Założenia teoretyczno ‑metodologiczne
Niniejszy szkic jest próbą zaprezentowania najstarszych polskich pod-ręczników do nauki języka angielskiego dla Polaków jako źródeł badań historycznojęzykowych. Pod pojęciem „najstarsze” rozumie się w tym opracowaniu podręczniki, które ukazały się w okresie rozbiorów, a dokład-nie w latach 1788–1914. Pierwszą datę badanego okresu wyznacza wydaa dokład-nie Grammatyki dla Polaków chcących się uczyć angielskiego języka Juliana Antono-wicza, które zapoczątkowało ruch wydawniczy materiałów do nauki języka angielskiego dla Polaków. Data końcowa została ustalona na podstawie fak-tów dotyczących historii nauczania języków obcych nowożytnych w Polsce.
W roku 1914 powstał ruch reformatorski, w wyniku którego zorganizowa-no zakres nauczania języków obcych zorganizowa-nowożytnych (w tym angielskiego) po odzyskaniu przez Polskę niepodległości (Iwan, 1972: 6–34).
Wzmożone zapotrzebowanie na publikacje umożliwiające naukę języka angielskiego należy wiązać z:
– oświeceniową fascynacją ustrojem i gospodarką brytyjską (w okresie przedrozbiorowym cywilizacyjne i polityczne wzorce angielskie były jednymi z najważniejszych źródeł inspiracji dla planów podźwignię-cia Rzeczypospolitej z zapaści, zob. m.in.: Libiszowska, 1972; Gołę-biowska, 2000; Kujawińska -Courtney, 2000; Łukowska, 2016);
– popularnymi na ziemiach polskich od początku XVIII stulecia dążeniami do reformy systemu kształcenia, którego celem miało stać się wycho-wanie światłych obywateli zdolnych do reformowania ustroju istnieją-cego jeszcze wówczas państwa polskiego. Znajomość języków obcych nowożytnych gwarantowała dostęp do idei dyskutowanych w Euro-pie Zachodniej, dlatego nauczanie języków niemieckiego, francuskie-go, włoskiego i angielskiego stało się elementem programu kształcenia w takich placówkach jak Kolegium Nobilium, Liceum Krzemienieckie, Szkoła Rycerska (Cieśla, 1958; 1974);
– częstszymi w XVIII stuleciu podróżami Polaków na Wyspy Brytyjskie, które zaowocowały powstaniem pierwszego w dziejach Polski pokole-nia anglomanów (Libiszowska, 1972: 36). W pierwszej połowie stule-cia podróże te miały związek ze wspomnianymi już próbami wyjśstule-cia z kryzysu politycznego, w które zaangażowani byli przede wszystkim członkowie Familii Czartoryskich. Intensywne kontakty Czartoryskich z politykami angielskimi doprowadziły do utworzenia w Londynie ambasady polskiej, a następnie Towarzystwa Literackiego Przyjaciół Polski. Zafascynowany Anglią był też Stanisław August Poniatowski, którego młodzieńcza podróż do tego kraju zaważyła nad stylem spra-wowania przez niego rządów. Istotnym powodem podróży do odległej geograficznie Anglii w wieku XIX stały się kolejne fale emigracji popo-wstaniowych, w wyniku których Wyspy Brytyjskie stały się tymczaso-wym miejscem pobytu dla wielu Polaków. Jak pisał Jan Badeni, znawca polskiej emigracji w XIX wieku:
Pięć razy w bieżącym wieku wyrzuciła burza krajowych zamie-szek i nieszczęść polskich rozbitków całą falą na angielskie brzegi:
po upadku listopadowego powstania, po wojnie węgierskiej, krym-skiej, po powstaniu styczniowem i w ostatnich latach, po pruskiej banicyi.
(Badeni, 1890: 3)
Wyjeżdżającym do Anglii arystokratom i przedstawicielom środowisk twórczych towarzyszyli służący, lokaje, nauczyciele, którzy powiększali krąg ludzi znających język, kulturę i codzienność angielską.
Niniejsze opracowanie mieści się w komunikacyjnym nurcie badań językoznawstwa diachronicznego. Zgodnie z założeniami tego nurtu każdy tekst ujmowany jest przez pryzmat używania języka i trakto-wany jako zachowanie językowe, czyli konkretna forma porozumienia realizująca potrzeby komunikatywne. Zachowania językowe nastawio-ne są na osiąganie celów zaprogramowanych przez wspólnotę komuni-katywną1 i funkcjonują jako element szeroko rozumianego kontekstu.
Istotnie wpływa on na rozumienie wypowiedzi, a analizę zachowania językowego należy uzupełnić opisem „wszelkich możliwych okolicz-ności, w jakich tekst jako zachowanie językowe mógł powstać, zostać utrwalony i oddziaływać jako wzór, tj. funkcjonować w tworze-niu tradycji komunikowania się w obrębie wspólnoty” (Borawski, 2000: 158).
1 Ten model studiów historycznojęzykowych został zaproponowany i uza-sadniony pod względem metodologicznym przez Stanisława Borawskiego (Borawski, 2000). Stanisław Dubisz nazywa ten nurt badań -komunikacyjnym (Dubisz, 2010: 48).
Prezentowany tekst jest wynikiem rekonesansowych poszukiwań źród-łowych i wstępnych lektur dawnych materiałów do nauki języka angiel-skiego. Jego celem nadrzędnym jest chęć uzupełnienia obrazu językowej przeszłości przez wskazanie grupy tekstów, które pozostawały do tej pory poza obrębem zainteresowań historyków języka2, a które są realizacją wyspecjalizowanej i złożonej potrzeby komunikatywnej, jaką było naucza-nie języka angielskiego na ziemiach polskich. Potrzeba ta jest istotna także dziś: umiejętność posługiwania się językiem angielskim – powszechnie akceptowanym środkiem komunikacji międzynarodowej – stała się jedną z kluczowych kompetencji, co wpływa na popularność angielszczyzny w toku kształcenia i coraz lepszą znajomość tego języka wśród Polaków.
Obligatoryjność nauczania języka angielskiego jest dodatkowym uzasad-nieniem pytań o odległe chronologicznie materiały, w których polszczy-zna była narzędziem w procesie akwizycji języka angielskiego. Pytania te wydają się istotne, ponieważ dotychczas teksty tego typu nie były przed-miotem zainteresowań językoznawców, którzy analizują przede wszyst-kim podręczniki do nauczania języka polskiego jako obcego. Zaintereso-wanie to obejmuje także perspektywę diachroniczną, opartą na badaniu podręczników do nauki języka polskiego wydawanych od XVI stulecia (m.in.: Siuciak, 2000; 2006, liczne publikacje Anny Dąbrowskiej oraz Anny Burzyńskiej -Kamienieckiej3). W tych tekstach polszczyzna jest języ-kiem docelowym – prezentowane w podręcznikach przykłady jej użycia były podstawą nabycia kompetencji językowej w języku polskim. Tymcza-sem w podręcznikach do nauki języków obcych polszczyzna pełni funkcję narzędzia, które ma służyć nabyciu kompetencji językowej innego języ-ka, jest zatem środkiem przekazywania wiedzy w dużej mierze o charak-terze metajęzykowym. Tym samym dawne podręczniki do nauki języka angielskiego należą do grupy tekstów o nadrzędnej intencji edukacyjnej, dydaktycznej, co włącza je do grupy tekstów użytkowych
reprezentują-2 Przedmiotem językoznawczego opisu stały się do tej pory najstarsze polskie słowniki polsko -angielskie, angielsko -polskie (Podhajecka, 2016). Ponieważ najstarsze słowniki stanowiły integralną część podręczników, praca M. Podhajec- kiej zawiera także informacje o zawartości trzech najstarszych tekstów adreso-wanych do uczących się angielskiego: Grammatyki dla Polaków… J. Antonowicza, Wypisów angielskich… (1813) oraz Xiążki wypisów angielskich… K.L. Szyrmy. Mo-nografia jest też bogatym źródłem informacji biograficznych na temat autorów słowników, zawiera także obfitą bibliografię odnoszącą się do tła -kulturowego, w jakim powstawały analizowane słowniki.
3 Przytoczenie bibliograficznego spisu publikacji dotyczących nauczania ję-zyka polskiego jako obcego przekracza ramy niniejszego opracowania. Bogaty wybór prac A. Dąbrowskiej oraz A. Burzyńskiej -Kamienieckiej znajduje się na stronach: http://www.ifp.uni.wroc.pl/pracownik/anna -dabrowska; http://www.
ifp.uni.wroc.pl/pracownik/anna -burzynska -kamieniecka [dostęp: 7.10.2016].
cych popularnonaukową odmianę polszczyzny. Daty publikacji podręczni-ków wskazują, że ich powstanie wiąże się z działalnością Komisji Edukacji Narodowej i silnie akcentowaną przez tę instytucję potrzebą publikowania materiałów dydaktycznych w języku polskim, która ugruntowała pozycję polszczyzny jako języka wiodącego w tworzeniu tekstów o przeznaczeniu dydaktycznym (np. Borawski, 2000; Dubisz, 2009: 29).
Baza źródłowa
Jak wspomniano, niniejszy artykuł jest zaledwie przyczynkiem do dal-szych badań nad zespołem tekstów użytkowych stosowanych w sferze komunikacji dydaktycznej, a jego celem jest dostarczenie podstawowych informacji o tym zespole tekstów. Wykaz publikacji do nauki języka angiel-skiego z opisywanego okresu przynosi praca Ewy Schramm (Schramm, 2008), a także publikacje Mirosławy Podhajeckiej (Podhajecka, 2013;
2016). Cennym źródłem informacji o podręcznikach do nauki języka angielskiego opublikowanych w analizowanym okresie była też Elektro‑
niczna baza bibliografii Estreichera (http://www.estreicher.uj.edu.pl/home/).
Pierwszym tekstem realizującym potrzebę szerzenia znajomości języka angielskiego wśród Polaków była wspomniana już Grammatyka dla Pola‑
ków chcących się uczyć angielskiego języka J. Antonowicza wydana w roku 1788. Okoliczności wydania tego podręcznika zostały już opisane, a on sam stał się podstawą opracowań historycznojęzykowych (Kotlarska, 2015).
Podręcznik J. Antonowicza otwiera serię książek do nauki angielszczyzny adresowanych do Polaków. Kolejnymi chronologicznie pracami służącymi nauce języka angielskiego były4:
– Grammatyka angielska, czyli Sposób krótki i łatwy nauczenia się po angiel‑
sku, według reguł Sheridana i Walckera; dodane są niektóre wypisy prozą i wierszem przez… prof. adjunkta w imperatorskim wileńskim uniwersytecie autorstwa Beniamina Fryderyka Hausteina (1806);
– wydane anonimowo w drukarni Józefa Zawadzkiego w Wilnie Wypisy angielskie, czyli xiążka pożyteczna i łatwa do czytania dla uczących się języ‑
ka angielskiego, która jest poprzedzona Grammatyką krótko zebraną, a po którey następuje Słownik Angielsko ‑Polski wyrazów znayduiących się w tey xiędze (1813);
– Xiążka wypisów angielskich z słownikiem ułożone przez K.L.S dla użytku młodzieży instytutu politechnicznego autorstwa Krystyna Lacha Szyrmy (1828).
4 Przedmiotem moich zainteresowań są wyłącznie teksty w języku polskim, pomijam zatem podręczniki adresowane do Polaków, ale powstałe w języku an-gielskim.
Do połowy XIX stulecia wydano jeszcze co najmniej pięć podręczników do nauki języka angielskiego następujących autorów:
– Marcina Antuszewicza Kaligrafia polska, rossyjska, francuzka, niemiecka i angielska, ułożona podług najnowszych zasad przez… Część 1 (Warszawa 1843);
– Norberta Eygirda Metoda języka angielskiego, wypracowana dla Polaków.
Tomów 3 (brak roku i miejsca wydania, druk zapowiedziano w roku 1843);
– Konstantego Jarnowskiego Ułatwiona Grammatyka angielska, zawierająca w sobie najpotrzebniejsze reguły, z dołączeniem obszernych ćwiczeń, napi‑
sana i wydana przez… byłego Professora w Heriot’s ‑Hospital w Edynburgu (Poznań 1843);
– Kurs języka angielskiego podług metody T. Robertsona w polskim języku uło‑
żony przez J.B. (Warszawa 1846);
– Erazma Rykaczewskiego Gramatyka języka angielskiego, zebrana z dzieł D. Lowth, Murray, M’Culloch, Cobbeth, Crombie, D’Orsey i innych dla użytku polskiej młodzieży (Berlin 1850).
Do momentu odzyskania niepodległości wydanych zostało około czter-dziestu publikacji, które służyć miały szerzeniu znajomości języka angiel-skiego na ziemiach polskich5. Obfite źródło informacji o tych tekstach sta-nowią tytuły – zgodnie z panującą wówczas konwencją są one obszerne i pełnią funkcję metatekstową, powiązaną ściśle z intencją globalną utwo-rów (Ocieczek, 1990; Dąbrowska, 2016), oraz przedmowy, które infor-mują o przeznaczeniu, zawartości i adresatach tych dokumentów. Wymie-nione elementy ramy wydawniczej6 staną się przedmiotem opracowania w niniejszym tekście.
Tytuły podręczników jako źródło informacji
Pod względem składniowym tytuły podręczników mają kształt powia-domień i (rzadziej) zdań. Ich przegląd pozwala dostrzec zróżnicowanie typologiczne materiałów do nauki języka angielskiego, wyrażane przede wszystkim rzeczownikiem rozpoczynającym tytuł podręczników.
Najstarsze publikacje tytułowano z użyciem rzeczownika gramma‑
tyka, który używany był w znaczeniu ‘podręcznik, książka zawierająca 5 Liczba ta została podana w oparciu o dane źródłowe zebrane w pracach E. Schramm, M. Podhajeckiej oraz na podstawie analizy bibliografii Estreichera.
Nadal jednak pozostaje liczbą orientacyjną.
6 Elementy ramy wydawniczej wraz z innymi komponentami strukturalny-mi dawnych podręczników do nauki języków obcych nowożytnych zostały opi-sane z perspektywy genologicznej (Kotlarska, 2017).
opis właściwości danego języka i reguły posługiwania się tym językiem’7.
W ten sposób nominowano podręczniki z lat 1788–1850 (Antonowicz, 1788; Haustein, 1806; Jarnowski, 1843; Rykaczewski, 1850). Leksem podręcznik po raz pierwszy notowany jest w Słowniku języka polskiego pod redakcją Karłowicza, Kryńskiego i Niedźwiedzkiego w znaczeniu ‘książ-ka podręczna z elementarnym wykładem danego przedmiotu’ (SW, 1904, t. 4: 405). Znajduje to potwierdzenie w analizowanym zbiorze tytułów: po raz pierwszy rzeczownik ten został użyty w tytule pracy opublikowanej w roku 1902 – był to Podręcznik do korespondencyi kupieckiej w pięciu językach:
polskim, rosyjskim, niemieckim, francuskim i angielskim autorstwa Władysła-wa Kiersta oraz WładysłaWładysła-wa Kocenta Zielińskiego.
Dwa podręczniki zatytułowano z użyciem rzeczownika wypisy. Wypisy szkolne oznaczały ‘książkę złożoną z kawałków dzieł rozmaitych autorów’8.
Użycie tego leksemu wynikało z obowiązującej w XVIII stuleciu filologicz-nej metody nauki języków obcych wzorowafilologicz-nej na nauczaniu łaciny kla-sycznej. Zakładała ona pracę uczniów z tekstami w języku docelowym.
Pierwsze wypisy wydano anonimowo w 1813 roku w Wilnie: Wypisy angiel‑
skie, czyli xięga pożyteczna i łatwa do czytania dla uczących się ięzyka angiel‑
skiego, która jest poprzedzona gramatyką krótko zebraną, a po której następuje Słownik Angielsko ‑Polski wyrazów znaydujących się w tey xiędze. Jak zazna-czono w tytule, wypisy są jedną z części tej publikacji, co było typowe dla wydawanych wówczas materiałów do nauki języków obcych. W podręcz-nikach zamieszczano fragmenty tekstów literackich prozą i wierszem, pism użytkowych, a nawet przedruki tekstów z czasopism angielskich.
Anonimowy autor Wypisów angielskich… przy tytule pierwszego publi-kowanego w języku angielskim tekstu zamieścił przypis następującej treści:
Te wypisy są wyięte z dzieł następujących: Znaiome dzienniki Spectator, Guardian, Idler i t. d. Historical Anecdotes, Lond. 1775.
Family Picture by Holcroft. Lond. 1783. Art Of thinking by Kaimes, the third ed. 1775. Adams Anecdotes, Lond. 1790. Adams flowers of modern history, Lond. 1793. Elegant extracts, Lond. 1791. Anecdotes of Frederic the Great, Lond. 1792. The Festival of Wit, the sixteenth 7 Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, http://sxvii.pl/in-dex.php?strona=haslo&id_hasla=17442&forma=GRAMATYKA#18176 [dostęp:
20.10.2016]. Znaczenie to przetrwało do dziś, zob.: Słownik języka polskiego PWN [online]. Dostępne w internecie: http://sjp.pwn.pl/szukaj/gramatyka.html [do-stęp: 20.10.2016].
8 http://eswil.ijp–pan.krakow.pl/index.php [dostęp: 8.10.2016]. Dydaktyczne przeznaczenie wypisów potwierdza też cytat ilustrujący użycie rzeczownika wypis w słowniku Lindego: „Wynaleziony łatwieyszy sposób nabycia ięzyka ła-cińskiego przez wypisy z naylepszych autorów” (SL, 1814, t. 6: 451).
ed. Lond. 1793. Goldsmith’s Roman history. Robertson’s history of Charles V. Truslers Compendium of useful knowledge 1788.
Lyttelton’s Dialogues of the Dead, Chesterfield’s letters. Dodd’s Beaties of History, Lond. 1796. i t. d.
(Wypisy angielskie…, 1813: 38)
Daty wydania publikacji wymienionych przez autora podręcznika wska-zują, że Wypisy angielskie… prezentowały angielszczyznę sobie współczes-ną, zaczerpniętą ze znanych anglojęzycznych publikacji9.
Podręcznikiem składającym się wyłącznie z fragmentów tekstów róż-nego typu jest Xiążka wypisów angielskich z słownikiem ułożone przez K.L.S dla użytku młodzieży instytutu politechnicznego autorstwa Krystyna Lacha Szyrmy10, opublikowana w roku 1828. Był to pierwszy zbiór tekstów do nauki języka angielskiego, w którym pojawiły się tłumaczenia wyra-zów angielskich na język polski. Wskazany w tytule adresat podręcznika (młodzież instytutu politechnicznego) skłonił autora do zamieszczenia w książce fragmentów tekstów o tematyce technicznej (z zakresu mecha-niki, optyki, hydrauliki, elektryczności, chemii itp.). Wynikało to z troski o dydaktyczną przydatność prezentowanych treści i wymagało sprowa-dzenia materiałów z zagranicy, ponieważ teksty o tematyce technicznej nie były wcześniej publikowane w podręcznikach.
Kolejnym występującym w tytułach określeniem klasyfikującym typo-logicznie podręczniki do nauki języków obcych jest rzeczownik metoda, definiowany jako ‘porządek, sposób ułatwiający robotę jaką, lub wykład nauki jakiej’11. Druk pierwszego podręcznika zatytułowanego jako metoda został zapowiedziany w roku 1843 (Metoda języka angielskiego, wypracowa‑
na dla Polaków). Wzrost popularności podręczników pisanych według tzw.
metod, które miały gwarantować szybkie opanowanie języka (najczęś-ciej wymienianym okresem było sześć miesięcy), wiązał się ze zmianami gospodarczymi zachodzącymi w XIX -wiecznej Europie: rewolucja w zakre-sie środków transportu wpłynęła na wzrost częstotliwości bezpośrednich
9 Część z tych publikacji to popularne anglojęzyczne antologie pisane dla młodzieży, przeznaczone do użytku szkolnego (Podhajecka, 2016: 46).
10 Krystyn Lach Szyrma (1790–1866) był działaczem politycznym, filozofem, pisarzem i publicystą. Kształcił się w Królewcu i w Wilnie. Był utalentowanym studentem, dlatego Jędrzej Śniadecki polecił go księciu Konstantemu Adamowi Czartoryskiemu na funkcję nauczyciela domowego jego syna Adama. Wspólnie z nim odbył około roku 1820 podróż do Anglii i Szwajcarii. Pobyt za granicą za-owocował znajomością języka angielskiego, która pozwalała mu publikować za granicą artykuły o sytuacji politycznej w Polsce, tłumaczyć na angielski utwory polskich twórców (m.in. Adama Mickiewicza), a także tłumaczyć na język polski teksty anglojęzyczne do prasy (Podhajecka, 2016: 54–56).
11 http://eswil.ijp -pan.krakow.pl/index.php [dostęp: 10.10.2016].
kontaktów handlowych z ludźmi z krajów anglosaskich. Kontakty te gene-rowały potrzebę szybkiego zdobycia umiejętności komunikowania się w języku angielskim, a bezpośrednią odpowiedzią na tę potrzebę były pod-ręczniki tworzone przez niemieckich autorów: Franza Ahna i Heinricha Gottfrieda Ollendorfa. Stworzyli oni system uczenia języków obcych nowo-żytnych stosowany do języków: niemieckiego, francuskiego i angielskiego (Cieśla, 1974: 210–212; Howatt, 1991: 129–130).
Polska wersja metody F. Ahna została wydana w roku 1861 (Nowa metoda praktyczna i łatwa nauczenia się w krótkim czasie języka angielskiego, z zasto‑
sowaniem do użytku młodzieży polskiej przez D.N. Kurs I), natomiast rodzi-me wersje rodzi-metody H.G. Ollendorfa ukazywały się w latach 70. XIX wieku (Teoretyczno ‑praktyczna metoda nauczenia się czytać, pisać i mówić po angiel‑
sku w sześciu miesiącach). Nowością w publikacjach tego typu była obec-ność zadań praktycznych w postaci zdań, które uczący się mieli tłuma-czyć z języka polskiego na angielski12. Taka forma ćwiczeń praktycznych wynikała z najpopularniejszej w XIX wieku gramatyczno -tłumaczeniowej metody nauki języków obcych. Zakładała ona, że uczący się po opanowa-niu reguł gramatycznych będą wykonywać tłumaczenie na język obcy (Ronowicz, 1982: 59). Obok podręczników propagujących metody F. Ahna i H.G. Ollendorfa na rynku ukazywały się także książki oparte na meto-dzie Robertsona (Nauka języka angielskiego według metody Robertsona, Kra-ków 1874) oraz Reussnera (Najlepsza metoda do nauczenia się czytać, pisać i rozmawiać po angielsku w 24 lekcyach bez nauczyciela, opracował dla użytku Polaków…). Podręczniki tworzone według określonej metody przeznaczone były przede wszystkim dla dorosłych adeptów nauki języka angielskiego, rzadziej używano ich w szkołach13.
12 Zdania układane były pod kątem określonych reguł gramatycznych, nie zaś sensownych wypowiedzi konwersatoryjnych, dlatego trudno byłoby się nimi posługiwać w sytuacjach życia codziennego. Na przykład ćwiczeniu użycia rze-czowników różnych rodzajów miały służyć następujące zdania: „Który cukier masz pan? – Mam pański cukier. – Którą sól masz pan? – Mam swoją sól. – Czy masz pan moje mięso? – Mam pańskie mięso. – Jaki chleb masz pan? – Mam swój chleb. – Którą wodę masz pan? – Mam swoją wodę”.
13 O bogactwie ilościowym materiałów przeznaczonych do nauki języka an-gielskiego, a także o popularności uczenia się tego języka w sytuacji pozaszkol-nej świadczy fakt, że już w końcu XIX wieku pojawiły się próby recenzowania dostępnych na rynku materiałów dydaktycznych dla samouków. Krytyczną opi-nię na temat dostępnych podręczników z serii „metoda” wyraził Herman Benni przy okazji przedstawiania własnej, analityczno -historycznej metody uczenia się języka angielskiego: „Ta metoda [analityczno -historyczna – I.K.] nie ma nic wspólnego z książkami pod nagłówkiem: »Metoda teoretyczno -praktyczna«, lub »Łatwa metoda«, lub »Najlepsza metoda«, lub innemi podobnemi, które mają tę cechę wspólną, że obiecują skarby wiedzy po odbyciu dwóch tuzinów
Po roku 1850 liczba publikacji przeznaczonych do nauki języka angiel-skiego wzrosła: jako samodzielne teksty zaczęły ukazywać się tzw. roz-mówki, czyli książki, które zawierały podstawowe zwroty i dialogi mające ułatwiać funkcjonowanie w codziennych sytuacjach komunikacyjnych.
Ich pojawienie się na rynku wydawniczym było językowym świadec- twem nasilenia bezpośrednich kontaktów polsko -angielskich wynikają-cych z coraz częstszych podróży Polaków na Wyspy Brytyjskie. Pierwszą publikacją tego typu były Rozmowy podręczne dla podróżujących do Londy‑
nu Polaków nieumiejących zupełnie języka angielskiego autorstwa Franciszka Kuszla, opublikowane w roku 1857. Do roku 1918 ukazały się jeszcze dwie publikacje zatytułowane jako rozmowy (Baranowski, ok. 1880; Cornet, Kasprowicz, 1912).
Oprócz przytoczonych już rzeczowników gramatyka, wypisy oraz metoda w tytułach podręczników do nauki języka angielskiego używano słów:
sposób w sensie ‘tryb postępowania’ (np. Sposób nowy i łatwy nauczenia się w krótkim czasie po angielsku bez nauczyciela, 1860), nauka w znaczeniu
‘wykładanie wiadomości’ (np. Noloński, 1892: Najprzystępniejsza nauka języka angielskiego w 15 lekcyach, z podaniem wymowy i akcentowania, napisa‑
na dla uczących się bez pomocy nauczyciela), a także kurs (Robertson, 1846:
Kurs języka angielskiego w polskim).
W analizowanym okresie powstawały też podręczniki wyspecjalizowane w kształceniu umiejętności starannego i poprawnego pisania. Tytułowano je z użyciem rzeczowników kaligrafia (Antuszewicz, 1843) lub forszryf‑
ty (brak autora). Zajęcia z podręcznikami tego typu polegały nie tylko na ćwiczeniu pięknego pisania, lecz także na poprawianiu dyktand i wyjaś-nianiu koniecznych do zrozumienia zasad pisowni reguł gramatycznych.
Jako pomocy do nauki kaligrafii i ortografii używano tzw. forszryftów, czyli arkuszy z wzorami pięknego i prawidłowego pisma (Cieśla, 1958:
63). Wykorzystywano je często do nauki pisania w kilku językach jedno-cześnie. Dotyczyło to także arkuszy do nauki pięknego pisania w języku angielskim, które wchodziły w skład zbioru: Forszryfty polskie, czyli forma pięknego pisania w guście angielskim, włoskim i francuskim.
Tytuły przynoszą też informacje o autorach oraz zakładanych przez nich adresatach podręczników. Najczęściej wymienianą grupą docelową są Polacy. Do rzeczownika oznaczającego grupę etniczną autorzy pod-ręczników dodają czasami określenia zawężające: chcący się uczyć angiel‑
lekcji, po przeczytaniu piętnastu listów, za trzy albo sześć miesięcy, lub w ogóle
»w krótkim czasie«. Co prawda te »Metody« mają tradycję za sobą. Pamiętam,
»w krótkim czasie«. Co prawda te »Metody« mają tradycję za sobą. Pamiętam,