Przegląd i interpretacja wyników

Zadanie pierwsze polegało3 na wybraniu jednej z dwóch podanych paro-nomazji – wyrazów o podobnej budowie, ale różnym znaczeniu4. Więcej odpowiedzi (sumarycznie) podali mężczyźni (18, kobiety – 17), natomiast lepiej (merytorycznie) odpowiadały kobiety (13, mężczyźni – 10)5. W mojej opinii, na podstawie rezultatów badań można wnioskować, że kobiety mają lepiej rozwinięty słuch fonematyczny, za który odpowiada lewa pół-kula6. Jolanta Mazurkiewicz-Sokołowska twierdzi, że lewa półkula mózgu lepiej radzi sobie w czynnościach analitycznych, wnioskowaniu logicz-nym, w planowaniu czynności sekwencyjnych, które przebiegają w czasie.

Prawa półkula natomiast jest sprawniejsza w przeprowadzaniu global-nej analizy przestrzenglobal-nej (np. tekstu pisanego), w rozpoznawaniu melo-dii czy cech prozodycznych, co jest istotne dla komunikacji niewerbalnej (Mazurkiewicz-Sokołowska, 2006: 38). Bogdan Sadowski uważa, że w procesie myślenia u mężczyzn większą rolę odgrywa prawa półkula, a u kobiet – lewa (Sadowski, 2003: 557–558). Z kolei Jolanta Panasiuk zauważa, że może to także świadczyć o tym, że kobiety mają sprawniej-szy słuch fonematyczny, czyli umiejętność różnicowania cech diakrytycz-nych głosek (zgodnie z zasadami przyswojonego systemu fonologicznego), która jest kontrolowana przez obwód neuronów zlokalizowany w okolicy Wernickego, umiejscowionej w tylnej części górnego zawoju skroniowego w dominującej półkuli mózgowej (Panasiuk, 2012: 77). Pola drugorzędowe

3 Prezentowane osobom badanym wyrazy różniły się literą. W  przyszłości należałoby wziąć pod uwagę również takie zdania, w których różnice między słowami dotyczyłyby głosek.

4 Za rozwiązywanie tego typu zadań odpowiadają następujące pola na mapie Brodmanna: LH: BA 24, 32, 33 – płynność werbalna semantyczna i fonologiczna, BA 44 – płynność/fluencja semantyczna i fonologiczna, BA 47 – pobieranie/od-świeżanie semantyczne aktywne, BA 9, 45, 46 – płynność/fluencja słowna, BA 9, 37 – kategoryzowanie semantyczne, BA 45/47 – pobieranie/odświeżanie pamięci semantycznej, BA 19 – przetwarzanie fonologicznych właściwości słów, BA 45 – wyszukiwanie leksykalne, BA 44 – płynność/fluencja semantyczna i fonologicz-na, LH: BA 9, 45, 46 – płynność/fluencja słowi fonologicz-na, LH: BA 24, 32, 33 – płynność/

fluencja werbalna semantyczna i fonologiczna, BA 45 – pobieranie/odświeżanie pamięci semantycznej, BA 47 – pobieranie/odświeżanie semantyczne aktywne, LH: BA 6, 37 – pobieranie/odświeżanie słów (Bochenek, Reicher, 2009: 332–

334).

5 Osoby badane zostały poproszone o zakreślenie jednej z dwóch odpowie-dzi. W przyszłości trzeba zaznaczyć, że w zadaniu należy zakreślić odpowiedź poprawną.

6 Interpretacja wyników poszczególnych zadań, jaką podają inni badacze, oraz moje interpretacje nie pozostają ze sobą w sprzeczności.

analizują i syntezują proste wrażenia słuchowe, które do nich docierają z pól pierwszorzędowych, co umożliwia rozpoznanie tych sygnałów przez mózg. Ze względu na funkcję, jaką pełni kora drugorzędowa, określa się ją jako pole kojarzeniowe – w jej granicach następuje skojarzenie fonów jako alofonów odpowiednich fonemów (Panasiuk, 2012: 48).

W zadaniu drugim, w którym pojawiły się zdania syntaktycznie wie-loznaczne, badane osoby miały wybrać odpowiednią interpretację skła-dniową przedstawionych wypowiedzeń7. Obie płci udzieliły (w sumie) tej samej liczby odpowiedzi (kobiety – 18, mężczyźni – 18), natomiast po przeprowadzeniu analizy jakościowej okazało się, że kobiety częś-ciej odpowiadały poprawnie (10, mężczyźni – 6). Moim zdaniem, ozna-cza to, że kobiety trafniej niż mężczyźni rozpoznają główne człony fraz w zdaniach. Ośrodkiem wyspecjalizowanym w tym procesie jest okolica Broki, która – co sugerują wyniki moich badań – funkcjonuje sprawniej (w przebadanym przeze mnie zakresie) u kobiet (Ryglewicz, Milewska, 2004: 67).

W kolejnym zadaniu należało przywołać jak największą liczbę syno-nimów8. Zarówno analiza ilościowa (kobiety – 29, mężczyźni – 37), jak i jakościowa (kobiety – 5, mężczyźni – 8) rezultatów zadania trzeciego wykazały, że mężczyźni częściej udzielali poprawnych odpowiedzi. Przy-puszczam, że może to znaczyć, iż mężczyźni lepiej radzą sobie z odnaj-dywaniem i wstawianiem odpowiedniego słowa w miejsce danego. Za rozwiązywanie zadań tego typu odpowiadają obydwie półkule, które przeszukują wyrazy zarówno abstrakcyjne, jak i konkretne. Być może mężczyźni lepiej od kobiet przeszukują słownik mentalny: przy założe-niu, że ograniczają się do przywoływania synonimów z jednego synsetu.

Wstępnie przemawiałoby to za tym, że u mężczyzn sprawniej funkcjo-nuje przednia część dolnego zakrętu czołowego, odpowiedzialna m.in. za relacje semantyczno-leksykalne, oraz za tym, że mózg męski jest bardziej zlateralizowany. J. Mazurkiewicz-Sokołowska uważa, że mózg mężczyzn jest bardziej asymetryczny w zakresie funkcji związanych z mową oraz 7 Zdaję sobie sprawę z tego, że przykłady w zadaniach nie są doskonałe – nie-które rzeczowniki mogą sugerować odpowiedź. W kolejnym badaniu należałoby wziąć to pod uwagę.

8 Za rozwiązywanie tego typu zadań odpowiadają następujące punkty na mapie Brodmanna: BA 37 – skojarzenia leksykalno-semantyczne, BA 47 – wy-szukiwanie leksykalne, BA 37 – parafrazowanie semantyczne, LH: BA 37 – roz-poznawanie/znajdywanie słów, LH: BA 9, 37 – kategoryzowanie semantyczne, BA 44 – płynność/fluencja semantyczna i fonologiczna, LH: BA 9, 45, 46 – płyn-ność/fluencja słowna, LH: BA 24, 32, 33 – płynpłyn-ność/fluencja werbalna seman-tyczna i fonologiczna, BA 45 – pobieranie/odświeżanie pamięci semantycznej, BA 47 – pobieranie/odświeżanie semantyczne aktywne, LH: BA 6, 37 – pobiera-nie/odświeżanie słów (Bochenek, Reicher, 2009: 332–334).

z zadaniami przestrzennymi, oznacza to, że jest bardziej wyspecjalizo-wany (Mazurkiewicz-Sokołowska, 2006: 40). Zdaniem D. Kimury, za płynność słowną odpowiada przednia część obydwu półkul mózgu, z przodu bruzdy środkowej. Badaczka zauważyła, że mężczyzn z uszko-dzeniami lewej półkuli cechuje najniższa płynność słowna. Ich wyniki są o wiele gorsze niż wyniki mężczyzn z uszkodzeniami prawopółkulowymi.

Natomiast u kobiet nie ma żadnych różnic w tym względzie, co oznacza, że ich fluencja słowna jest zorganizowana dwustronnie (Kimura, 2006a:

153). Uważam, że twierdzenia D. Kimury wyjaśniają rezultaty moich badań testowych, z których wynika, że mężczyźni lepiej radzą sobie z zadaniami sprawdzającymi płynność słowną.

Zadanie czwarte polegało na połączeniu przymiotników z konotowa-nymi przez nie rzeczownikami9. Mężczyźni podali więcej odpowiedzi niż kobiety (kobiety – 79, mężczyźni – 85), jednak to one udzieliły więcej poprawnych odpowiedzi (2, mężczyźni – 0). Może to oznaczać, że kobiety lepiej radzą sobie z zadaniami, których rozwiązania opierają się na rela-cjach syntagmatycznych.

Piąte zadanie wymagało podania jak największej liczby antonimów, holonimów, hiperonimów, hiponimów, meronimów i synonimów10. Kobie-ty wskazały więcej odpowiedzi w ogóle, jak i więcej poprawnych (290, mężczyźni – 208; kobiety – 49, mężczyźni – 37). W tym zadaniu w polu semantycznym jako hiponimy i hiperonimy pojawiają się wyrazy odpo-wiednio: konkretne i abstrakcyjne, które przeszukuje – osobno – lewa półkula (wyrazy konkretne) i prawa półkula (wyrazy abstrakcyjne). Być może kobiety lepiej od mężczyzn radzą sobie z przywoływaniem okreś- 9 Za rozwiązywanie tego typu zadań odpowiadają następujące pola na mapie Brodmanna: BA 9, 37 – kategoryzowanie semantyczne, BA 37 – skojarzenia leksy-kalno-semantyczne, BA 44 – wiązanie elementów języka, LH: BA 37 – rozpozna-wanie/znajdywanie słów, BA 45 – wyszukiwanie leksykalne, BA 44 – płynność/

fluencja semantyczna i fonologiczna, LH: BA 9, 45, 46 – płynność/fluencja słow-na, LH: BA 24, 32, 33 – płynność/fluencja werbalna semantyczna i fonologiczsłow-na, BA 45 – pobieranie/odświeżanie pamięci semantycznej, BA 47 – pobieranie/od-świeżanie semantyczne aktywne, LH: BA 6, 37 – pobieranie/odpobieranie/od-świeżanie słów (Bochenek, Reicher, 2009: 332–334).

10 Z rozwiązywaniem tego rodzaju zadań wiążą się następujące pola na mapie Brodmanna: LH: BA 22, 44, 45 – generowanie słów wewnętrznie specyficznych, LH: BA 37 – rozpoznawanie/znajdywanie słów, LH: BA 9, 37 – kategoryzowa-nie semantyczne, BA 45 – wyszukiwakategoryzowa-nie leksykalne, BA 44 – płynność/fluencja semantyczna i fonologiczna, LH: BA 9, 45, 46 – płynność/fluencja słowna, LH:

BA 24, 32, 33 – płynność/fluencja werbalna semantyczna i fonologiczna, BA 45 – pobieranie/odświeżanie pamięci semantycznej, BA 47 – pobieranie/odświeżanie semantyczne aktywne, LH: BA 6, 37 – pobieranie/odświeżanie słów (Bochenek, Reicher, 2009: 332–334).

lonych pól semantycznych oraz z odnajdywaniem w obrębie tych syn-setów relacji semantycznych, jakie między nimi zachodzą. Znajduje to swoje uzasadnienie w książce J. Mazurkiewicz-Sokołowskiej Transformacje i strategie wiązania w lingwistycznych badaniach eksperymentalnych, w któ-rej badaczka pisze, że mózg mężczyzn odznacza się większą asymetrią w zakresie funkcji związanych z mową i z zadaniami przestrzennymi.

Wynikałoby z tego, że mózg męski jest silniej zlateralizowany, to znaczy, że jest bardziej wyspecjalizowany w różnego typu zadaniach (Mazur-kiewicz-Sokołowska, 2006: 40). Ponadto, zdaniem D. Kimury, fluencja słowna u kobiet jest w mózgu reprezentowana bilateralnie (zob. zadanie 4) (Kimura, 2006a: 152). Być może jest to obserwacja, która wzmocni posta-wioną przeze mnie hipotezę.

W szóstym zadaniu badane osoby miały utworzyć gniazdo słowotwór-cze do podanych przykładów11. Zarówno analiza ilościowa (kobiety – 93, mężczyźni – 117), jak i jakościowa (kobiety – 78, mężczyźni – 88) utwier-dzają mnie w przekonaniu, że mężczyźni lepiej niż kobiety radzą sobie z relacjami paradygmatycznymi w zakresie słowotwórstwa. Sądzę, że wychodząc od tych przesłanek, można dojść do wniosku, iż mężczyźni są sprawniejsi od kobiet pod względem derywacyjnym i słowotwórczym.

W tym zadaniu została wykazana większa specjalizacja „ściśle” języko-wych obszarów mózgu, dlatego też w wynikach mężczyźni uzyskali lepsze rezultaty. Za wytwarzanie mowy odpowiada pole Broki, które znajduje się w przednich płatach lewej półkuli mózgu. Pole Wernickego, znajdujące się w tylnych płatach, zajmuje się rozumieniem mowy. Pole Broki składa się z 5 podobszarów: najbardziej z tyłu znajduje się obszar, który odpowia-da za mięśnie kontrolujące mowę, kolejny obszar kontroluje następstwo, a więc uszeregowanie, następny obszar odpowiedzialny jest za relacje warunkowe („jeśli pada, to otwórz parasol”), ostatni zajmuje się koja-rzeniem słów (Aitchison, 2002: 12–122). Jeśli chodzi o organizację półku-lową, to D. Kimura zauważa, że kobiety częściej cierpią na afazję po urazie przedniej części mózgu, mężczyźni zaś – po urazie tylnej części (Kimura, 2006a: 153).

Ostatnie zadanie polegało na przywołaniu jak największej liczby związ-11 Za rozwiązywanie tego typu zadań odpowiadają następujące pola na mapie Brodmanna: LH: BA 9, 10 – kompletowanie tematu/rdzenia słowa, LH: BA 22, 44, 45 – generowanie słów wewnętrznie specyficznych, LH: BA 9, 37 – katego-ryzowanie semantyczne, BA 45 – wyszukiwanie leksykalne, LH: BA 37 – rozpo-znawanie/znajdywanie słów, BA 37 – skojarzenia leksykalno-semantyczne, BA 44 – płynność/fluencja semantyczna i fonologiczna, LH: BA 9, 45, 46 – płynność/

fluencja słowna, LH: BA 24, 32, 33 – płynność/fluencja werbalna semantyczna i fonologiczna, BA 45 – pobieranie/odświeżanie pamięci semantycznej, BA 47 – pobieranie/odświeżanie semantyczne aktywne, LH: BA 6, 37 – pobieranie/od-świeżanie słów (Bochenek, Reicher, 2009: 332–334).

ków frazeologicznych, zawierających określone segmenty¹². Kobiety uzy-skały lepsze rezultaty, por. analiza ilościowa (75, mężczyźni – 59) oraz jakościowa (34, mężczyźni – 22). Moim zdaniem, może to oznaczać, że kobiety sprawniej niż mężczyźni przeszukują słownik mentalny pod kątem odnajdywania w nim związków frazeologicznych. W konsekwen-cji lepiej radzą sobie z komunikowaniem pewnych treści w sposób omow-ny (peryfrastyczomow-ny), co oznacza, że forma jest dla nich równie ważna co treść. W jaki sposób można wyjaśniać otrzymane rezultaty? D. Kimura przeprowadziła badania dotyczące pamięci werbalnej, za którą odpowiada tylny i dolny obszar skroniowy lewej półkuli mózgu. Na podstawie uzy-skanych wyników uczona doszła do wniosku, że uszkodzenia lewej pół-kuli mózgowej w takim samym stopniu wpływały na wyniki u obu płci.

Należy jednak podkreślić, że wyniki kobiet były lepsze, co oznacza, że pamięć werbalna jest u nich lepiej wykształcona (mimo że – podobnie jak u mężczyzn – odpowiada za nią obszar w lewej półkuli) (Kimura, 2006a:

156).

Analizy ilościowa i jakościowa wszystkich wyników uzyskanych w bada-niu (wykresy 1–4) wykazały, że kobiety rozwiązują zadania językowe lepiej niż mężczyźni. Na podstawie przeprowadzonych testów, a także w oparciu o rezultaty, do jakich doszli inni uczeni, chciałabym wysunąć kilka ogól-nych hipotez, wyjaśniających – w moim przekonaniu – różnice między bio-lektami: męskim i kobiecym. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, kobiecy mózg jest mniej zlateralizowany niż męski, co najpewniej wpływa na to, że kobiety lepiej niż mężczyźni przetwarzają język i mowę. J. Mazurkiewicz- -Sokołowska zauważa, że mózg mężczyzn jest bardziej asymetryczny w zakresie funkcji związanych z mówieniem oraz z zadaniami przestrzen-nymi, co oznacza, że jest bardziej wyspecjalizowany. Natomiast kobiecy mózg jest mniej zlateralizowany (Mazurkiewicz-Sokołowska, 2006:

40). Według Nan B. Ratner oraz Jean B. Gleason istnieją pewne fakty, które mogłyby świadczyć o różnym stopniu lateralizacji mózgów męskiego i kobiecego. Otóż afazja po uszkodzeniu lewej półkuli mózgowej zdarza się częściej u mężczyzn niż u kobiet, co suponuje, że funkcje związane z językiem u kobiet mogą się charakteryzować większym rozproszeniem organizacyjnym. Co istotne, spoidło wielkie jest większe u kobiet, to zna-czy, że mają one więcej połączeń między półkulami niż mężczyźni. Ponadto

12 Za rozwiązywanie tego typu zadania odpowiedzialne są następujące pola na mapie Brodmanna: LH: BA 9, 10, 20, 37 – rozumienie metafor, BA 44 – płyn-ność/fluencja semantyczna i fonologiczna, LH: BA 9, 45, 46 – płynpłyn-ność/fluencja słowna, LH: BA 24, 32, 33 – płynność/fluencja werbalna, semantyczna i fonolo-giczna, BA 45 – pobieranie/odświeżanie pamięci semantycznej, BA 47 – pobiera-nie/odświeżanie semantyczne aktywne, LH: BA 6, 37 – pobierapobiera-nie/odświeżanie słów (Bochenek, Reicher, 2009: 332–334).

prognozy wyzdrowienia po przebytej afazji na ogół są korzystniejsze dla kobiet niż dla mężczyzn (Gleason, Ratner, 2005: 99). Powyższa hipo-teza znajduje swoje uzasadnienie w języku migowym: u przebadanych przez naukowców osób niesłyszących, które używały języka migowego, lewa półkula wykazywała specjalizację językową, tak jak u praworęcz-nych osób posługujących się mową (Gleason, Ratner, 2005: 99–100).

Co ciekawe, przeprowadzono badania z zastosowaniem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego, które potwierdzają teorię, że organizacja języ-kowa mózgu kobiet i mężczyzn może się różnić. W tej obserwacji wzorce przepływu krwi były odmienne, kiedy mężczyźni i kobiety wykonywali zadanie wymagające oceny rymu. Badacze stwierdzili, że dolny zakręt czołowy, który odpowiada w przybliżeniu polom: 44 i 45 (według Brod-manna), wykazuje zlateralizowaną aktywację lewej półkuli u mężczyzn, a obustronną aktywację u większości kobiet (Gleason, Ratner, 2005:

108). Wszystkie te obserwacje skłaniają badaczy do postawienia tezy, według której umiejętności językowe są bardziej obustronnie reprezen-tatywne u kobiet niż u mężczyzn. Jeśli chodzi o zadania przestrzenne, to D. Kimura zauważa, że uszkodzenia prawej półkuli nie wpłynęły na wyniki mężczyzn bardziej niż na wyniki kobiet, co powinno wystąpić, gdyby struktury odpowiedzialne za rotację przestrzenną były zlokalizo-wane w męskim mózgu bardziej asymetrycznie – byłyby wówczas bardziej zależne od funkcjonowania prawej półkuli mózgowej (Kimura, 2006a:

156–157).

Jednym z czynników mających wpływ na różnice w mowie kobiet i męż-czyzn może być pole przedwzrokowe, które zawiera cztery jądra INAH, z których najwięcej emocji wśród badaczy budzi skupisko istoty szarej INAH-3, wykazujące zróżnicowanie anatomiczne między płciami oraz między osobami homo- i heteroseksualnymi. Omawiany ośrodek jest odpo-wiednikiem jądra SDN – POA (ang. sexually dimorphic nucleus of the preop‑

tic area – płciowo zróżnicowane jądro pola przedwzrokowego) u szczura (www.kognitywistyka.net). Jerzy Vetulani uważa, że najważniejsze dla płci różnice kodowane są w obszarach związanych z aktywnością kopu-lacyjną. Uczony zaznacza, że podwzgórzowe jądro INAH-3 (jądro zróżni-cowane płciowo) jest znacznie większe u mężczyzn. Podkreśla również, że u homoseksualistów jest ono mniejsze niż u mężczyzn heteroseksual-nych. Naukowiec udowadnia tę tezę na przykładzie badań nad baranami (barany homoseksualne mają jądro INAH-3 mniejsze niż barany hetero-seksualne, jednocześnie podobne do tego jądra u owiec). Oznacza to, że orientacja płciowa jest ściśle związana z budową mózgu (Vetulani, 2011:

146).

kobiety mężczyźni

Liczba odpowiedzi

Zadanie

1 2 3 4 5 6 7

17 18 18 18 29 37

79 85 290

208

93 117

75 59

Wykres 1. Analiza ilościowa wyniku całościowego poszczególnych zadań

kobiety mężczyźni

Liczba odpowiedzi

Zadanie

1 2 3 4 5 6 7

13 10 10 6 5 8

2 0

49 37

78 88

34 22

Wykres 2. Analiza jakościowa wyniku całościowego poszczególnych zadań

kobiety mężczyźni

Liczba odpowiedzi

Para

1 2 3 4 5 6

78 56 58

122 139

82

45 73

130

71 87

202

Wykres 3. Analiza ilościowa wyników poszczególnych par

kobiety mężczyźni

Liczba odpowiedzi

Para

1 2 3 4 5 6

21 16 15

38 34

27

7 8

39

27

18 56

Wykres 4. Analiza jakościowa wyników poszczególnych par