Stanisław Baran, Anna Wójcikowska-Kapusta, GraŜyna śukowska, Tomasz Milczarek
Instytut Gleboznawstwa i Kształtowania Środowiska, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
Wstęp
Wieloczynnikowa degradacja i dewastacja gleb wskutek otworowej eksploatacji siarki spowodowała pogorszenia ich właściwości sorpcyjnych wskutek ubytku wymiennego wapnia i magnezu. Dzieje się tak za sprawą nadmiernej koncentracji jonów H+. Powstający w warunkach zasiarczenia kwas siarkowy osłabia ochronne działanie kompleksu sorpcyjnego przed wymywaniem składników mineralnych, co jest podstawą degradacji gleb zanieczyszczonych siarką [MOTOWICKA-TERELAK,DUDKA 1991;
MOTOWICKA-TERELAK,TERELAK 1995; BARAN,TURSKI 1999; BARAN 2000, 2001; JOŃCA 2004].
Rekultywacja, szczególnie biologiczna terenów poeksploatacyjnych w górnictwie otworowym siarki jest zagadnieniem złoŜonym i trudnym, bowiem dotyczy zasiarczonych utworów bezglebowych, ubogich w substancję organiczną i o złych właściwościach sorpcyjnych [JOŃCA 2004; MILCZAREK 2006].
Celem niniejszej pracy jest ocena moŜliwości zastosowania wapna poflota-cyjnego i kompostów osadowo-popiołowych do rekultywacji i kształtowania właś-ciwości sorpcyjnych gruntu bezglebowego w obszarze wpływu wydobycia siarki metodą Frasha.
Materiał i metody badań
Badania przeprowadzono w formie doświadczenia poletkowego na terenie byłej Kopalni Siarki „Jeziórko”. Zdewastowany mechanicznie i przez intensywne zakwaszenie grunt, o składzie granulometrycznym piasku słabogliniastego, odkwa-szono, stosując wapno poflotacyjne w dawce 300 t⋅ha-1. Na poletka o powierzchni 15 m2 zastosowano komposty uzyskane z kompostowania przez 6 miesięcy komunalnego osadu ściekowego z oczyszczalni ścieków ze Stalowej Woli z dodatkiem popiołów ze spalania węgla kamiennego z Elektrowni „Stalowa Wola”, w dawkach suchej masy 3, 6 i 9% w stosunku do masy warstwy ornej gleby na powierzchni 1 ha (90, 180 i 270 t⋅ha-1) w następujących wariantach: kompost z osadu ściekowego; kompost: osad ściekowy (80%) + popiół (20%); kompost: osad ściekowy (70%) + popiół (30%).
Kontrolę stanowił grunt tylko wapnowany.
Komposty wymieszano z warstwą gruntu do głębokości 20 cm, a następnie
S. Baran i inni 50
wysiano mieszankę rekultywacyjną traw o składzie gatunkowym: kostrzewa łąkowa (Festuca pratensis HUDS.) - 41,2%, kostrzewa czerwona (Festuca rubra L. S. STR.) - 19,2%, koniczyna łąkowa (Trifolium pratense L.) - 6%, Ŝycica wielokwiatowa (Lolium multiflorum LAM.) - 12,4%, Ŝycica trwała (Lolium perenne L.) - 14,7%, kupkówka pospolita (Dactylis glomerata L.) - 6,5%.
Do badań laboratoryjnych pobierano próbki gruntu z głębokości 0-20 cm po I pokosie traw oraz na zakończenie wegetacji przez kolejne dwa lata.
W pobranych próbkach gruntu oznaczono:
- kwasowość hydrolityczną (Hh) metodą Kappena w 0,5 mol⋅dm-3 CH3COOCa, - kationy zasadowe (S) metodą Pallmanna w wyciągu 0,5 mol⋅dm-3 NH4Cl (pH =
8,2).
Uzyskane wyniki opracowano statystycznie obliczając: analizę wariancji, ko-relację z wykorzystaniem programu Statistica 6.0.
Wyniki badań i dyskusja
Zastosowanie do odkwaszonego wapnem poflotacyjnym gruntu o składzie granulometrycznym piasku słabogliniastego kompostów osadowo-popiołowych przyczyniło się do zwiększenia pojemności jego kompleksu sorpcyjnego (tab. 1, rys. 1), ale istotne wartości odnotowano tylko dla kompostu z osadu ściekowego z 30%
dodatkiem popiołu. Największy efekt wywoływała dawka 9%, która w przypadku kompostu osadowego i kompostu z osadu z 30% dodatkiem popiołu, spowodowała istotny wzrost, w porównaniu z gruntem bez nawoŜenia (obiekt kontrolny).
Tabela 1; Table 1 Właściwości sorpcyjne rekultywowanego gruntu
Sorption properties of reclamed ground
Sposoby rekultywacji Reclamation methods
Wartości średnie; Mean values
Ca++ Mg++ K+ Na+ H+ S T
mmol(+)⋅kg-1 Rekultywowany grunt (kontrola)
Reclamed ground (control)
83,21 2,74 0,44 2,14 12,00 88,52 100,52
Kompost osadowy Sludge compost
150,00 6,85 0,48 3,77 9,63 161,10 170,73
Kompost osad. + 20% popiołu Sludge compost + 20% ash
165,17 5,83 0,52 4,12 8,30 175,63 183,93
Kompost osad. + 30% popiołu Sludge compost + 30% ash
409,26 9,19 0,59 6,24 8,41 425,27 433,69
NIR; LSD 162,78 3,80** 0,11** 1,94** 1,96** 166,79** 166,68**
* P ≤ 0,1 ** P ≤ 0,05
S suma wymiennych kationów zasadowych; base exchange capacity T pojemność sorpcyjna; cation exchangeable capacity
WPŁYW DODATKU KOMPOSTU OSADOWEGO I OSADOWO-POPIOŁOWEGO... 51
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
K 3% 6% 9% 3% 6% 9% 3% 6% 9%
A B C
termin; term I termin; term II termin; term III
K kontrola; control
A kompost osadowy; sludge compost
B kompost osadowy + 20% popiołu; sludge compost + 20% ash C kompost osadowy + 30% popiołu; sludge kompost + 30% ash termin I, II, III; term I, II, III
dawki kompostu 3%, 6%, 9%; composts doses 3%, 6%, 9%
Rys. 1. Pojemność sorpcyjna gruntu (mmol(+)⋅kg-1) Fig. 1. Sorption capacity of reclamed ground (mmol(+)⋅kg-1)
W miarę upływu czasu od zastosowania kompostów stwierdzono wzrost pojemności sorpcyjnej gruntu. Prawidłowość tę odnotowano dla kompostów z osadu ściekowego i osadu z 20% dodatkiem popiołu oraz 9% dawki kompostu: osad z 30%
dodatkiem popiołu. Obserwowane róŜnice pomiędzy kolejnymi terminami nie były jednak istotne.
Podobny wpływ jak w przypadku pojemności sorpcyjnej, wywarły zastosowane komposty na zawartość sumy kationów zasadowych (tab. 1, rys. 2), co potwierdza silna korelacja (współczynnik korelacji = 1,00), (tab. 2), o tak istotnej korelacji decydował wapń, ze względu na dominujący udział w wysyceniu kompleksu sorpcyjnego gruntu (Ca > Mg > Na > K). Fakt ten potwierdzają takŜe współczynniki korelacji (0,99-1,00) pomiędzy ilością Ca++ w gruncie, a jego sumą kationów zasadowych i całkowitą pojemnością sorpcyjną.
Istotny wzrost zawartości wymiennych kationów wapnia stwierdzono w wa-runkach zastosowania kompostu z osadu ściekowego z 30% dodatkiem popiołu.
Rosnący (z 20 do 30%) udział popiołu w kompoście istotnie zwiększył zawartość wapnia wymiennego w kompleksie sorpcyjnym gruntu (tab. 1).
Zawartość wymiennego wapnia była istotnie skorelowana (współczynnik korelacji = 0,52) z dawką stosowanych kompostów (tab. 2), a niezaleŜnie od rodzaju kompostu, juŜ dawka 3% spowodowała wyraźny wzrost zawartości tego pierwiastka.
Istotny wpływ miało takŜe zastosowanie 9% dawki kompostu osadowego oraz 6 i 9%
dawki kompostu z osadu z 30% dodatkiem popiołu, przy czym wyŜsza dawka kompostu osadowo-popiołowego powodowała istotne zwiększenie zawartości wapnia w porównaniu do dawki najniŜszej. Zastosowanie kompostu z niŜszym (20%) udziałem popiołu nie spowodowało istotnego zwiększenia kationów wapnia w rekultywowanym gruncie (tab. 1).
S. Baran i inni 52
Tabela 2; Table 2 Współczynniki korelacji dla właściwości sorpcyjnych oraz zawartości C org. i N og.
The coefficient values of the correlation between the sorption properties and C org. and N t. content
Parametr; Parameter Ca++ Mg++ K+ Na+ H+ S T
Zawartość popiołu w kompoście Compost ash content
0,51 0,43 0,5 0,51 0,51
Dawka kompostu; Compost dose 0,52 0,66 0,52 0,52
Ca++ 0,75 0,42 0,82 1 1
Mg++ 0,75 0,42 0,7 0,75 0,76
K+ 0,42 0,42 0,55 0,42 0,42
Na+ 0,82 0,70 0,55 0,82 0,82
H+
S 1,00 0,75 0,42 0,82 1,00
T 1,00 0,76 0,42 0,82 1,00
α ≤ 0,05
S suma wymiennych kationów zasadowych; base exchange capacity T pojemność sorpcyjna; cation exchangeable capacity
0 100 200 300 400 500 600 700 800
K 3% 6% 9% 3% 6% 9% 3% 6% 9%
A B C
termin; term I termin; term II termin; term III Rys. 2. Zawartość wymiennych kationów Ca++ w kompleksie sorpcyjnym gruntu
(mmol(+)⋅kg-1). Objaśnienia jak pod rys. 1
Fig. 2. Content of exchangeable cations Ca++ in sorptive complex of ground (mmol(+)⋅kg-1).
Determination as on Fig. 1
W miarę upływu czasu od zastosowania kompostów stwierdzono wzrost zawartości wapnia wymiennego w gruncie, ale róŜnice pomiędzy kolejnymi terminami, niezaleŜnie od zastosowanego kompostu, były nieistotne (tab. 1).
Zastosowanie badanych kompostów wpłynęło na zwiększenie zawartości magnezu wymiennego w gruncie (tab. 1, rys. 3). Najmniejszy wzrost spowodował dodatek kompostu z osadu ściekowego z 20% udziałem popiołu, którego wpływ, choć wyraźny, nie był istotny. Istotne zwiększenie zawartości magnezu wymiennego
WPŁYW DODATKU KOMPOSTU OSADOWEGO I OSADOWO-POPIOŁOWEGO... 53 spowodował dodatek kompostu osadowego i kompostu z osadu z 30% dodatkiem popiołu. Zawartość Mg++ była dodatnio skorelowana z wielkością dawki (współczynnik korelacji 0,66), (tab. 2).
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
K 3% 6% 9% 3% 6% 9% 3% 6% 9%
A B C
termin; term I termin; term II termin; term III
Rys. 3. Zawartość wymiennych jonów Mg++ w kompleksie sorpcyjnym gruntu (mmol(+)⋅kg-1). Objaśnienia jak pod rys. 1
Fig. 3. Content of exchangeable cations Mg++ in sorptive complex of ground (mmol(+)⋅kg-1).
Determination as on Fig. 1
0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8
K 3% 6% 9% 3% 6% 9% 3% 6% 9%
A B C
termin; term I termin; term II termin; term III Rys. 4. Zawartość wymiennych jonów K+ w kompleksie sorpcyjnym gruntu (mmol(+)⋅kg-1).
Objaśnienia jak pod rys. 1
Fig. 4. Content of exchangeable cations K+ in sorptive complex of ground (mmol(+)⋅kg-1).
Determination as on Fig. 1
Termin pobrania próbek nie miał istotnego wpływu na zawartość magnezu, tylko w przypadku zastosowania kompostu z 30% dodatkiem popiołu odnotowano wyraźną tendencję wzrostową (tab. 1).
Zawartość potasu wymiennego była w niewielkim stopniu kształtowana przez dodatek badanych kompostów (tab. 1, rys. 4). Istotny wzrost spowodowało jedynie zastosowanie kompostu z osadu ściekowego z 30% dodatkiem popiołu. Wpływ
S. Baran i inni 54
pozostałych kompostów był róŜnokierunkowy i nieistotny.
Zastosowanie badanych kompostów spowodowało zwiększenie zawartości sodu wymiennego, ale istotny wpływ odnotowano w gruncie poletek uŜyźnionych kompostami osadowo-popiołowymi, przy czym kompost o większym udziale popiołu (30%) spowodował wzrost istotnie wyŜszy niŜ kompost z 20% jego dodatkiem (tab. 1, rys. 5). Zwiększenie zawartości Na+ obserwowano takŜe po zastosowaniu kompostu osadowego, lecz było ono nieistotne i wyraźnie niŜsze niŜ pod wpływem kompostów osadowo-popiołowych (tab. 1).
0 2 4 6 8 10 12
K 3% 6% 9% 3% 6% 9% 3% 6% 9%
A B C
termin; term I termin; term II termin; term III Rys. 5. Zawartość wymiennych jonów Na+ w kompleksie sorpcyjnym gruntu (mmol(+)⋅kg-1).
Objaśnienia jak pod rys. 1
Fig. 5. Content of exchangeable cations Na+ in sorptive complex of ground (mmol(+)⋅kg-1).
Determination as on Fig. 1
Zastosowanie rosnących dawek kompostów spowodowało wzrost zawartości sodu wymiennego w gruncie, ale istotny tylko w przypadku dawki 9% kompostu z osadu z 30% dodatkiem popiołu (tab. 1).
Nie stwierdzono takŜe, pomimo obserwowanej tendencji wzrostowej, istotnego wpływu terminu pobrania próbek na zawartość sodu wymiennego w gruncie (tab. 1).
Zastosowanie badanych kompostów na zdewastowany grunt spowodowało obniŜenie jonów H+ w relacji: kompost: osad ściekowy + 20% popiołu > kompost: osad ściekowy + 30% popiołu > kompost osadowy, ale róŜnice między nimi nie były istotne (tab. 1, rys. 6).
NiezaleŜnie od dawki, zastosowane komposty spowodowały obniŜenie jonów wodoru, ale istotne wartości stwierdzono dla dawek: 3 i 6% kompostu z osadu ściekowego z 20% dodatkiem popiołu oraz 3 i 9% kompostu z osadu z 30% dodatkiem popiołu. Nie obserwowano istotnych róŜnic pomiędzy poszczególnymi dawkami w gruncie uŜyźnionym kompostem osadowym (tab. 1).
WPŁYW DODATKU KOMPOSTU OSADOWEGO I OSADOWO-POPIOŁOWEGO... 55
0 2 4 6 8 10 12 14 16
K 3% 6% 9% 3% 6% 9% 3% 6% 9%
A B C
termin; term I termin; term II termin; term III Rys. 6. Kwasowość hydrolityczna gruntu (mmol(+)⋅kg-1). Objaśnienia jak pod rys. 1 Fig. 6. Hydrolytic acidity of ground (mmol(+)⋅kg-1). Determination as on Fig. 1
Zastosowanie do gleby komunalnych osadów ściekowych oraz wytworzonych na ich bazie kompostów jest uznawane za znaczący sposób poprawy jej Ŝyzności [MAZUR
1996;KRZYWY i in. 2000;WÓJCIKOWSKA-KAPUSTA i in. 2000; BARAN i in. 2004], co znajduje potwierdzenie w wynikach uzyskanych w niniejszej pracy.
W prezentowanych wynikach badań obserwowano pozytywny wpływ zasto-sowanych kompostów na właściwości sorpcyjne gruntu. Odnotowano takŜe silną dodatnią korelację między całkowitą pojemnością sorpcyjną, sumą kationów zasa-dowych a zawartością wymiennych form kationów wapnia.
Szersze porównanie uzyskanych wyników badań do większości danych lite-raturowych uniemoŜliwia charakter gruntu, na jakim doświadczenie zostało załoŜone - zdewastowany grunt poddany intensywnemu wapnowaniu, które, spowodowało przeszło trzykrotny (względem gleb przed dewastacją) wzrost wartości sorpcyjnych.
Tłumaczy to wysoki udział kationów wymiennych Ca++ oraz wysoki stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi, porównywalny do gleb dobrej jakości [GLIŃSKI 1999].
Wyniki badań własnych wskazują na wpływ wysokości udziału popiołu w kompostach na zawartość kationów wymiennych w uŜyźnionym gruncie. ZaleŜność ta wynika z obecności w popiele tlenków wapnia i magnezu, a takŜe potasu, który, na co zwracają uwagę BARAN i in. [2004] oraz SIUTA i WASIAK [1992], w osadach ściekowych występuje w niewielkich ilościach. ZbliŜoną zawartość Ca, Mg i K w popiele stwierdzili takŜe GILEWSKA [2004] oraz ROBAK i in. [2004]. Odnotowali oni równieŜ obecność sodu - co tłumaczyłoby wpływ popiołu na jego zawartość w gruncie.
Obserwowane zwiększenie zawartości wapnia i magnezu wraz ze wzrostem dawki kompostów wynika z wysokiej zawartości tych kationów w kompostach, szczególnie z dodatkiem popiołu.
Nieistotne zmiany zawartości potasu pod wpływem badanych kompostów wynikają z niskiej zawartości tego pierwiastka w osadach ściekowych. Sprawia to, Ŝe jego zawartość w gruncie z dodatkiem badanych kompostów była zbliŜona, co potwierdzają równieŜ badania BARANA i in. [2004].
Stwierdzony, istotny wzrost zawartości sodu, jedynie w warunkach nawoŜenia kompostem z najwyŜszym dodatkiem popiołu (30%), wynika z jego zawartości w popiele.
S. Baran i inni 56
Brak istotnych zmian w zawartości jonów wodoru oraz utrzymujący się przez cały czas trwania doświadczenia wysoki stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi, świadczy o trwałej poprawie właściwości sorpcyjnych zdewastowanego gruntu.
Wnioski
1. Zastosowanie do zdewastowanego gruntu badanych kompostów spowodowało poprawę jego właściwości sorpcyjnych, zaleŜną od rodzaju kompostu, jego dawki oraz czasu przeprowadzenia rekultywacji.
2. Największy wzrost pojemności sorpcyjnej spowodował kompost z osadu ściekowego z 30% dodatkiem popiołu, zastosowany w najwyŜszej dawce.
3. W miarę upływu czasu od zastosowania kompostów stwierdzono wzrost pojemności sorpcyjnej gruntu, największy dla kompostów z osadu ściekowego i osadu z 20% dodatkiem popiołu oraz 9% dawki kompostu: osad z 30%
dodatkiem popiołu.
4. Rosnący (z 20 do 30%) udział popiołu w kompoście istotnie zwiększył zawartość kationów zasadowych, a szczególnie wapnia wymiennego w kompleksie sorpcyjnym gruntu.
5. Wysycenie kompleksu sorpcyjnego gruntu kationami zasadowymi było zróŜ-nicowane: Ca > Mg > Na > K, z poziomem odpowiadającym glebom dobrej jakości.
6. Uzyskane wyniki badań pokazują, Ŝe kompostowanie osadów ściekowych z popiołami ze spalania węgla kamiennego prowadzi do optymalizacji właś-ciwości uzyskiwanego kompostu, mającego pozytywny wpływ na poprawę i kształtowanie właściwości sorpcyjnych zdewastowanego gruntu.
Literatura
BARAN S. 2000. Ocena stanu degradacji i rekultywacji gleb. AR Lublin: 1-244.
BARAN S. 2001. Ocena oddziaływania nawozów niekonwencjonalnych na właściwości fizykochemiczne rekultywowanego gruntu w obrębie wpływu Kopalni Siarki „Jeziórko”
oraz wypracowanie wpływu ich optymalizacji. AR Lublin: 48 ss.
BARAN S.,TURSKI R. 1999. Wybrane zagadnienia z utylizacji i unieszkodliwiania odpa-dów. AR Lublin: 1-336.
BARAN S.,WÓJCIKOWSKA-KAPUSTA A.,śUKOWSKA G.,OLESZCZUK P. 2004. Wykorzystanie kompostów do odtwarzania gleb na gruntach zdewastowanych przez intensywne za-kwaszenie. Rocz. Glebozn. LV(2): 9-15.
GILEWSKA M. 2004. Rekultywacja biologiczna składowisk popiołowych z węgla brunat-nego. Rocz. Glebozn. 55(2): 103-110.
GLIŃSKI J. 1999. Chemiczne i fizykochemiczne właściwości gleb, w: Gleboznawstwo.
Wydanie IV, PWRiL: 183-236.
JOŃCA M. 2004. MoŜliwości odbudowy gleb na gruntach zdewastowanych w obszarze wpływu kopalni siarki „Jeziórko”. Praca magisterska, AR Lublin.
KRZYWY E.,WOŁOSZYK CZ.,IśEWSKA A. 2000. Ocena przydatności do nawoŜenia kom-postów z osadów ściekowych z oczyszczalni komunalnych. Cz. I. Plonowanie
rekulty-WPŁYW DODATKU KOMPOSTU OSADOWEGO I OSADOWO-POPIOŁOWEGO... 57 wacyjnej mieszanki traw w uprawie polowej. Folia Univ. Agric. Stetinensis, Agricultura 84: 199-204.
MAZUR T. 1996. RozwaŜania o wartości nawozowej osadów ściekowych. Zesz. Probl.
Post. Nauk Roln. 437: 13-21.
MILCZAREK T. 2006. Przydatność kompostów osadowo-popiołowych do rekultywacji gruntów zdewastowanych przez intensywne zakwaszenie. Praca doktorska. AR Lublin.
MOTOWICKA-TERELAK T.,DUDKA S. 1991. Degradacja chemiczna gleb zanieczyszczonych siarką i jej wpływ na rośliny uprawne. Wyd. IUNG Puławy, R(284): 1-95.
MOTOWICKA-TERELAK T.,TERELAK H. 1995. Potrzeby i skuteczność wapnowania gleb zasiarczonych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 418: 665-669.
ROBAK J.,RAIŃCZAK J.,ŚCIĄśKO M.,GARAI A. 2004. Biosoal - paliwo uzupełniające dla cementowni stabilizowane popiołami lotnymi. Mat. XI Międz. Konf. „Popioły z energetyki”, 16-19 X Zakopane: 115-127.
SIUTA J.,WASIAK G. 1992. Warunki i sposoby przyrodniczego zagospodarowania osadów z oczyszczania ścieków miejskich. Człowiek i Środowisko 6(1/2): 185-195.
WÓJCIKOWSKA-KAPUSTA A.,BARAN S.,JAWORSKA B.,KWIECIEŃ J. 2000. Zmiany wybranych właściwości gleb lekkich nawoŜonych osadami ściekowymi. Folia Univ. Argic.
Stetinensis, Agricultura 84: 533-538.
Słowa kluczowe: utwory bezglebowe, rekultywacja, właściwości sorpcyjne, osady ściekowe, popioły
Streszczenie
W pracy analizowano wpływ róŜnych dawek kompostów z osadu ściekowego z dodatkiem (20 i 30%) popiołu ze spalania węgla kamiennego na kształtowanie właściwości sorpcyjnych utworu bezglebowego. Uzyskane wyniki pokazują, Ŝe kompostowanie osadów ściekowych z popiołami ze spalania węgla kamiennego prowadzi do optymalizacji właściwości uzyskiwanego kompostu, mającego pozytywny wpływ na poprawę i kształtowanie właściwości sorpcyjnych gruntu, zdewastowanego mechanicznie i przez intensywne zakwaszenie.
INFLUENCE OF THE ADDITION OF COMPOST
FROM SEWAGE SLUDGE AND SLUDGE-ASHES ON SORPTION PROPERTIES OF THE SOIL-LESS GROUND FORMATION
Stanisław Baran, Anna Wójcikowska-Kapusta, GraŜyna śukowska, Tomasz Milczarek
Institute of Soil Science and Environment, University of Life Science, Lublin
Key words: soil-less ground, reclamation, sorption properties, sewage sludge, ash Summary
The work analyzes the effect of various doses of sewage sludge composts with the addition of (20 and 30%) of ash obtained from hard coal burning on the shaping of sorption properties of the soil-less ground. The obtained results show that composting of sewage sludge with ash from hard coal burning leads to the optimization of the compost properties which positively affect the sorption properties of the soil devastated both
S. Baran i inni 58
mechanically and by the means of intensive acidification.
Prof. zw. dr hab. inŜ. Stanisław Baran
Instytut Gleboznawstwa i Kształtowania Środowiska Uniwersytet Przyrodniczy
ul. Leszczyńskiego 7 20-069 LUBLIN e-mail: barst@o2.pl
ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 533: 59-64