Mirosława Gilewska, Krzysztof Otremba
Katedra Gleboznawstwa i Rekultywacji, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Wstęp
DuŜe zapotrzebowanie na kruszywa naturalne, powszechność ich występowania oraz moŜliwość eksploatacji w łatwych warunkach górniczo-geologicznych sprzyja eksploatacji tego pospolitego surowca i powstaniu zdefiniowanych przez Skawinę [STRZYSZCZ 1982] dwóch typów przekształceń środowiska glebowego: przekształceń geomechanicznych i przekształceń hydrologicznych. Przekształcenia geomechaniczne związane są ze zniszczeniem pokrywy glebowej oraz naruszeniem struktury geologicznej górotworu, przekształcenia hydrologiczne powodują zmiany stosunków wodnych.
Obok eksploatacji prowadzonej zgodnie z prawem, prowadzone jest takŜe pozyskiwanie ze złóŜ niekoncesjonowanych. Eksploatacja kruszyw odbywa się pod pretekstem budowy lub pogłębienia stawów rybnych. Wydobywaniu kruszyw poza prawem sprzyja brak jednoznaczności w przepisach prawnych oraz róŜna ich interpretacja przez organa administracyjne. Wydobycie odbywa się najczęściej poza zasięgiem wszelkiej kontroli. Po eksploatacji pozostają liczne, rozproszone w krajobrazie rolniczym i leśnym wyrobiska, których rekultywacja odbywa się głównie poprzez renaturyzację.
Materiał i metody
Do analizy problemu wybrano północno-wschodnią część Goliny - miasta znajdującego się prawie w geograficznym centrum Polski, administracyjnie naleŜącego do powiatu konińskiego w Województwie Wielkopolskim. Na tym terenie znajdują się liczne miejsca pozyskiwania kruszyw naturalnych - piasków i Ŝwirów oraz wyrobiska doeksploatacyjne wypełnione wodą. Z ewidencji gruntów wynika jednak, Ŝe są to grunty orne naleŜące do osób prywatnych. Urabianie kruszywa odbywało i odbywa się nadal na duŜą skalę, przy uŜyciu profesjonalnego sprzętu, zarówno z lądu jak i lustra wody.
Inwentaryzacji poddano obszar o areale 50 ha. W badaniach wykorzystano ortofotomapy, system informacji geograficznej GPS umoŜliwiający określenie po-wierzchni eksploatacji i wyrobisk, a takŜe wypisy z rejestru ewidencji gruntów.
Wyniki badań i dyskusja
M. Gilewska, K. Otremba 126
Północno-wschodnia część miasta Golina, jak wynika z mapy geomorfologicznej byłego województwa konińskiego [STANKOWSKI 1986], zlokalizowana jest na środkowym poziomie równiny sandrowej. Wytworzone w tych warunkach gleby są kwaśne, ubogie w składniki pokarmowe i naleŜą do niskich klas bonitacyjnych V, VI i VIRz. Niska produktywność gleb zadecydowała o ich ugorowaniu bądź ekstensywnym uŜytkowaniu rolniczym. Materiałem podścielającym te gleby są warstwowane piaski i Ŝwiry zalęgające na glinie zwałowej. MiąŜszość piasków i Ŝwirów wynosi od 1,5 do 3 m i cechuje je duŜe zawodnienie.
Budowa odcinka autostrady Konin-Września, a takŜe dróg lokalnych wywołała duŜe zapotrzebowanie na kruszywa naturalne i zainteresowanie się omawianym terenem jako źródła pozyskiwania kruszywa naturalnego. Ta forma uŜytkowania zainteresowała wielu rolników, właścicieli gruntów. Stworzyła moŜliwość znacznych korzyści z mało produktywnych, piaszczystych gruntów. Z racji wodno-lodowcowej genezy pokrywy geologicznej terenu, złoŜa kruszyw nie są dobrej jakości. Jest to głównie kruszywo drobne zawierające duŜą ilość frakcji ilastych i pylastych. Obecność tych frakcji nie jest jednak przeszkodą w jego wykorzystaniu w budownictwie drogowym.
O eksploatacji zadecydował korzystny stosunek nadkładu do złoŜa (N : Z) wynoszący od 0,15 do 0,3, bliskość pozyskiwania surowca i związane z tym niskie koszty transportu, a takŜe jego cena. Była ona znacznie niŜsza w stosunku do kruszywa pozyskiwanego ze złóŜ koncesjonowanych. DuŜe zawodnienie złoŜa było w tym przypadku jego atutem. Eksploatacja odbywać się mogła w sposób niekoncesjonowany, pod pretekstem budowy lub pogłębienia stawów rybnych.
Inwentaryzacji poddano obszar obejmujący jedno złoŜe. W jego skład wchodzi 75 działek o zróŜnicowanej wielkości. Na siedemnastu działkach o łącznej powierzchni 17,2805 ha (tab. l) prowadzone było wydobycie kruszywa naturalnego. Powierzchnia działek objętych eksploatacją była zróŜnicowana i wynosiła od 0,27 do 5,06 ha.
PrzewaŜały działki małe o powierzchni w granicach od 0,30 do 0,49 ha, częstokroć graniczące ze sobą. Wydobycie odbywało się tylko w granicach właścicieli poszczególnych działek.
Skutkiem eksploatacji jest siedemnaście zbiorników wodnych, które trudno jednak nazwać stawami. Są to typowe dla złóŜ sandrowych wyrobiska wgłębne, których łączna powierzchnia wynosi 5,82 ha. Mają one kształt nieregularnych bezodpływowych niecek o gliniastym i nierównym dnie i głębokości od 0,5 do 3,0 m. Ich cechą charakterystyczną są strome, a nawet pionowe skarpy, rozmywane ruchami wody i spływami powierzchniowymi. Powierzchnia poszczególnych wyrobisk jest zróŜnicowana i wynosi od 0,05 do 1,00 ha (tab. l). W przypadku działek małych wyrobiska zajmują nieomal całą ich powierzchnię i częstokroć krawędzie skarp graniczą ze sobą. Niszczące działanie wody, a takŜe obsunięcia skarp sprzyjają zwiększaniu powierzchni wyrobisk, ich łączeniu, a takŜe wypłycaniu. Płytsze powierzchnie są sporadycznie porośnięte roślinnością wodną - trzciną (Phragmites australis), pałką szerokolistną (Typha latifolia). W obecnym stanie te zbiorniki nie spełniają wymogów stawianych hodowlanym stawom rybnym. Ponadto o małej przydatności tego typu wyrobisk poeksploatacyjnych do hodowli ryb informuje KRÓL
[2005].
Wyrobiskom towarzyszą chaotycznie rozmieszczone wyspy skał nadkładu i odpadów poeksploatacyjnych. Brak jest działań związanych z rekultywacją techniczną i przystosowaniem wyrobisk do hodowli ryb. Rekultywacja biologiczna odbywa się tylko na drodze renaturyzacji.
Tabela 1; Table 1 Wypis z rejestru ewidencji gruntów
Extract from land registration
INWENTARYZACJA ZBIORNIKÓW WODNYCH ... 127
Opisana działalność wydobywcza jest naganna, a takŜe bezkarna. Kolejne zmiany prawa geologicznego i górniczego, prawa wodnego, prawa budowlanego jej nie rozwiązują. Ponadto brak jest w polskim ustawodawstwie zdefiniowania pojęcia rybny staw hodowlany i warunków w jakich on moŜe być zbudowany. Zwraca na to uwagę takŜe KRÓL [2005].
Powstałe zbiorniki są miejscem niekontrolowanego składowania odpadów, a takŜe w wielu przypadkach niebezpiecznym miejscem kąpieli dla okolicznej ludności.
Usytuowanie ich w bliskiej odległości od terenów zabudowanych i dróg lokalnych zagraŜa ich stateczności. Ponadto powoduje ona rozczłonkowanie i nie pełne wykorzystanie złoŜa kruszyw.
Kwestie eksploatacji kopalin regulują obecnie przepisy ustawy Prawo geolo-giczne i górnicze z dnia 4 lutego 1994 r. [USTAWA 1994]. Zgodnie z zapisami ustawy podmioty gospodarcze chcąc podjąć działania związane z wydobywaniem kopalin muszą uzyskać koncesję. W przypadku eksploatacji surowców o znaczeniu lokalnym koncesję wydaje starosta.
M. Gilewska, K. Otremba 128
Rys. 1. Mapa ewidencyjna w skali 1 : 5 000 Fig. 1. Lists map in the scale 1 : 5 000
Powierzchnia objęta eksploatacją nie moŜe jednak przekroczyć 2 ha, a roczne wydobycie 20 tys. m3. Przy eksploatacji nie mogą być wykorzystywane środki wy-buchowe. Koncesja wydawana jest bez rozpoznania terenu, jednak czas oczekiwania na zgodę wynosi około 2 lat, a opłaty przekraczają kwotę 2.000,00 PLN. W tym czasie najczęściej kończy się zapotrzebowanie na kruszywo. Dodać naleŜy, Ŝe eksploatacja kruszyw ze złóŜ koncesjonowanych wymaga poniesienia opłaty eksploatacyjnej wynoszącej obecnie 0,46 zł m3. Opłaty za nielegalne wydobycie wynoszą osiemdziesięcio-krotność tej kwoty.
Eksploatacja kruszyw pod pretekstem budowy stawów rybnych umoŜliwia ominięcie tych niedogodności. Motywacją do takiego postępowania jest brak ko-nieczności ponoszenia jakichkolwiek opłat za wydobywaną kopalinę. Formą akceptacji tego procederu jest takŜe częstokroć identyfikowanie wyrobisk poeksploatacyjnych, szczególnie małych, z oczkami wodnymi i traktowanie ich takŜe jako elementu małej retencji [JUSZCZAK, KĘDZIORA 2004]. Przypisywane są im podobnie jak naturalnym oczkom wodnym funkcje hydrologiczne, mikroklimatyczne, biocenotyczne, sozologiczne i krajobrazowe [KOC i in. 2001; JUSZCZAK 2001; JUSZCZAK,KĘDZIORA 2004].
INWENTARYZACJA ZBIORNIKÓW WODNYCH ... 129
Wnioski
1. Budowa odcinka autostrady Konin-Września wywołała duŜe zapotrzebowanie na kruszywa naturalne i zainteresowanie się lokalnymi złoŜami piasków i Ŝwirów.
Występowanie złóŜ sandrowych sprzyja wydobywaniu kruszyw naturalnych bez koncesji, pod pretekstem budowy lub pogłębiania stawów rybnych.
2. Niska przydatność rolnicza gleb, przy jednoczesnej moŜliwości uzyskania znacznych dochodów ze sprzedaŜy piasków i Ŝwirów powoduje podjęcie ich wydobycia przez właścicieli gruntów. Nagannej i bezkarnej działalności wy-dobywczej sprzyja brak jednoznaczności w przepisach prawa.
4. Skutkiem eksploatacji są zagroŜenia geotechniczne wynikające z naruszenia struktury górotworu, naruszenie ładu krajobrazowego, powstanie wielu nie-kontrolowanych wysypisk śmieci, a takŜe niszczenie dróg transportem kruszywa.
Literatura
JUSZCZAK R. 2001. Inwentaryzacja, waloryzacja i ochrona małych zbiorników wodnych w krajobrazach rolniczych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 476: 379-387.
JUSZCZAK R., KĘDZIORA A. 2004. Retencja małych zbiorników wodnych w zachodniej części zlewni Rowu Wyskoć. Roczn. AR Poznań, CCCLYII, Melior. InŜ. Śród. 25.:
193-200.
KOC J., CYMES I., SKWIERAWSKI A., SZYPEREK U. 2001. Znaczenie ochrony małych zbiorników wodnych w krajobrazie rolniczym. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 476:
397-407.
KRÓL L. 2005. Wydobycie kruszywa naturalnego a budowa stawów rybnych w świetle wymagań technicznych i przepisów prawa. Gospodarka Surowcami Mineralnymi 21(2):
83-88.
STANKOWSKI W. 1986. Mapa geomorfologiczna województwa konińskiego w skali 1 : 100 000 UAM, Poznań.
STRZYSZCZ Z. 1982. Oddziaływanie przemysłu na środowisko glebowe i moŜliwości jego rekultywacji. PAN - Oddział w Katowicach. Wyd. im. Ossolińskich. Wrocław, 90 ss.
USTAWA 1994. Z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze. Dz. U. 228, poz.
1947 z póź. zm.
Słowa kluczowe: kruszywa naturalne, eksploatacja, wyrobiska, stawy rybne
Streszczenie
Praca dotyczy inwentaryzacji zbiorników wodnych powstałych w wyniku nie-koncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego w mieście Golina. Na obszarze 50 ha zlokalizowano siedemnaście zbiorników wodnych o łącznej powierzchni 5,82 ha. Ich wielkość kształtuje się w przedziale 0,05-1,00 ha. Mają one kształt niecek o głębokości od 0,5 do 3,0 m. Charakteryzują je strome i urwiste skarpy. Te zbiorniki nie spełniają wymogów stawianych stawom rybnym, pod pretekstem których wydobywane było kruszywo.
INVENTORY OF WATER RESERVOIRS FORMED DUE
M. Gilewska, K. Otremba 130
TO THE AGGREGATE EXPLOITATION IN GOLINA
Mirosława Gilewska, Krzysztof Otremba Department of Ameliorative Pedology,
University of Life Sciences, Poznań
Key words: aggregates, exploitation, heading, fish farming ponds
Summary
This work concerns an inventory of water reservoirs which were formed as a result of non-licensed exploitation of natural aggregate in Golina. Seventeen water bodies of a total surface of 5.82 ha were built in the area of 50ha. The size of each reservoir ranges from 0.05 to l.00 ha. They are of a shape of basins of the depth from 0.5 to 3.0 m. They arę characterized by steep and sheer slopes. These water bodies do not meet the requirements of fish ponds which were the primary reason for aggregate exploitation at those sites.
Prof. dr hab. Mirosława Gilewska Katedra Gleboznawstwa i Rekultywacji Uniwersytet Przyrodniczy
al. Przemysłowa 120 52-510 KONIN
e-mail: katrekult@wp.pl
ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 533: 131-137