■przez N a r c y z a S iko rskieg o z Tarnowa.
Nazwy rodowe ludu tarnowskiego zebrałem z urzędowego spi
su ludności za rok 1890, a ułoży wszy je porządkiem abecadłowym.
zestawiłem w ten sposób, że do każdej nazwy przydałem gminy, przez osoby tej nazwy zamieszkane, w każdej zaś gminie podałem ilość rodzin tej nazwy, oraz cyfrę posiadanego przez nie dobytku (bydła i koni), jako przybliżonej miary ich zamożności. Dalej przy każdej nazwie podałem ogólną liczbę rodzin tej nazwy w całym po
wiecie z ogólną cyfrą posiadania, oraz przeciętną cyfrą zamożności.
Tak zebrany i ułożony materjał ludoznawczy był mi punktem wyjścia do dalszych spostrzeżeń. Oczywiście ani zamierzam, ani mo
gę w tym referacie wyczerpać obfitego materjału. Celem moim jest zwrócić uwagę na ważność i obfitość tej nowej kopalni ludoznawczej.
I. Nazwy rodowe powiatu Tarnowskiego pod względem oyfrowym.
Ogólna ilość rodowych nazw ludowych w powiecie Tarnow
skim dochodzi do 1,800. Nadmieniam, że opuściłem nazwy rodowe wielkiej własności, chociaż przyznaję, że przy dalszym zbieraniu te nazwy trzeba będzie uwzględniać równorzędnie z ludowemi. Tylko nazwy rodowe żydowskie, jako nie mające ani z teraźniejszością, ani z przeszłością nazw naszych ludowych żadnego organicznego związ
ku, nietylko można, ale trzeba pominąć. Ja też je pominąłem.
Z ogólnej cyfry 1.800 nazw, więcej niż trzecią część (przeszło 600) stanowią nazwiska tylko pojedynczo, t. j. u jednej tylko rodziny napotkane; dwurodzinnych nazw jest 250, trzyrodzinnych 172, czte- rorodzinnych 114 i t. d. Razem przeszło 1,000 nazw mało rozgałę
zionych.
Są to albo wypustki i okruchy pnia, może gdzieindziej rozbuja- łego, albo świeżo przybrane nazwiska i przezwiska niezbyt dawnego pochodzenia.
Z drugiej strony spotykamy nazwy nad miarę rozgałęzione, np.:
Kozioł 151 rodzin, S t a r z y k 89 rodzin, N o w a k 7 8 , Wó j c i k 6 6 , Witek i Z a u c h a po 60, Kut a 56 i t. d.
II. Rozmleszozenle nazw rodowyoh.
Znaczna część nazw występuje w zwartych gromadach (gniaz
dach), inne są mniej lub więcej rozproszone.
A) G n ia z d a n a z w rodow ych.
1. Nazwy jed no gro madne, tj. tylko w jednej wsi napotka
ne, są np.: B u r z a 1 3 rodzin w Zalasowej, K o ł p a 9 rodzin w Ko
bierzynie, K ł o s e k 10 rodzin w Szynwaldzie, P r o k o p 10 rodzin w Szynwaldzie, Rzymek 6 rodzin w Wierzchosławicach i t. d.
Przy dalszych zbiorach nazw z innych także powiatów okaże się, że niejedna z nazw takich jest może macierzą, a może kolonją tej nazwy w innym powiecie rozsiadłej. Stwierdzam, że miejsca co tjlko podane leżą na pograniczach powiatu.
2. Nazwami j edno g ni a z do we mi nazywam takie, które choć nie ograniczają się jedną gromadą (wsią), wszakże są w jednej okolicy zagnieżdżone, np. Z a u c h a w okolicy Żukowic 60 rodzin, Maz ur w okolicy Zalasowej 53 rodziny, Gni adek w okolicy Brzozowej 43 rodziny, S t a ń c z y k w okolicy Szynwałdu 46 rodzin, Iw a nieć w okolicy Lichwina i t. d.
3. Nazwy dwu- i wi ę c e j g n i a z d o we są to nazwy takie, które w dwu odrębnych okolicach w zwartych gniazdach występują.
Jest to jedno z ciekawszych spostrzeżeń, i tak:
a ) nazwy, napotykane na krańcu południowym, i te same na krańcu północnym powiatu, tu i tam silnie rozgałęzione, a jednak 0 kilka mil odległe, np. S t a r z y k — Jodłówka tuchowska i okolica Żukowic, K a w a — Zalasowa i Jastrząbka, Ś w iątek — Bistuszowa 1 Kobierzyn, Rz es z ut ko—Joniny i Lukowa, Potępa — Brzozowa i Żukowice i t. d. Przerzuty te są, zdaniem moim, śladem pochodu kolonizacyjnego z południa ku północy. Jest zaś rzeczą wiadomą, że okolica Żukowic oddaną była kolonizacji „in radice nova.“
b) Są takie przerzuty między wschodem a zachodem w połu
dniowej połaci powiatu, np.:
Wó j c i k Brzozowa — Kowalowa, a prócz tego jeszcze na pół
nocy— Lisia góra;
Wi t e k w widłach Dunajca i Białej, oraz w Jodłówce tuchow- skiej, a prócz tego jeszcze na północy w Żukowicach i Kobierzynie;
Nal epka Burzyn— Zalasowa, i wiele więcej.
c) Przykłady innych przerzutów:
między Brzozową a Pleśna w nazwach: S o wa , Sówka, Bień;
między Lęgiem a innemi wsiami: Mi chal i k (Lichwin), S o l a k (Wierzchosławice), W a r d z a ł a (Lisia góra i Zaczarnie), Cy gan (Żu
kowice).
Te ostatnie przykłady są jakoby śladem kolonizacji wsi Lęgu.
Jest rzeczą wiadomą, że Lęg nie istnieje ani u Długosza, ani u Pa- wińskiego. Widocznie stare Dunajczysko, łęgiem zarosłe, oddane by
ło kulturze rolnej w tych czasach, kiedy już i kolonje młodsze (Za
czarnie, Żukowice) mogły brać udział w przesiedleniu.
Dla uzmysłowienia powyższych faktów sporządziłem szereg mapek.
B) T o p o g ra fia n a z w etym ologicznie p o kre w n y ch . a ) Nazwiska na „iczu
rozmieszczone są również niejako gniazdami. 1 tak: najwięcej rodzin na „icz“ posiadają okolice: Zalasowa 20, Jodłówka tuchow- ska 1 1 , Tuchów i Pleśna po 9, Siemiceków 8, Lichwin 8, w ogólno
ści długo która, jak wiadomo, Tuchowszczyzna była gniazdem soł
tysów i posiadłości benedyktyńskich.
Są natomiast całe okolice powiatu, nie posiadające wcale nazw na „icz.u Do tych liczy się: północno-wschodni kąt powiatu (okolica Żukowic), okolica nad niższym brzegiem Dunajca, oraz kilka innych.
Nazw na J c z u jest 74, a najpospolitsze są: W o j t o w i c z (owić) w Zalasowej, P a w ł o w i c z w Zalasowej, Ho h o ł o w i c z , Wo j t a n o wi c z , K a j m o w i c z i t. d.
Przeciętna cyfra zamożności rodzin na „iczu (3 7 5 ) jest wyższa od średniej zamożności (3*5) rodzin całego powiatu.
b) Nazwisk na „ skiu
jest stosunkowo znaczna ilość (345). Najpospolitsze są: Chr z a n o ws k i 18 (Lichwin), Gdo ws k i 34 (Wierzchosławice), P a ł u c k i 1 5 (Janowice), Wo l s ki 22 (Kowalowy), Gór s ki 19 (Poręba).
Napotykają się w miejscach, lub w pobliżu miejsc drobnej szlachty tu osiadłej1). Odnajdujemy nawet jedną nazwę „dominorum Paluski" u Pawińskiego między drobną szlachtą w Zgłobicach.
Najmniej nazwisk na „s k i“ wykazuje północna część powiatu.
Wyjątek pod tym względem stanowi Lisia g ó r a granicząca z Ko
bierzynem, gdzie było gniazdo drobnej szlachty (Długosz).
') Długosz: Liber beneficiorum; Pawiński: Małopolska.
' Przeciętna cyfra zamożności rodzin na ns k iu jest poniżej śred
niej = 3'0.
c) Nazwy o brzmieniu niemieckim,
np. K u r c z o p 24 w okolicy Chojnika, W a ń t u c h (Leintuch) 40 w Jodłówce tuchowskiej i Burzynie, K r a s i Kros (Kraus, czy Gross?) w Chojniku i Golance i t. d., znajdują się w obrębie posiad
łości ongi klasztoru tynieckiego; Z y g a r (Sager) 18 rodzin w Szyn- wałdzie, N i e m i e c 8 rodzin tamże.
Nazw rodzin o brzmieniu staroniemieckim, tylko przepuszczo
nych, jest bardzo wiele.
d ) Są nazwiska o brzmieniu ruskim, węgierskim i t. d. Są nazwiska narodów: Cygan, Góral, Kaszuba, Krzyżak, Lach, Litwin, Mazur, Niemiec, Rusin, Ślęzak, Szwedo, Tatar, Turek, Wałaszek, Węgrzyn.
III. Nazwy rodowe są paleontologią dla dziejów kultury.
a ) Stwierdzono już w rozdziale II.
b) W nazwach rodowych ludowych odnajdujemy zawołania szlacheckie (arma): Łabędź, Lis, Mora (Mara), Ozorya (Ozar, Ozoran), Pierzchała, Półkoza (Półkosek), Radwan (Radwański), Rola (Rolan), Szarza (Saran), Starza (Starzyk), Zabawa.
c) Nazwy rodowe, zachowane u Długosza, i Pawińskiego są w wielkiej, ogromnej ilości te same, które znajdujemy u ludu.
Szczegółowo tylko co do powiatu Tarnowskiego stwierdzam, że w nazwach ludowych tutejszego ludu zachowały się następujące nazwy, wymienione u Pawińskiego we wsiach tegoż powiatu: Ro- gusz (Rokosz), Łyczko, Gładysz, Falibóg (Falibożek), Gierałt, Ligęza, Górski, Scibor, (Ścibior), Pałucki.
d ) W nazwach rodowych ludowych odnajdujemy źródłoslowy nazw wsi. Z pomiędzy wielu, bardzo wielu, przytaczam tylko ściąga
jące się do powiatu Tarnowskiego: B u r z a (liczny ród dziś w Zala- sowej) Burzyn, L is Lisia góra, Kielan Kielanowice, S k r z e s z (Skrzesak) Skrzyszów, L u b a s z Lubaszowa, Wr ó b e l (Wróblowice), Kl i ch (Klikowa), K l o c h (Kłokowa), G o l a n k a (Golanka wieś), Z b y l u t (Zbylitowska góra), Kozioł (Kozłów przysiółek do Bistu- szowej). Bo zna (Pozna przysiółek Gromnika), P o l i c h t (nazwa ro
dzin w sąsiednich miejscach powiatu Brzeskiego)— Polichty przysió
łek Brzozowej.
IV. Staroiytnodd nazw rodowych lodowyoh,
ponadto co wyżej powiedziano, stwierdza się w następujących faktach:
a ) Nazwiskami są imiona starosłowiańskie, dawno już u ludu nieużywane, np. Bogdas, Bogusz, Bojan, Bolek, Dębosz, Drogosz, Do- mara(d), Faliszek, Gładysz, Janusz, Jasnosz, Lubasz, Mikosz, Mirek, Nawój, Niegosz, Radzisz i Radon, Szczędor, Zbylut; Stano od Stani
sław, forma dziś u ludu nie znana, a u Długosza wyraźnie objaśnio
na: „Stano id est Stanislaus1* (od tego Stanuch, Stańczyk); Prędota, Boryczka.
b) Imiona chrzestne chrześcijańskie, dziś u ludu nie używane:
Iwan i Iwaniec, Job, Kielan, Prokop, Witalis i Witos, Curyło.
V- Pod względem Językowym
interes budzą końcówki:
na a jest około 300 nazw (Bała, Biga, Boda i t. d.);
na o około 50 (Bajdo, Banko i t. d.);
na ala: Błąkała, Chadała, Najdala, Pisała, Poligała, Szywała i t. d., u Długosza Pierzchała. (Por. czeskie: Zavadil, Navralil it. d.);
na uła: Bazuła, Jarmuła, Jewuła i t. d.;
na aw a, ew a: Kostrzewa, Srodawa, Zabawa (u Długosza dość częste);
na a ra (era, o ra, u r a ) ze słowiańskim źródłosłowem: Stachura, Sambora, Kociora, (Długosz: Michora, Przekora); z niemieckim źró
dłosłowem: Buchara (Bucher), Zachara i Cochara, Pindera (Binder);
na ica: Chlebica, Gębica, Marchwica i t. d.;
na u ta , oia: Boruta, Lasota, Prędota;
na uda: Labuda;
na aga (u g a ): Bulaga, Fiermuga, Kańczuga;
na ela: Chmielą, Kordela, Mądela (niem. Mandel):
na oeha: Latocha (Długosz: Latosek), Cielocha, Pacocha, Poź- dziocha i t. d.
* *
*
Nie wyczerpałem wszystkiego, ale to, co podałem, wystarczy, aby wartość systematycznego zbierania nazw rodowych wykazać.
(Ze Zjazdu 3-go Historyków Polskich w Krakowie. Sekc. IV).