie, takie reprezentacje nie pojawiły się w liczbie ok. 4000 w żad-nym dotychczasowym polskim modelu dotyczącym słownictwa XX w.

Wymóg wprowadzenia tego typu reprezentacji semantycznych (T, DT, R) dla badanych derywatów nie pozwala na praktyczną realizację modeli typu Jadacka 2001, Waszakowa 2005, Smółkowa 2001, Kwapień 2010 itp. Sens tego zjawiska (tej zależności) oddają słowa K. Kleszczowej:

Złudne jest mniemanie, jakoby cząstkowe, niejednokrotnie bardzo interesujące, hi-storie poszczególnych leksemów dały ostatecznie obraz ewolucji systemu słowotwór-czego. Nie można zbudować takiego wizerunku bez przyjęcia pewnych uproszczeń i niedomówień [Kleszczowa 2003, 13].

Nie powstał dotąd także wielki model leksykalno-derywacyjny dla całego XX w. (1901–2000). Brak ten nie wynika z trudności derywacyjno--analitycznych, gdyż te przezwyciężono chociażby w praktyce konstrukcji pięciu tomów słownika gniazdowego, tak w zakresie podziału binarnego, jak i w zakresie gniazdowania, lecz z braku materiału empirycznego dla 1. poł. XX w. w postaci listy derywatów użytych w tekście z tego okresu.

Całość tej sytuacji, tj. sytuacji nieopracowania modelu ani dla 1. poł.

XX w., ani dla całego XX w., wynika z tego, że badania ekscerpcyjne tego typu, tj. badania lingwochronologizacyjne, zmierzające do optymal-nego (realoptymal-nego, wykonaloptymal-nego) ustalenia kilkutysięcznej (minimum 3000–5000 jednostek) bazy empirycznej derywatu polskiego XX w., są czasochłonne [Smółkowa 2001, 24], trudne [Smółkowa 1992, 174], wyjątkowo czasochłonne [Smółkowa 1994, 14], rzadko podejmowane [Smółkowa 1994, 14], żmudne [Jadacka 2001, 135], wymagają cierpli-wości i dużego nakładu pracy [Waszakowa 2012, 685], są przykładem mrówczej pracy [Wawrzyńczyk 2011, 9] itp.

Badania chronologizacyjne polszczyzny XX w. są tak trudne, że nawet wieloosobowy zespół autorów planowanego Wielkiego słownika języka polskiego zmuszony był odstąpić od podejmowania tej żmudnej (i wyma-gającej opracowania teorii z zakresu językoznawstwa stosowanego) pracy teoretyczno-aplikacyjnej, o czym informuje się w uzasadnieniu:

Pole Chronologizacja ma nieco mylącą nazwę, gdyż na razie ukazuje się w nim (zob.

rys. 6) tylko lista słowników, w jakich dane hasło zostało odnotowane. Planowano początkowo zamieszczenie ściślejszych danych o chronologizacji, jednak ze względu na ogrom zadań badawczych, koniecznych do realizacji tego planu, zrezygnowano z tego [podkr. – P. W.] [Żmigrodzki 2010, 159].

Ponieważ badania te są czasochłonne oraz żmudne, kosztowne i przewidziane do wieloosobowej (por. liczebność i skład zespołu S. Du-bisza do opracowania leksykonu XIX w.) oraz wieloletniej realizacji, po-dejmowane były dotąd systematycznie przez jednego badacza – Jana Wawrzyńczyka. Używając stwierdzenia „przez jednego badacza”, rozumie się w tym miejscu, po pierwsze, fakt systematycznej, niedoraźnej (jak np.

w wypadku cennych prac A. Zagrodnikowej, Z. Kropiwnickiej, J.

Petru-Z PROBLEMÓW LINGWOCHRONOLOGIPetru-ZACJI POLSKIEJ 47

sówny czy K. Dąbrowskiej) pracy ekscerpcyjnej, po drugie, przekonujący wynik kwantytatywny (np. w postaci kilku tysięcy przedwojennych jed-nostek leksykalnych). O niezbędnej dla poznania systemu polszczyzny XX w. roli ekscerpcji Wawrzyńczyka piszą m.in. badaczki systemu 2. poł.

XX w., tj. H. Jadacka i K. Waszakowa.

H. Jadacka stwierdza [podkr. – P. W.]:

Ogromne nadzieje należy w związku z tym wiązać z badaniami i inicjatywami wy-dawniczymi Jana Wawrzyńczyka, który pracuje nad Słownikiem bibliografi cznym ję-zyka polskiego (...). Na tę pracę lingwiści czekają z niecierpliwością tym większą, że Autor dał już przekonujące próby takich datacji w wielu publikacjach [Jadacka 2001, 20].

K. Waszakowa uznaje:

W tym miejscu jeszcze raz pragnę wspomnieć o niewątpliwych zasługach Jana Waw-rzyńczyka dla polskiej leksykografi i XX wieku. Zgromadzone przez autora dane w sposób przekonujący świadczą o intensywnym rozwoju polskiej leksyki i słowotwór-stwa w okresie II Rzeczpospolitej (...) [Waszakowa 2005, 42].

Obie te badaczki jako jedne z nielicznych dostrzegają rolę ekscerp-cji chronologizacyjnych Jana Wawrzyńczyka, przy czym trzeba podkre-ślić, że obserwacja materiału 1. poł. XX w. w ogóle umożliwia – poprzez stosowanie tzw. bazy dyferencjalnej (od zbioru wszystkich słów XX w.

odejmujemy słowa zarejestrowane do roku 1939) – rozpoczęcie dyskusji o systemie polszczyzny 2. poł. XX w.

Tak więc problem z opracowaniem modelu leksykalno-derywacyjnego okresu np. 1901–2000 nie polega na trudnościach derywatologicznych, ponieważ polska szkoła derywatologiczna – np. warszawska [por. okre-ślenie w: Szczyszek 2006], śląska (M. Honowska, zespół K. Kleszczowej), krakowska (zespół M. Skarżyńskiego), wypracowała niezawodne i wiary-godne metody badań słowotwórczych (synchronicznych – diachronicz-nych, binarnych – gniazdowych itd.). Metody te zostały przetestowane w licznych opracowaniach: zarówno w zakresie modeli diachroniczno--morfologicznych, jak i modeli leksykografi cznych (por. np. Słownik gniazd słowotwórczych współczesnego języka ogólnopolskiego pod red.

H. Jadackiej i M. Skarżyńskiego oraz ich zespołów).

Po drugie, polska szkoła onomazjologiczna wypracowała metody opisu semantycznego leksykonu ze względu na kategorię nazw i ich ewo-lucję diachroniczną [Smółkowa 1976; Smółkowa, Tekiel 1977; Grzegor-czykowa, Puzynina 1979; Kleszczowa 1998].

Po trzecie, istnieje dorobek polskiej szkoły eksplikacyjnej, reprezento-wany głównie przez badaczy skupionych wokół myśli A. Bogusławskiego i A. Wierzbickiej.

Po czwarte, polska szkoła ekscerptologiczna, reprezentowana m.in.

przez takich badaczy, jak T. Smółkowa, D. Tekiel, J. Wawrzyńczyk, A. Za-grodnikowa, D. Wesołowska, K. Waszakowa, M. Szczyszek i in., również osiągnęła szczyt rozwoju w paradygmacie manualnym. Nie można już doskonalić intensywności manualnej ekscerpcji tekstu. W roku 2008

PIOTR WIERZCHOŃ 48

pojawiły się wobec tego pytania, z którymi zmierzył się piszący te słowa:

czy warto, opłaca się itp. dopracować, ulepszyć, poprawić ekscerptologię polską, tj. czy warto poszukiwać nowych dróg w celu wyodrębnienia lek-sykografi cznego materiału 1. poł. XX w.?

Co stanowi największy problem, utrudniający realną pracę nad mo-delem polszczyzny XX w. lub istotne, znaczące poprawienie modeli 2. poł.

XX w.? Realną, to znaczy taką, która by doprowadziła do faktycznego powstania modelu typu np. Jadacka 2001? Tą trudnością jest brak materiału empirycznego 1. poł. XX w. Celem głównym na tym etapie rozwoju myśli językoznawczej: derywatologicznej, semantycznej, ekspli-kacyjnej, chronologizacyjnej, ekscerpcyjnej, jest rozpoznanie, gdzie leży punkt ciężkości, tj. który komponent składający się na trudność opra-cowania takiego modelu ekscerpcyjno-chronologizacyjnego od kilkudzie-sięciu lat uniemożliwia stworzenie opisu polszczyzny XX w. w aspekcie leksykalno-derywacyjnym.