Nazwiska sklasyfikowane jako derywowane słowotwórczo lub fleksyjnie obej-mują 74,9% nazwisk rodzimych; tym samym derywacja morfologiczna okazała się w zebranym materiale bardziej efektywna niż transpozycja44 Nazwiska derywo-wane powstawały przeważnie przez dodanie formantu, pełniącego już z reguły w wieku XIX funkcję strukturalną bądź patronimiczną
Jak stwierdza Piotr Bąk, „dla właściwej charakterystyki regionu pod wzglę-dem antroponimicznym konieczne jest zestawienie typów dominujących, częstych i rzadkich, ponieważ te najczęstsze i najrzadsze określają dany teren w sposób pozytywny lub negatywny” (Bąk 1995: 24) Próba takiego zestawienia (dokonana
43 Por postulat Kwiryny Handke dotyczący zastosowania perspektywy paraleli do badania problematyki pogranicza językowego — Handke 1997: 147—164
44 Przewaga nazwisk derywowanych nad formacjami podstawowymi jest charakterystyczna dla polskich nazwisk (Bubak 1970—1971; Szymczak 1963; Kamińska 1958: 79—121; Lech 2004: 76;
Magda-Czekaj 2003: 164) oraz dla nazwisk słowiańskich (Rospond 1967: 19)
33 Specyfika nazwisk południowego Śląska na materiale antroponimicznym pochodzącym z obszaru Śląska Cieszyńskiego)
pokazuje, że najczęstszymi typami derywatów były: derywaty z podstawowym -k- w części sufiksalnej (wraz z ich wariantami, czyli rozszerzeniami), następnie:
formacje z podstawowym -ski/-cki (oraz ich postaci rozszerzone), w dalszej kolej-ności: formacje z podstawowym -l-/-ł-; -n-/-ń-; -c-, -ć-, -cz-; -s-, -ś-, -sz-; -r-, -rz-; -ch-;
-t- oraz -j- w części sufiksalnej Najrzadziej tworzono formacje z podstawowymi:
-w-, -d-, -g-, -b-, -m-, -p- w części sufiksalnej
Zebrany materiał onimiczny poddany analizie poświadcza strukturalną pro-duktywność żywych formantów oraz formacji derywowanych paradygmatycznie (tu zwłaszcza formacji urabianych sufiksem -a oraz formacji afiksalnych)
Struktury derywacyjne nazwisk cieszyńskich z jednej strony ilustrują ogól-nopolskie tendencje w procesie ich kreacji, a z drugiej — tendencję/inklinację do ich lokalnego (regionalnego) modelowania Uszczegółowiając te wnioski, można stwierdzić, że wiele spośród produktywnych sufiksów tworzących nazwiska mieszkańców południowego Śląska ma strukturę wielostopniową (ponad 60% to formanty złożone wielostopniowe, co uznać można za gwarowy wyznacznik), inne — podstawowe formanty, potwierdzają wyniki badań co do produktywnych typów derywacji i sufiksów w ich geograficznej specyfice (dotyczy to zwłaszcza produktywności formantów -ski, -ek, -ka) Zarówno różnorodność, jak i bogactwo użytych sufiksów45, wraz z ich rozszerzeniami, potwierdzają ich regionalny cha-rakter W materiale wynotowano 397 sufiksów derywujących nazwiska (158 z nich zaliczono do sufiksów podstawowych, 239 zaś — do złożonych) W wymienionej grupie 197 sufiksów (49,6% wszystkich) derywowało nazwiska okazjonalnie, co przekładało się w praktyce na jednokrotne ich zastosowanie na użytek kreacji na-zwiska W materiale analitycznym znalazło się wiele typowych dla gwar sufiksów, wyróżniających się produktywnością w odniesieniu do języka ogólnopolskiego W kategorii sufiksów „pomniejszających” wymienić można sufiksy: -aczek, -aszek, -eczek, -yszek, -eczka, -eczko, -eńka, -iczek, -inka, -ko, -ulek, -ulka, -usia, -uszek, -uszka, -uś, „powiększających” zaś: -al, -ar, -as, -ec, -ica, -uch, -ucha
Władysław Cyran, badając tendencje słowotwórcze w gwarach polskich, podkreśla, że „niektóre formanty znane w staropolszczyźnie, lecz niezbyt tam produktywne, zdecydowanie nieproduktywne też w języku ogólnopolskim współ-czesnym, wykazują w gwarach nieraz znaczną produktywność, o czym świadczyć może ilość formacji słowotwórczych utworzonych za pomocą takich formantów”
(Cyran 1977: 75) Analiza zebranego materiału umożliwia ustalenie tego typu pro-duktywnych sufiksów gwarowych, do których należą formanty: -ach, -acha, -aj, -al, -ala, -ała, -awa, -el, -oń, -ucha, wyróżniających się produktywnością
Uznawane za produktywne formacje z komponentem -k-, takimi okazały się również na Śląsku Cieszyńskim w XIX wieku i w wiekach poprzednich46 W początkowym okresie formacje o podstawie -k- pełniły funkcje patronimiczne,
45 Bogdan Walczak (1997: 129) wskazuje, że nazwiska na -oń najczęściej występują na Śląsku i w Małopolsce, zwłaszcza na Pogórzu, a nazwiska na -ok, -ol, -orz (wynik usankcjonowania w oficjalnej formie nazwiska gwarowej wymowy, z kontynuantem a pochylonego oraz forman-tów -ak, -ał, -arz) na Śląsku
46 Por wyniki klasyfikacji formacji derywowanych Jarczak (1991: 192—193) oraz Bogdano-wicz (2006: 337—362); BurdukieBogdano-wicz (2008: 155—156); Żurawska (2001: 287—299)
wskazując istoty młode i małe, przy czym z biegiem czasu nastąpiło rozszerze-nie ich funkcji Znacząca jest liczba sufiksów z -k- poświadczona przykładami Nazwiska derywowało 138 sufiksów tego typu, z czego 123 to sufiksy złożone, 61 zaś okazjonalnie formowało nazwiska
Najbardziej produktywny przyrostek derywujący nazwiska mieszkańców południowego Śląska to formant -ek (typowy dla obszaru Śląska i Małopolski), którego funkcję w odniesieniu do badanego materiału z XIX wieku należy uznać za strukturalną, oraz liczne pochodne tego sufiksu — ponad 36 sufiksów rozsze-rzonych Równie produktywny okazał się formant -ka (zwłaszcza w postaci demi-nutywno-patronimicznej od podstaw imiennych) (por Skowronek 2001: 142—143) wraz z jego 30 rozszerzeniami
W tworzeniu struktur nazwiskowych żywotne były sufiksy -ik, -(cz)yk (two-rzący derywaty deminutywno-ekspresywne) oraz sufiks -ak47 — typowy formant patronimiczny w Wielkopolsce i na Mazowszu w okresie średniopolskim do XVII wieku oraz w Polsce północno-wschodniej (Rospond 1969: 99—100) i jego śląski odpowiednik gwarowy -ok, najczęściej występujący w nazwiskach pochodzących od imion chrześcijańskich, imion dwuczłonowych staropolskich oraz od nazwisk o podłożu odapelatywnym (por Lech 2004: 43) Oprócz wymienionych produk-tywnych na terenie południowego Śląska formantów nazwiskotwórczych pojawiają się też szczególne ich postaci deminutywno-patronimiczne na -ko i -uk Przyrostek -ko zaznaczył się tutaj jako wpływ języka słowackiego (Kurzowa 1967: 177—231), natomiast przyrostki -uk i -czuk, jako typowe dla patronimików ukraińskich i biało-ruskich, ukazują rozmaite typy przeniesień nazwisk wschodniosłowiańskich na są-siadujące miejscowości polskie (Rospond 1969: 97—98, 53—130) Sufiks -uk tworzył nazwiska od form imion oraz od apelatywów W tworzeniu nazwisk od podstaw słowiańskich przyjął również funkcję strukturalną (Siciński 1966: 83—87; Naru-szewicz-Duchlińska 2006: 209) Sufiksy -uk i -czuk mogą obrazować w materiale kierunki i stopień nasilenia ruchów migracyjnych na terenie Śląska Cieszyńskiego
Budowa słowotwórcza sporej grupy nazwisk ukazuje też wpływ innych for-macji typowych dla wschodnich Słowian (początkowo patronimicznych, następnie pełniących funkcję strukturalno-onomastyczną) zakończonych na -icz/-ycz, -owicz/
-ewicz, -(cz)uk, -ko, -ak, -ik, -in/-yn, -iszyn/-yszyn, -ow Sufiksy -icz/-ycz, -ewicz, -owicz o proweniencji wschodniosłowiańskiej po spolonizowaniu się rodów magnackich w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII wieku przejęte zostały przez antropo-nimię polską jako sufiksy nobilitujące; tym samym formanty te stały się mode-lowymi elementami nazwiskotwórczymi (Mączyński 1970; Borek, Szumska 1976;
Tichoniuk 1998: 125—145)
Nazwiska z formantem -ski wraz z jego rozszerzonymi wariantami -owski, -ewski, -ański, -eński, -iński, -yński (sprawujące funkcje strukturalne) również dery-wowały sporą część nazwisk48 Przyrostek -ski w apelatywach oznaczał szeroko pojętą przynależność — zwłaszcza do miejsca pochodzenia lub pobytu oraz do właściciela Podstawową funkcją tego formantu było jednak określenie
pochodze-47 Na jego przykładzie ujawniają się migracje oraz charakter ekspansji językowej, mającej miejsce na osi północ—południe (Rospond 1969: 130)
48 Por wyniki Tomeckiej-Mirek 2000: 87—128
35 Specyfika nazwisk południowego Śląska nia lub miejsca pobytu Przyrostek -ski był przyłączany do nazw miejscowych
z terenu Śląska Cieszyńskiego, a także do nazw pochodzących z innych regionów (dziś Kaszub, Małopolski, Mazowsza, Wielkopolski, Pomorza)
Część nazwisk na -ski (stosunkowo niewielka grupa) to nazwiska tworzone sztucznie, na wzór produktywnego modelu, w celu nobilitacji ich nosicieli W tych wypadkach sufiks -ski pełni funkcję strukturalną, o czym świadczą nietypowe podstawy nazwisk tego typu (por : Bryczkowski, Chabiński, Dygaczyński, Kwapuliń-ski, ParchańKwapuliń-ski, Wicherski)
W badanym materiale przyrostki z komponentem -l-, -ł-, które Witold Taszycki uznaje za skrócenia i spieszczenia (Taszycki 1926: 18), były równie produktywne Dotyczy to zwłaszcza formantów: -el(a), -al(a), -ała oraz -ula
Sufiksy -al, -ala pełnią funkcję ekspresywną Za pomocą formacji -al wyraża się emocjonalny stosunek do nosiciela antroponimu, najczęściej negatywny z elemen-tem ironii, co akcentuje Sławomir Gala (Gala 1985: 355) Formacje te najczęściej powstawały od apelatywów i od imion chrześcijańskich Sufiks -ała, znany w gwa-rach jako tworzywo rzeczowników o dużym nacechowaniu ujemnym, z odcieniem niechęci lub żartobliwości (Rospond 1969: 122), tworzył najczęściej formacje pocho-dzące od nazw pospolitych, natomiast nazwiska z sufiksem -el, -ela powstawały od nazw pospolitych i od imion W opinii Sławomira Gali formacje z przyrostkiem -ela i -el wykazują największą frekwencję na Śląsku i w Małopolsce (Gala 1984:
124—126) Tendencje te poświadczają też zebrane przykłady antroponimów Przyrostek -ula znany jest również w języku słowackim i czeskim (Warchoł 1968: 55—63) Przyrostek ten wyróżnia się ekspresywnym i emocjonalnym nace-chowaniem; przywołuje też pojęcie kobiety i żony (Gala 1985: 397)
Małgorzata Magda-Czekaj, dokonując dzielnicowego zestawienia zróżnicowań frekwencyjnych nazwisk z formantami -ek, -(n)ik, -(cz)yk, -(cz)ak/-(cz)ok w okresie średniopolskim (od XVI do końca XVIII wieku), stwierdza, że najbardziej produk-tywne na Śląsku były formanty: -ek, -(cz)yk, -(cz)ok Formant -(n)ik w porównaniu z nimi znajdował się na drugim miejscu pod względem produktywności (za Ma-łopolską), a formant -(cz)ak — na miejscu czwartym (na równi z Wielkopolską), za regionami Małopolski, Kresów Południowych oraz Mazowsza (Magda-Czekaj 2011:
184) Te historyczne tendencje nazwiskotwórcze poświadcza również zgromadzony zasób nazwisk mieszkańców południowego Śląska, poddany wnikliwej analizie