Wprowadzenie
Pojêcie psychopatii (ang. psychopathy) w ostatnim czasie pojawia siê w literatu-rze pliteratu-rzedmiotu nie tylko w kontekœcie badañ nad pliteratu-rzestêpczoœci¹ czy zabuliteratu-rzeñ osobowoœci osób doros³ych, ale coraz czêœciej w kontekœcie badañ nad etiologi¹ i rozwojem zaburzeñ zachowania u dzieci i m³odzie¿y. Zjawisko to ma swoich zwolenników, jak i przeciwników, a najczêœciej poruszane kwestie to:
a) terminologiczne, gdzie zwraca siê uwagê na brak adekwatnoœci tego pojêcia do badañ nad dzieæmi i m³odzie¿¹, w tym równie¿ na jego pejoratywne zna-czenie w nauce, zwi¹zane z balastem terminologicznym na przestrzeni jego fun-kcjonowania (psychopatia, socjopatia, asocjalnoœæ, antyspo³ecznoœæ); b) zawê¿enie pojêcia psychopatii do pojêcia przestêpczoœci, co nie oddaje
pe³nego obrazu tego zaburzenia, a co wynika w du¿ej mierze z popularnoœci tego terminu w badaniach dotycz¹cych praktyki s¹dowej;
c) brak funkcjonowania tego terminu w istniej¹cych klasyfikacjach medycz-nych, co skutkuje odwo³ywaniem siê do operacyjnych definicji psychopatii, czyli koncepcji opartych na poszczególnych cechach predysponuj¹cych do powstania tego zaburzenia w póŸniejszych okresach rozwojowych;
d) kwestie metodologiczne wynikaj¹ z odmiennej metodologii badañ nad prze-jawami zachowañ antyspo³ecznych dzieci i m³odzie¿y, co powoduje, i¿ bada-cze problemu tocz¹ czêsto spory terminologiczne, nie analizuj¹c merytorycznie zawartoœci treœciowej ró¿nych pojêæ.
Zatem niniejszy artyku³ ma na celu przedstawienie wspó³czesnej wiedzy do-tycz¹cej funkcjonowania pojêcia psychopatii w badaniach dzieci i m³odzie¿y. In-nymi s³owy, w prezentowanym artykule bêdê d¹¿y³a do ukazania poznawczego i aplokacyjnego przegl¹du badañ dotycz¹cych problematyki psychopatii i dzieci i m³odzie¿y.
Koncepcja psychopatii Roberta D. Hare w badaniach dzieci i m³odzie¿y
Jak ju¿ wczeœniej zaznaczono, precyzyjne rozpoznawanie psychopatii u dzieci i m³odzie¿y oraz mo¿liwoœæ aplikacji wyników badañ przede wszystkim w prak-tyce klinicznej i s¹dowej, jest kwesti¹ budz¹c¹ spory i kontrowersje wœród bada-czy. Nie da siê jednak ignorowaæ coraz wiêkszej liczby badañ empirycznych i kli-nicznych w tym zakresie. Dlatego te¿ w œrodowisku naukowym postuluje siê ko-niecznoœæ prowadzenia dalszych badañ w tym zakresie oraz doskonalenie narzêdzi diagnostycznych. W tym miejscu pragnê zaprezentowaæ koncepcjê psychopatii Roberta D. Hare (2001/2002), która jest koncepcj¹ powszechnie stosowan¹ w bada-niach nad psychopati¹ i obecnie uznan¹ w œrodowisku klinicystów za jedn¹ z naj-bardziej udokumentowanych teoretycznie, empirycznie i klinicznie (Harpur i wsp., 1989, Cook, Michie, 2001, Hare, 2001/2002, Hare, Neumann, 2005) Koncepcja Hare jest oparta na modelu operacyjnym, tzn. wskazuj¹cym na symptomy zaburzenia oraz na sposoby jego pomiaru. Innymi s³owy koncepcja ta odnosi siê do konkret-nego narzêdzia badawczego, jakim jest The Psychopathy Checklist – Youth Verison (PCL:YV), które jest przeznaczone do badania m³odzie¿y w wieku 12–18 lat.Poni¿ej przedstawiam kryteria diagnostyczne omawianego narzêdzia (Forth, Kosson, Hare 2003):
1. Oddzia³ywanie na otoczenie w celu kontroli interakcji spo³ecznych 2. Wyolbrzymione poczucie w³asnej wartoœci
3. Potrzeba stymulacji 4. Patologiczna k³amliwoœæ 5. Sk³onnoœæ do manipulowania
6. Brak wyrzutów sumienia lub poczucia winy 7. Powierzchowna uczuciowoœæ
8. Brak wra¿liwoœci, brak empatii 9. Paso¿ytniczy tryb ¿ycia
10. S³aba kontrola w³asnego gniewu / z³oœci 11. Seksualizacja zachowañ interpersonalnych 12. Wczesne problemy wychowawcze
13. Brak celów 14. Impulsywnoœæ
15. Nieodpowiedzialnoœæ / lekkomyœlnoœæ
16. Brak poczucia odpowiedzialnoœci za w³asne czyny 17. Niestabilne relacje interpersonalne
18. Powa¿ne naruszenie prawa (pope³nienie przestêpstwa)
19. Naruszenie warunków przedterminowego zwolnienia (lub dozoru kurator-skiego)
Dalsze badania nad pojêciem psychopatii u dzieci i m³odzie¿y koncentrowa³y siê na strukturze czynnikowej tego pojêcia. W tym celu wykorzystano trzy modele strukturalne opracowane w oparciu o PCL-R (The Psychopathy Checklist – Revision), a dotycz¹ce osób doros³ych i sprawdzono ich ewentualne wykorzystanie do bada-nia m³odzie¿y przy u¿yciu PCL:YV. W ten sposób wyodrêbniono cztery czynniki, którym przypisano poszczególne pozycje (tabela 1). Wyniki badañ na podstawie modelu czteroczynnikowego, a dotycz¹ce m³odzie¿y, znalaz³y potwierdzenie w badaniach osób doros³ych (Hare, Neumann 2005). Innymi s³owy, badania poka-za³y, i¿ PCL:YV definiuje pojêcie psychopatii spójne z koncepcj¹ Roberta D. Hare.
Tabela 1.Czteroczynnikowy model psychopatii przeprowadzony przy u¿yciu skali PCL:YV
Czynnik interpersonalny
Czynnik afektywny
Czynnik odwo³uj¹cy siê do stylu ¿ycia
Czynnik antyspo³eczny 1. Oddzia³ywanie na otoczenie w celu kontroli interakcji spo³ecznych 2. Wyolbrzymione poczucie w³asnej wartoœci 4. Patologiczna k³amliwoœæ 5. Sk³onnoœæ do manipulowania 6. Brak wyrzutów sumienia lub poczucia winy 7. Powierzchowna uczuciowoœæ 8. Brak wra¿liwoœci, brak empatii 16. Brak poczucia odpowiedzialnoœci za w³asne zachowania 3. Potrzeba stymulacji 9. Paso¿ytniczy styl ¿ycia 13. Brak celów 14. Impulsywnoœæ 15.Nieodpowiedzial-noœæ/lekkomyœlnoœæ 10. S³aba kontrola gniewu / z³oœci 12.Wczesne problemy wychowawcze 18.Pope³nienie przestêpstwa jako osoba nieletnia 19. Uchylenie przeter-minowego zwolnienia 20.Przestêpcza wszechstronnoœæ * Numery przy pozycjach zawartych w poszczególnych czynnikach odpowiadaj¹ numerom pozycji
w koncepcji psychopatii
ród³o: Neumann, Kosson, Forth, Hare (2006).
Jak zatem widaæ, wspó³czesne badania pokazuj¹ nie tylko cechy, które nale¿y uznaæ za istotne dla diagnozy i opisu omawianego pojêcia, ale tak¿e odwo³uj¹ siê do jego struktury, przyczyniaj¹c siê tym samym do zrozumienia interpersonalne-go i afektywneinterpersonalne-go funkcjonowania dzieci i m³odzie¿y przejawiaj¹cej zachowania impulsywne i antyspo³eczne. Ponadto uzyskane rezultaty badañ znajduj¹ od-zwierciedlenie w badaniach dotycz¹cych osób doros³ych. Zdaniem Fricka (2007) lepsze od modelu czteroczynnikowego jest ujêcie trzyczynnikowe, które – jego zdaniem – najbardziej odpowiada dzieciêcej psychopatii (tabela 2).
Zdaniem Fricka (2007) wymiar narcyzmu jest najbardziej skorelowany z kry-teriami diagnostycznymi zaburzeñ opozycyjno-buntowniczych (ODD –
Opposi-tional Defiant Disorder), natomiast wymiar impulsywnoœci z kryteriami
diagnosty-cznymi zespo³u nadpobudliwoœci psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD –
doj-rzewania wiêkszoœæ dzieci z powa¿nymi problemami w zachowaniu, osi¹ga wy-sokie wyniki w obu tych wymiarach. Z analiz epidemiologicznych wynika, i¿ ze-spó³ ADHD i zeze-spó³ zaburzeñ zachowania w wysokim stopniu wze-spó³wystêpuj¹. Vitelli (1996) podaje wartoœci procentów wspó³wystêpowania od 30 do 70%. Przyk³adowo, obj¹³ on ocen¹ m³odych ludzi osadzonych w wiêzieniu i stwierdzi³, ¿e 63% prezentowa³o objawy CD, a 41% z nich – ADHD. Wykaza³ zatem wysok¹ zgodnoœæ wspó³wystêpowania tych zespo³ów.
Tabela 2.Model trzyczynnikowy cech psychopatycznych u dzieci
Narcyzm Impulsywnoœæ Ch³ód emozcjonalny
(aemocjonalnoϾ) Wyolbrzymione poczucie
w³asnej wartoœci
Nadmierne przechwalanie siê Wykorzystywanie i oszukiwa-nie innych
Dokuczanie innym Gniew w przypadku krytyki ze strony otoczenia
Powierzchownoœæ prze¿ywa-nych emocji
Brak planowania dzia³añ, impulsywnoœæ
Anga¿owanie siê w ryzykowne czynnoœci
Obwinianie innych za pomy³ki Podatnoœæ na nudê
Nie troszczy siê o uczucia innych
Brak wyrzutów sumienia czy poczucia winy Nie wype³nia zobowi¹zañ szkolnych
Nie dotrzymuje obietnic Nie okazuje emocji
Nie utrzymuje sta³ych relacji z rówieœnikami
ród³o: Frick (2007), Groth (2010), s. 103.