Moralność względem drugiego człowieka

Adekwatnym mottem charakteryzującym sposób głoszenia treści moralnych przez księdza Bistę mogłoby być zdanie zaczerpnięte z jednej z homilii adwentowych wygłoszonych do sióstr urszulanek o życiu wewnętrznym: „Ważniejszy jest bliźni niż ekstaza duchowa”152. To krótkie zdanie okazuje się ważnym łącznikiem obu części tego punktu naszej rozprawy i mówi wiele o pobożności i stylu duszpasterskim księdza Bisty.

Kaznodzieja wielokrotnie kładł nacisk na łączenie praktyk religijnych ze służbą bliźnim: „Praca, obowiązki stanu, posługa bliźniemu są również modlitwą o ile są ożywione dobrą intencją. [...] Niebezpieczeństwem, które musimy zwalczać, jest rodzaj zamkniętej w sobie pobożności zaniedbującej swe obowiązki względem świata”153.

150 K 3.

151 Tamże; zob. też KR 4/12.

152 H 5; zob. też H 62.

Cała przedstawiona w trzecim rozdziale eklezjologiczna myśl Bisty i miejsce człowieka w jej nurcie były wołaniem o zaangażowanie w życie Kościoła dla dobra bliźniego, bez względu na jakiekolwiek ograniczenia czy bariery. Jako realista Bista miał świadomość, w jakiej kondycji znajduje się umęczony wojnami i systemami totalitarnymi człowiek XX wieku, mimo to odważnie wzywał go do miłości, którą lubił określać jako miłość uprzedzającą, zawierającą w sobie tak potrzebny element przebaczenia154. Ludzi Kościoła, a przede wszystkim kapłanów, mobilizował do stawienia czoła temu zjawisku, zaś uchylanie się od tego zadania traktował jako niemoralność. Przywołajmy raz jeszcze ów cytat, który w rozdziale drugim pomógł nam scharakteryzować sposób mówienia o kapłanach, w tym miejscu posłuży bardziej jako przykład kapłańskiej posługi nadziei: „Dzisiejszy człowiek jest pogrążony w ciemnościach i mrokach śmiertelnych, lęka się o swoją egzystencję i przyszłość. Nie wie, czy jego i całych pokoleń praca nie zostanie zdmuchnięta [...] przez katastrofę wojny termojądrowej. Naprzeciw temu człowiekowi, przepełnionemu trwogą przed niewiadomą wychodzi kapłan”155. Dawanie nadziei było dla Bisty jedną z najważniejszych konkretyzacji omawianych już wcześniej, soborowych komponentów odnowy życia chrześcijańskiego. Odnosiły się one do Boga i do bliźniego, a chrześcijanin ma dążyć do jedności w obu tych kierunkach. Jako przykład w tej materii ksiądz Bista wskazywał swoim słuchaczom na soborowe sekretariaty powołane do kontaktów z religiami chrześcijańskimi i niechrześcijańskimi156. Twierdził, że „świadomość bolesnego rozdarcia zawsze wzywa do pragnienia jedności. Poczucie winy wobec Boskiego Założyciela, który chciał Kościół mieć jednością, przynagla do szukania dróg prowadzących do niej”157.

Jego nauczanie moralne dotyczące miłości bliźniego sprowadzało się więc najpierw do pytania o apostolstwo człowieka, o to, czy jego jedność z Bogiem ma przełożenie na jedność z drugim człowiekiem, czy składa się w ten sposób świadectwo wiary przez własny przykład i modlitwę158, czy jest się Stwórcy wdzięcznym za bliźniego159. Podkreślał, że chrześcijanie, jako wszczepieni przez chrzest w Kościół, mają w nim wykonywać kult

154 H 61/3; zob. też H 91, K 28/3. 155 H 8. 156 H 13. 157 H 19. 158 H 84, H 111. 159 H 61/1.

Boży, doświadczają „uczestnictwa współodprawiania”160, mają nakaz wyznania wiary przed światem.

W swoim nauczaniu moralnym ksiądz Bista wiele miejsca poświęcił także chrześcijańskim cnotom. Treści te przekazywał jednak raczej przy okazji, niż w wykładach systematycznych. Często posiłkował się w tej materii myślami innych kapłanów, szczególnie księdza Popiełuszki, który cnoty zestawiał z darami Ducha Świętego, tak jak w pierwszym zdaniu następującego fragmentu: „Prawdziwie roztropnym i sprawiedliwym może być tylko człowiek mężny i odważny. Obywatel odrzucający w sobie męstwo przestaje być obywatelem, a staje się zwykłym niewolnikiem, wyrządzając największą krzywdę sobie i swej osobowości, rodzinie, grupie zawodowej, narodowi, państwu i Kościołowi”161.

Bista preferował teksty, które posiadały retoryczne cechy sentencji – krótkie, jednoznaczne, podane jako myśl, za którą był widoczny intensywny proces twórczy, wzmocniony autopsją. Używał ich często jako oręż w polemice z systemem komunistycznym, który określał jako „okres potężnego naporu sił antyreligijnych”162. Za kardynałem Wyszyńskim uznawał, że sama polemika nie spełni swego zadania, jeśli pozbawi się ją najważniejszego argumentu polemicznego Ewangelii – czynienia dobra: „Mnożyć dobro, najpierw w sobie, by potem w drugich, uczynić siebie prądnicą dobra – to nasze powołanie, jest to wezwanie do bardzo pozytywnie pojętej pracy nad sobą, do uświęcenia własnego, które ma służyć pomnażaniu dobra w świecie – nie chodzi tu o samo uświęcenie, ale przede wszystkim o uświęcenie i zbawienie świata. To czasy oddziaływania osobowego człowieka na człowieka. Chrześcijaństwo musi być w człowieku, aby przemówiło do drugiego człowieka”163.

Przekonany do skutecznej roli przykładów w kaznodziejstwie podparł te teoretyczne rozważania pełną emocji relacją z wizyty Jana XXIII w więzieniu Regina

Coeli: „«Przyszedłem do was, widzieliście mnie i spojrzałem wam głęboko w oczy. Obok

waszych serc złożyłem swoje serce. Bądźcie pewni, że to spotkanie pozostanie w nim na zawsze!». Wśród więźniów dopuszczonych do ucałowania pierścienia papieskiego znalazło się dwóch morderców. Jeden z nich zwrócił się do papieża z rozpaczą: «Czy słowa nadziei, które usłyszeliśmy, mogą odnosić się także do tak wielkiego grzesznika

160 K 34.

161 H 112.

162 H 12.

jak ja?» W odpowiedzi papież pochylił się i pocałował go”164. Przytaczanie tego typu zdarzeń w konwencji opowiadania nacechowanego uczuciami miało dla Bisty znaczenie nie tylko pedagogiczne, ale i duchowe, próbowało bowiem za każdym razem przekonać słuchaczy, że w religii musi być miejsce na uczucia i pasję, bez tych faktorów staje się ona zbiorem bezcelowych i martwych gestów. Świadkowie pamiętający księdza Bistę potwierdzają, że sam starał się takim być – „miłującym Boga pasjonatem teologii i duszpasterstwa”165.

Istotne znaczenie miał dla księdza Bisty wszczęty przez Kościół dialog ze światem. Był to dla niego argument za tym, by wzywać do tego samego swoich słuchaczy w relacjach rodzinnych, w parafii i życiu zawodowym. Otwartość Kościoła dawał za wzór i godne podjęcia wyzwanie. Moralne nauczanie Bisty ma więc najpierw ujęcie afirmatywne. Kapłan czerpie treści z doświadczenia i mądrości Kościoła, by następnie zachęcać do nich wiernych. Zwracanie uwagi na konkretne grzechy i wymienienie ich bez stosowania eufemizmów też miało miejsce w tym kaznodziejstwie, ale dopiero po przygotowaniu swego rodzaju bazy, postawieniu na pierwszy plan pozytywnego przesłania chrześcijaństwa zawsze gotowego do dialogu. „Powodem dialogu ma być miłość, nie ma być nastawiony na korzyść ani wynik jak jakaś akcja zbawcza, ma być wolny od przymusu i nacisku (inaczej nie usłyszy wołania miłości), ma obejmować wszystkich ludzi dobrej woli, nie wykluczać nikogo. Gotowość rozmowy nie oznacza kompromisu i ustępstw w zasadach chrześcijańskich, obowiązuje nas bowiem pełna lojalność wobec nauki Chrystusowej”166.

Użyte powyżej wyrażenie lojalność wobec nauki Chrystusowej stanowi trafne wprowadzenie w ostatnią część tego rozdziału poświęconą konkretnym sytuacjom, w których chrześcijanin może doznawać pokusy dezercji. Jeśli ksiądz Bista przed tym przestrzegał z ambony, to nie czynił tego nigdy z chęci szukania sławy dosadnego i surowego kaznodziei, ale tylko przez wzgląd na ową lojalność wobec Ewangelii. Z miłości do Boga zwracał przede wszystkim uwagę na negowanie prawdy, co w czasie prześladowań komunistycznych pokrywało się często z wyparciem się wiary i praktyk religijnych. Co znamienne – Bista nie tyle piętnował tych, którzy się wyparli, ale podawał antidotum – spisane in extenso historie osób wytrwałych w wierze, które wyznawały przywiązanie do Boga i Kościoła za cenę straty awansu zawodowego i społecznego

164 Tamże.

165 Rozmowa z ks. Cz. Mąką, 10.08.2015 r.

uznania. W sparafrazowanych już częściowo w rozdziale drugim relacjach autor zachował także formy dialogowe, które warto oddać w pełni w tym miejscu naszej analizy. Poniższy fragment homilii będzie celowo dłuższy, aby zachowana została w naszych badaniach proporcja pomiędzy krótkimi cytatami skoncentrowanymi na warstwie merytorycznej, a passusami dłuższymi, które oddają cenny dla naszej wiedzy literacki styl narracyjny kaznodziei: „Nie wolno nam nigdy poświęcać nadziei dla tzw. teraźniejszości. [...] Rok 1951. Czasy stalinowskie. Ojciec studenta teologii przygotowującego się do kapłaństwa zostaje wezwany w miejscu pracy do swojego przełożonego, który oświadcza: «Dowiedzieliśmy się, że Pański syn studiuje teologię. Jest rzeczą niemożliwą, aby syn obywatela, który piastuje tak odpowiedzialne stanowisko jak Pan, został księdzem. Jeżeli Pan chce pozostać na swoim stanowisku, musi Pan skłonić syna do zmiany kierunku studiów». Ojciec dał na to żądanie następującą odpowiedź: «Po pierwsze – mój syn ukończył już kilka lat temu osiemnaście lat. Według przepisów obowiązujących w tym kraju jest więc pełnoletni i ma prawo samodzielnie decydować o wyborze swojej drogi życiowej. Po drugie – ja mam trzech synów i cieszę się wielkim autorytetem u nich. Gdybym najstarszego z nich zmusił – jak Pan tego żąda – do zmiany kierunku studiów, utraciłbym natychmiast cały autorytet ojcowski i szacunek, jaki dla mnie mają. A na to ja sobie nigdy nie pozwolę. Po trzecie – Pan dobrze o tym wie, że ja jestem wierzącym i praktykującym katolikiem. Dlatego jestem dumny z tego, że mój syn pragnie być kapłanem i proszę Boga o to, aby z niego był kiedyś dobry i uczciwy ksiądz. To wszystko, co mam Panu do powiedzenia». [...] Rok 1984. [...] Przed Dyrektorką szkoły staje nauczycielka. Dyrektorka stwierdza sucho i kategorycznie: «Koleżanko! Już kilkakrotnie prosiłam, aby zdjęła Pani krzyże w swojej klasie. Jeżeli Pani go natychmiast nie usunie, musi się Pani liczyć ze zwolnieniem». Nauczycielka odpowiedziała jednym zdaniem: «To proszę mnie zwolnić»”167.

Utrzymane w tej konwencji historie miały przede wszystkim wzmocnić w słuchaczach podobne postawy – zachęcić do takiej odwagi. Były także trafną odpowiedzią księdza Bisty na postawioną ówczesnym dekadom diagnozę – jedynie bezkompromisowość wobec zła i zachowywanie własnej katolickiej tożsamości gwarantują integralny rozwój człowieka, bez pominięcia jego wymiaru duchowego, do czego chętnie dążyły prądy ateizujące w Polsce i Europie.

Najbardziej skutecznym lekarstwem mającym w opinii Bisty pomóc nękanym w ten sposób katolikom były sakramenty. Zachowały się konferencje, w których

omawiał ich specyfikę, wiążąc z każdym z nich najpierw prawa, a następnie obowiązki wiernych. Kaznodzieja sakramenty uznawał jako dogmatyczne podstawy apostolatu człowieka świeckiego168. Stanowiły one w jego nauczaniu jeden z głównych motywów świadectwa i świadomego trwania w Kościele169. W swoim nauczaniu przywoływał je wszystkie, mniej obecne w zachowanym materiale są tylko odniesienia do sakramentu namaszczenia chorych.

Poniższa próba przedstawienia kwintesencji nauczania księdza Bisty co do sakramentów świętych w kontekście zadań z nimi związanych, pozwala spojrzeć całościowo na to, w jaki sposób traktował on działanie Boga w świętych znakach. Przez sakrament chrztu człowiek, stając się żywym członkiem Corpus Christi

mysticum (Ef 4,12), ma również budować to Ciało Chrystusa. Sakrament bierzmowania

nazywał „konsekracją, namaszczeniem na pełnoprawnego członka Kościoła [...] i wyznaczeniem urzędowego świadka Chrystusa”170. Wzywa on nie tylko do głoszenia i obrony wiary na zewnątrz, ale jest pewnego rodzaju wyświęceniem na apostołów świeckich. Wynika z niego prawo i obowiązek głoszenia wiary i jej obrony. Bista twierdził, że do bierzmowania powinna być dopuszczona dopiero młodzież w okresie dojrzewania, to jest około piętnastego roku życia, co argumentował racjami psychologicznymi i pedagogicznymi, takimi jak: „rozwój myślenia syntetyzującego, tworzenie własnego światopoglądu i postaw moralnych, wzrastającą dążność do samodzielności i odpowiedzialności za własne decyzje”171. Eucharystia to nie tylko uczestnictwo w ciele Chrystusa i pokarm, by szło się lżej, ale to vinculum caritatis (KL 47) – augustiańska „więź miłości”, która zobowiązuje do miłości bliźniego172. Poprzez sakrament małżeństwa zaś, katolik otrzymuje misję kanoniczną do głoszenia prawd wiary w rodzinie i budowania tej podstawowej komórki środowiska chrześcijańskiego. Zobowiązany jest w niej do przekazywania daru życia, do troski o katolickie, religijno-moralne wychowanie młodego pokolenia – nowych członków Ludu Bożego173, do zamiany domu rodzinnego w miejsce Boże i szkołę wychowania katolickiego174 – „Jesteście rodzicielami i rodzicielkami. Trzeba być prawdziwym ojcem i matką. Prawdziwym ojcem i matką

168 H 121.

169 Zob. H 69.

170 K 34.

171 H. Holubars, S. Bista, Próba przystosowania..., s. 126.

172 Zob. K 29/1.

173 K 34.

staje się ktoś, kto spełnia co dzień, drugi po prokreacji podstawowy obowiązek – głosi Ewangelię w rodzinie, czyli wychowuje swoje dzieci długofalowo [...]. Zasady pracy wychowawczej to podwójny zaprzęg: słowo i przykład. Nie tylko mówić «że», ale pokazać «jak». Ten zaprzęg wiezie dzieci przez lata dzień po dniu. Zapamiętam: chcę być nie tylko rodzicielem (-lką) i mieć dzieci, ale ich ojcem i matką staję się przez długofalowe wychowanie”175. Sakrament kapłaństwa wreszcie przedstawiał, w pewnej analogii do płodności małżeńskiej, jako zaszczepianie i pomnażanie życia ludzi przez udzielanie sakramentów świętych i wychowanie Ludu Bożego176.

Według takiej logiki, Bista uczył swoich słuchaczy w jaki sposób mogą się nieustannie wpisywać w Kościół, który modli się i z modlitwy się rodzi – Ecclesia orans

et ex oratione177. Zachowywanie pełni moralności względem bliźniego ze względu na Boga przyrównywał do światła lampki górniczej, która rozświetla ciemności podziemia kopalni: „To nasze zadanie w ciemnościach dzisiejszego świata. Christus porta populorum, vita priorum, famula morum”178.

Wracamy więc w tym miejscu do punktu wyjścia – istotnym owocem relacji z Bogiem jest dla Bisty apostolat laikatu będący przeciwwagą twierdzenia, że troska o Kościół jest sprawą zawodową kapłanów, co wyrażał niemieckojęzycznym wtrąceniem – priesterkirche179. Chrystianizacja środowiska, w którym się żyje, nawet za cenę heroicznych postaw, to ideał, do którego zmierzał w swoim moralnym nauczaniu – „Jestem chrześcijaninem w pracy zawodowej i życiu osobistym, nie ma u mnie rozbratu między religią, a życiem”180. Tego typu postawę umiejscawiał nawet w kategoriach misyjnych: „Każdy z nas zrobi coś misyjnego w życiu przez dobre świadectwo życia chrześcijańskiego. Wtedy wspólnota jest prawdziwą, kiedy jest w niej zgodność między tym, co mówimy i wyznajemy w Kościele, a tym, co czynimy w życiu”181. Przestrzegał zaś katolików przed skutkami wszelkich działań pozbawionych głównych cnót chrześcijańskich: „Jeśli zabieramy się za naprawianie świata bez apostolatu miłości wyrastającego z Ewangelii, to szczególnie jako chrześcijanie narobimy tylko jeszcze większego zamieszania”182. 175 K 34. 176 Tamże. 177 H 121. 178 Tamże. 179 Tamże. 180 Tamże. 181 H 50. 182 H 119; zob. też H 29/1-8.

Biście udaje się w warstwie imperatywnej homilii, kazań i konferencji dokonać rzeczy trudnej – potrafi w tak konstruktywny sposób mówić o chrześcijaństwie, że słuchacz zaczyna rozumieć logikę Ewangelii, chce spłacić Bogu dług wdzięczności za mękę i krzyż Chrystusa, odkrywa, że popełniając grzech świadomie i dobrowolnie krzywdzi nie tylko Boga i bliźniego, ale okalecza też siebie. Dopiero w świetle tej pozytywnej wykładni chrześcijańskiej moralności popełnianie kolejnych grzechów wydaje mu się tym bardziej niewłaściwe, zaczyna dostrzegać, że popadanie w nałogi i niemoralne przyzwyczajenia ściąga w dół jego człowieczeństwo, blokuje go na najbliższych i na całą wspólnotę Kościoła: „Chrześcijanin nie jest egoistą w niesieniu krzyża pokuty. Dźwiga go z myślą o drugich” 183 – konkluduje Bista.

Powyższa część niniejszego punktu miała na celu ukazać całe spectrum zasad chrześcijańskich, do których ksiądz Bista wzywał. W taki sposób zasadniczo dotykał problematyki moralnej. Niemniej zachowały się fragmenty jednostek kaznodziejskich zawierających nazwy grzechów i niemoralnych postaw wskazane

explicite. Wśród przywoływanych na ambonie przez kaznodzieję przewinień ludzkich

o najpoważniejszej materii grzechu należy wskazać aborcję, którą nazywał zamiennie

spędzaniem płodu i zabijaniem dzieci nienarodzonych184. W dalszej kolejności, według sformułowań księdza Bisty: cudzołóstwo185, dwulicowość186, kłamstwo187,

kłótnie188, konsumpcjonizm189, lenistwo190, materializm191, niedbałe sprawowanie

sakramentów192, nieprzyznawanie się do Boga193, odmawianie współmałżonkowi

poczęcia potomstwa194, obmowa195, opuszczanie Mszy św. niedzielnej196, oszczerstwo197,

183 GN 5. 184 H 50, H 113. 185 H 50. 186 H 39, GN 15, GN 16, GN 17. 187 H 44/1, H 110, H 114, H 116, GN 10. 188 H 50, GN 8. 189 KR 4/12.

190 I 4 – W jednym z fragmentów Testamentu Bista w radosnej tonacji opowiada o kończącej adorację młodzieży i o swojej lapidarnej do nich wypowiedzi, którą warto w tym miejscu zacytować, ponieważ odnosi się implicite do grzechu lenistwa, jednego z siedmiu grzechów głównych: „O czym żeście tak długo dumali, zabierzcie się do zrobienia tego”; GN 32, GN 33.

191 S. Bista, W poszukiwaniu właściwego kształtu..., s. 280. 192 GN 22. 193 H 52, GN 13, GN 20. 194 GN 23. 195 H 81. 196 GN 2. 197 GN 27.

pijaństwo198, porzucanie stanu kapłańskiego199, pożądliwość200, przemoc fizyczna201,

rozwody202, siedem grzechów głównych203 staczanie się w przepaść rozpusty204, tolerowanie

grzesznych związków swych dzieci205, używanie wulgaryzmów i przekleństwa kierowane

względem bliźniego206, wybuchowość207, zaniechanie przekazu wiary potomstwu208,

złodziejstwo209.

Nazywanie spraw po imieniu było naturalne dla kaznodziejskiego stylu Bisty. Jak już wielokrotnie i w różnych kontekstach zostało pokazane, ksiądz Bista w swoim radykalizmie nie uciekał przed retoryką nacechowaną dosadnością i złością z powodu czynionego zła. Nie odmawiał nikomu Bożego miłosierdzia, ale przeciwko grzechowi wytaczał najcięższe działa, także językowe: „Chwileczkę, a zastanawiasz się ty kiedy, czym jesteś dla otoczenia? Może katem, tyranem dla żony i dzieci, brutalnym, samolubnym egoistą domagającym się bezwzględnie swych praw, mściwym, dokuczliwym dla sąsiadów i kolegów, bez krzty wyrozumienia dla drugiego, ciągłym, nieznośnym zrzędą. Słowem szatanem, stwarzającym piekło na ziemi tym wszystkim, którzy zmuszeni są żyć i pracować z Tobą pod jednym dachem. A ty tego nie widzisz, bo nigdy nie postawiłeś sobie pytania: jakim jestem dla otoczenia? Ale jak faryzeusz, zbytnią uwagę zwracasz na drobnostki i małostkowe liczenie każdego, najmniejszego pyłku grzechowego. I oczywiście – nie znając siebie, nie dojdziesz do tego, do czego doszedł ten potępiony przez Ciebie zdrajca Judasz – do poznania swej nędzy duchowej i podłości charakteru. Co więcej, nigdy nie przyznasz się nawet sam przed sobą, że takim jesteś. A gdyby Ci ktoś całą prawdę powiedział o Tobie, uważałbyś to za śmiertelną obrazę”210. W świetle powyższego cytatu możemy dostrzec całą paletę możliwości nie tylko technicznego warsztatu słowa, ale zdolności merytorycznych i głębokiej teologii mocno związanej z duszpasterstwem. 198 H 100, H 113, GN 2, GN 10, GN 20. 199 KR 3/7. 200 GN 2, GN 11. 201 GN 14. 202 H 113. 203 GN 24/2. 204 GN 21, GN 43; zob. też H 100. 205 GN 19. 206 H 50, H 100, GN 36. 207 GN 14, GN 36. 208 H 65. 209 H 100. 210 GN 14.

Czwarty rozdział niniejszego opracowania miał na celu prezentację szeroko ujętego zagadnienia moralności chrześcijańskiej w kaznodziejstwie księdza Bisty. Dzięki diagnozie kondycji swoich czasów, której stale dokonywał, mogliśmy poznać wnikliwość jego teologiczno-pastoralnego spojrzenia i wyjątkową umiejętność przewidywania złożonych procesów społecznych, szczególnie w kontekście prądów ateizujących. Znacząco obecna w tekstach Bisty tendencja do wskazywania motywów moralnego życia manifestuje godny naśladowania wzorzec pastoralny, szczególnie istotny w przepowiadaniu kaznodziejskim poddawanym wciąż najczęstszej ocenie wiernych świeckich. Metoda Bisty pozwalała uniknąć nadmiernej krytyki ze strony słuchaczy słowa Bożego, a w tym względzie świadkowie wskazywali jednomyślnie na przyczynę, którą była siła jego autorytetu. Brała się ona z faktu, że Bista sam w ten sposób żył, sam z tych źródeł czerpał siłę, siła ta pozwalała mu mówić do innych: „Będę dobrze dawał miłość, kiedy sam jej doświadczę”211.

Przejrzystość jego osobowości, zdecydowany charakter, umiłowanie prawdy, uczciwość i pracowitość – to najważniejsze cechy, dzięki którym mógł pozwolić sobie na nauczanie o najtrudniejszych moralnych kwestiach. W świetle powyższych ustaleń można było w obiektywny sposób dokonać analizy merytorycznej i językowej moralnego nauczania księdza Bisty, będącego owocem zażyłej relacji z Bogiem, którą sam określał jako „kontemplację pragnień Bożego serca”212.

Niech zakończeniem ostatniej części rozprawy będzie fragment nauki rekolekcyjnej wygłoszonej w 1966 roku do młodzieży akademickiej. Warto to zrobić z dwóch powodów – w jednostce tej pojawia się, dość kolokwialne w tamtych czasach, wyrażenie na serio oraz wątek reasumujący i dookreślający całe przesłanie moralne, z jakim przeszedł przez swoją misję przepowiadania. Jednostka ta zmierzała do celu sformułowanego w następującym pytaniu: Jak wypełniać moje zadanie w Kościele? Odpowiedź, jakiej wtedy udzielił, ogniskowała w sobie wszystkie cechy i faktory jego moralnego przepowiadania: „Normalnie, nie «transparentowo», nie chodzić po świecie z transparentem «Nawracam cały świat!» – byłbym wtedy postacią tragikomiczną.